Misava Yi Khomiwa Hi Nchavo

KU BULUKA ka bomo leyikulu swinene leyi tumbetiweke emovheni, ku hlanhle muako wa swithezi swa 110, wa World Trade Center ya le Mutini wa New York, hi February 26, 1993. Magidi ya vatirhi va pfaleleke eka tikhexe leti yimeke, van’wana va boheke ku baleka va ya ehansi hi switepisi leswi taleke hi musi. Va tokote nchavo lowu sweswi wu funengeteke misava leyi ya minkitsikitsi.

Ematikweni yo tala, vanhu va hlaseriwe hi tibomo, leti ti nga lo vuya ematikweni yo tanihi Ireland na Lebanon. Phela, ku buluke 13 wa tona hi siku rin’we ntsena—hi March 12, 1993—le Bombay, eIndia, ti dlaya vanhu va kwalomu ka 200! Muviki un’wana u te: “Bombay hinkwaro ri khomiwe hi rhumbu.” Hi ku ya hi magazini wa Newsweek, ku tala ka makhombo ya bomo yo tumbetiwa emovheni “swi endla yi ya yi chaviwa swinene.”

Ku Chava Nyutliya Ku Ya eMahlweni

Ku vuriwa leswaku xitirho xo vohlisa matimba ya nyutliya a xi twanani ni tibomo. Ku hlaseriwa ka xihlovo xa matimba ya nyutliya ku nga vanga khombo ni nkayankayo lowukulu. Leswi seketelaka xivangelo xa ku chava loku, i wanuna la ringeteke ku tlumba gede ya xitichi xa xihlovo xa nyutliya xa Three Mile Island, le United States.

Vo tala va chava leswaku matherorisi ni vafumi lava nga ni torha ro fuma va ta tiendlela matlhari ya nyutliya. Van’wana va ehleketa leswaku magidi ya vativi va sayense va le Soviet, lava pfumalaka mintirho, va ta ringeta ku xavisa vutivi bya vona. Ku tlula kwalaho, hambi leswi ntwanano wa START ni mintwanano yin’wana yi kombelaka ku hungutiwa swinene ka matlhari ya nyutliya, ku tirha ka mintwanano yo tano ku ta va ku nga si hetiseka hi malembe yo tala. Enkarhini wa sweswi, ku ta tshama ku ri ni nxungeto wa leswaku ma nga tshuka ma tirhisiwa hi vanhu lava nga ni rihuhu.

Minkitsikitsi Yi Vanga Ku Chava

Ku andza lokukulu ka minkitsikitsi ku endla vanhu va chava emakaya ya vona ni le switarateni. Maamerika ya kwalomu ka 23 200 ma dlayiwile hi 1990. Hi xikombiso, le mutini wa Chicago, ku tlakuka ka ku dzahiwa ka khokheyini leyi kandziweke swinene, ku vange ku dlayiwa ka vanhu va kwalomu ka 700 hi lembe rin’we. Tindhawu tin’wana emadorobeni man’wana ti hundzuke timbala ta nyimpi, laha vahundzi va ndlela, ku katsa ni vana, va dlayiweke hi ku kumana ni qulu va ri karhi va tifambela. Magazini wun’wana wu ri: “Madzolonga ma andza hi ku hatlisa emadorobeni lama kuleke ku ringanela. . . . A ku na la nga khumbekiki, tanihi leswi tindhawu hinkwato ta [United States] ti nga lo mphaa, hi swidzidzirisi ni vantshwa lava nga swigevenga. Lembe na lembe wun’we eka mune wa mindyangu ya Maamerika, wa hlaseriwa hi swigevenga kumbe ku yiveriwa.”—U.S.News & World Report, October 7, 1991.

Ku chava ku pfinyiwa swi endla vavasati va nga ntshunxeki. Le Furwa, ku pfinya loku vikiweke ku tlakuke hi tiphesente ta 62 ku sukela hi 1985 ku ya eka 1990. Hi nkarhi wo ringana malembe ya tsevu nhlayo ya ku pfinya yi tlule leyo sungula kambirhi le Canada yi ya eka 27 000. Jarimani ri vike leswaku wansati un’we wa pfinyiwa eka timinete tin’wana ni tin’wana ta nkombo.

Vana na vona va titwa va nga hlayisekanga. Newsweek yi vika leswaku le United States, “vana, hambi lava ha riki eka ntangha-mbirhi kumbe ntangha-nharhu, va hloma, naswona mathicara ni valanguteri va xikolo a va dyi byi rhelela.” Xiyimo xi bihe lerova kotara ya swikolo leswikulu swa le madorobeni swi tirhisa vukoka-nsimbi, kambe vantshwa lava tiyimiseleke va hundza na swona swi te tano, hi ku nyiketa van’wana hi mafasitere.

Ku Chava AIDS

Vanhu vo tala va ya va chava ku khomiwa hi AIDS. Le United States ntsena se yi khome vanhu vo tlula 230 000. AIDS yi ve mudlayi wa vutsevu la nga emahlweni, wa vanhu lava nga ni malembe ya 15 ku ya eka 24. Newsweek yi ri: “Vumundzuku byi hi khomela ku andza loku chavisaka swinene ka mavabyi.”

Ku dlayiwa hi AIDS ku andzile eka vanhu lava tirhaka mintirho yo cina, ya le tiholweni ta mintlango, etibayisikopeni, lava yimbelelaka, van’watifexeni, eka tithelevhixini, vumpfampfarhuti ni le mintirhweni yin’wana yo tano. Xiviko xin’wana xi vula leswaku 60 wa tiphesente ta vavanuna lava faka lava tirhaka ku tsala timagazini, vumpfampfarhuti ni le ka vuhungasi, le Paris, va malembe ya le xikarhi ka 25 na 44, va dlayiwe hi AIDS. WHO (World Health Organization) yi vika leswaku vanhu va kwalomu ka nhungu ku ya eka 15 wa timiliyoni va ni xitsongwatsongwana xa HIV emisaveni hinkwayo. Dok. Michael Merson, mukongomisi wa WHO, u ri: “Swi le rivaleni sweswi leswaku ku tlulela ka HIV ku andza hi ndlela leyi chavisaka, ngopfu-ngopfu ematikweni lama hluvukaka.”

Kavula, ku ni minchavo ya mbangu ni yin’wana. Hambi swi ri tano, swiviko leswi nga laha henhla swi ri swoxe, swi yi veka erivaleni mhaka ya leswaku misava yi khomiwe hi nchavo. Xana ku na lexi xiyekaka swinene eka leswi? Xana hi nga langutela ku kuma ntshunxeko eku chaveni?

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 2]

Cover photos: Left: Tom Haley/Sipa Press; Bottom: Malanca/Sipa Press

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 3]

Bob Strong/Sipa Press