Ndyangu—Mhaka Ya Xihatla!

“VA TSHAME va tsakile endzhaku ka sweswo.” Xiyimo xolexo xa xiviri xa ngharingeto lowu xi tirha eka vukati byi nga ri byingani masiku lawa. Xitshembiso xa vukati xo rhandzana ‘swinene kumbe ku tlula mpimo ntsendze loko va ha hanya,’ hakanyingi xo vuriwa ntsena. Ntshembo wa ku va ni ndyangu lowu tsakeke wu vonaka wu fana ni ku gembula tanihi leswi wu hlaseriwaka.

Exikarhi ka 1960 na 1990, nhlayo ya ku dlaya vukati yi andze kambirhi ku tlula mpimo eka yo tala ya matiko ya le Vupela-dyambu lama hluvukeke. Ematikweni man’wana ku andze ka mune. Hi xikombiso, lembe rin’wana ni rin’wana kwalomu ka vukati bya 35 000 bya sunguriwa le Sweden, naswona kwalomu ka hafu ya byona bya hahluka, byi khumba vana lava tlulaka 45 000. Mimpatswa leyi tshamaka swin’we handle ko tekana hi nawu ya thalana hi mpimo lowukulu, yi khumba vana va khume ra magidi. Mboyamelo lowu fanaka wa sungula ematikweni ya misava hinkwayo, hilaha swi nga voniwaka hakona ebokisini leri nga eka tluka 5.

Entiyisweni, mindyangu leyi hahlukeke ni vukati lebyi hohlokaka a hi swilo leswintshwa ematin’wini. Nawu wa Hammurabi wa lembe-xidzana ra vu-18 B.C.E. a wu katsa milawu leyi a yi pfumelela ku dlaya vukati le Babilona. Hambi ku ri Nawu wa Muxe, lowu sunguriweke hi lembe-xidzana ra vu-16 B.C.E., a wu pfumelela ku dlaya vukati eIsrayele. (Deteronoma 24:1) Hambiswiritano, swiboho swa mindyangu a swi si tshama swi tsana ku fana ni le ka lembe-xidzana ra vu-20. Ku tlula lembe-xidzana leri hundzeke, mutsari wa phepha-hungu u tsarile a ku: “Malembe ya 50 lama nga ta landzela ku sukela sweswi, swi nga ha endleka hi nga ha vi na yona mindyangu ya ndhavuko. Swi nga ha endleka yi siviwa hi mixaka leyi hambaneke.” Naswona mboyamelo wa kona ku sukela hi nkarhi wolowo wu vonaka wu tiyisekisa mavonelo ya yena. Vumbiwa bya ndyangu byi onhake hi xihatla lerova xivutiso lexi nge, “Xana wu ta pona?” xi faneleka ngopfu.

Ha yini mimpatswa yo tala swi yi nonon’hwela ngopfu ku namarhelana ni ku hlayisa ndyangu lowu hlanganeke? Hi xihi xilotlelo eka lava tshameke swin’we ku ringana nkarhi wo leha, va tsakela ku tlangela xinkhubyana xa vona xa lembe na lembe xa vukati xa malembe ya 25 kumbe ya 50? Lexi tsakisaka, hi 1983 ku vikiwe leswaku wanuna ni wansati va le riphabliki ra khale ka Soviet ra Azerbaijan va tlangele xinkhubyana xa vona xa lembe na lembe xa vu-100 xa vukati—va ri ni malembe ya 126 na 116.

I Yini Lexi Wu Xungetaka?

Ematikweni yo tala swin’wana swa swisekelo swa ku dlaya vukati leswi nga enawini i vuoswi, ku endla munhu tihanyi hi tlhelo ra mintlhaveko kumbe enyameni, ku tshika ndyangu, vundzendzele, ku nga pfuni nchumu, ku penga, ku teka ravumbirhi u nga rhanganga hi ku dlaya vukati lebyo sungula ni ku godzomberiwa hi swidzidzirisi. Hambiswiritano, xivangelo lexi tolovelekeke swinene hi leswaku langutelo ra xisekelo malunghana ni vukati ni vutomi bya ndyangu bya ndhavuko swi hundzukile swinene, ngopfu-ngopfu eka malembe-xikhume ya sweswinyana. Ku xixima vumbiwa lebyi a byi tekiwa byi ri lebyi kwetsimaka hi nkarhi wo leha ku herile. Vakandziyisi lava nga ni makwanga va vuyimbeleri, tibayiskopo, mintlangu ya swiphemu ya le ka TV ni tibuku leti dumeke va ndhundhuzele leswi vuriwaka ntshunxeko wa rimbewu, mahanyelo yo biha, ku tikhoma loko biha ni mahanyelo ya vutianakanyi. Va kondletele ndhavuko lowu thyakiseke mianakanyo ni timbilu ta vantshwa ni lavakulu hilaha ku fanaka.

Nkambisiso wa 1996 wu kombise leswaku 22 wa tiphesente ta Maamerika ma vula leswaku vuoswi minkarhi yin’wana byi nga va ni vuyelo lebyinene evukatini. Nkandziyiso lowu hlawulekeke wa rin’wana ra maphepha-hungu ya le Sweden, lowu vitaniwaka Aftonbladet, wu khutaze vavasati leswaku va dlaya vukati hikuva “swi ta antswisa xiyimo xa vona.” Vativi van’wana va mianakanyo lava tolovelekeke ni vativi va mindhavuko va vule ni leswaku munhu u “hleriwile” hi hundzuluko leswaku a hamba a cinca vanghana va vukati endzhaku ka malembe ma nga ri mangani. Hi marito man’wana, va ringanyeta leswaku vuoswi ni ku dlaya vukati i swa ntumbuluko. Van’wana va tlhela va vula leswaku ku dlaya vukati ka vatswari ku nga ha va kunene eka vana, ku va lunghiselela ku langutana ni ku dlaya vukati bya vona siku rin’wana!

Vantshwa vo tala a va ha swi naveli ku hanya vutomi bya ndyangu wa ndhavuko, laha ku nga na tatana, manana ni vana. Langutelo leri tolovelekeke i ra leswaku “a ndzi ehleketi leswaku ndzi nga hanya ni munhu un’we vutomi bya mina hinkwabyo.” Mufana wa malembe ya 18 hi vukhale wa le Denmark u te: “Vukati byi fana ni Khisimusi, ko va ntsheketo. A ndzi pfumeli eka byona.” Noreen Byrne wa National Women’s Council ya le Ireland u te: “Ha yini u tikarhata u tshama ni [vavanuna] u ya emahlweni u endla mintirho ya le kaya. Tiphine na vona u nga tibohi . . . Vavasati vo tala va ehleketa leswaku a va kali vavanuna vo tshama na vona leswaku va ta ya emahlweni va hanya.”

Mindyangu Ya Mutswari Un’we Ya Andza

EYuropa hinkwaro langutelo leri ri yise eka ku andza ka xihatla ka vamanana lava nga voxe. Van’wana va vatswari lava lava nga voxe i vana va kondlo-a-ndzi-dyi lava vonaka onge ku tika u nga swi rindzelanga a hi xihoxo. Va nga ri vangani va vona i vavasati lava lavaka ku kurisa vana va vona va ri voxe. Vo tala i vamanana lava tshamaka ni tatana wa kona ku ringana nkarhi wo karhi, handle ko tiyimisela ku tekana na yena. Magazini wa Newsweek n’wexemu wu hlamusele xitori xa le xifunengetweni mayelana ni xivutiso lexi nge “Xana Vukati Byi Herisiwile?” Wu vule leswaku tiphesente ta vana lava velekiwaka ehandle ka vukati ti andza hi ku hatlisa eYuropa ni leswaku swi vonaka onge ku hava la nga na mhaka na swona. Sweden ri nga ha va rona leri nga emahlweni, hikuva hafu ya vana va kona hinkwavo va velekiwa ehandle ka vukati. Le Denmark na Norway nhlayo ya kona yi kwalomu ka hafu, naswona eFurwa ni le Nghilandhi, i kwalomu ka un’we eka vanharhu.

Le United States, mindyangu ya vatswari vambirhi yi hunguteke hi ndlela leyi hlamarisaka eka malembe-xikhume ma nga ri mangani lama hundzeke. Xiviko xin’wana xi ri: “Hi 1960, . . . tiphesente ta 9 ta vana hinkwavo a va tshama emakaya ya mutswari un’we. Hi 1990, nhlayo yoleyo yi tlakuke yi ya fika eka 25 wa tiphesente. Namuntlha, 27,1 wa tiphesente ta vana hinkwavo va le Amerika va velekiwa emakaya ya mutswari un’we, ku nga nhlayo leyi tlakukaka. . . . Ku sukela hi 1970, nhlayo ya mindyangu ya mutswari un’we yi andze ku tlula kambirhi. Ndyangu wa ndhavuko wa xungetiwa swinene namuntlha lerova wu nga va ekusuhi ni ku herisiwa, ku vula valavisisi van’wana.”

Ematikweni man’wana laha Kereke ya Rhoma Khatoliki yi lahlekeriweke hi vulawuri bya yona byo tala bya mahanyelo, mindyangu ya mutswari un’we ya andza. Mindyangu leyi nga ehansi ka hafu ya vanhu va le Italy yi na manana, tatana ni vana, naswona ndyangu wa ndhavuko wu siviwa hi mimpatswa leyi nga riki na vana ni mindyangu ya mutswari un’we.

Fambiselo ra vuhlayiseki ematikweni man’wana entiyisweni ri khutaza vanhu ku nga ngheneli vukati. Vamanana lava nga voxe lava pfuniwaka hi mfumo va nga lahlekeriwa hi mpfuno wolowo loko vo nghenela vukati. Vamanana lava nga voxe eDenmark va kuma mali leyi engetelekeke yo khathalela vana, naswona etindhawini tin’wana, vamanana lava ha riki vatsongo va kuma mali leyi engetelekeke naswona va hakeleriwa rente ya vona. Xisweswo, mali ya katseka. Alf B. Svensson u vula leswaku ku dlaya vukati eSweden swi tekela vahakeri va xibalo exikarhi ka 1,2 wa timiliyoni na 1,8 wa timiliyoni ta tirhandi leti nyikiwaka vanhu vo karhi, mali ya tiyindlu na ku pfuna vanhu.

Tikereke ta Vujagana ti vonaka ti endla switsongo kumbe ti nga endli nchumu ku ringeta ku herisa mboyamelo lowu lowu onhaka exikarhi ka mindyangu. Vaphasta ni vafundhisi vo tala va endla matshalatshala eka swiphiqo swa mindyangu ya vona, xisweswo va titwa va nga faneleki ku pfuna van’wana. Van’wana va vonaka va yimelela ku dlaya vukati. Aftonbladet ya April 15, 1996, yi vike leswaku phasta Steven Allen wa le Bradford, eNghilandhi u qambhe nkhuvo wo hlawuleka wo dlaya vukati, lowu a ringanyetaka leswaku wu fanele wu tirha tanihi ntirho wa ximfumo wo dlaya vukati etikerekeni hinkwato ta le Britain. “I ntirho wo horisa, wo pfuna un’wana a amukela ni ku tolovela leswi swi n’wi humeleleke. Wu va pfuna leswaku va xiya leswaku Xikwembu xa ha va rhandza naswona xa va vona loko va vavisiwa.”

Kutani xana vumbiwa bya ndyangu byi kongome kwihi? Xana wu kona ntshembo wa leswaku byi ta pona? Xana mindyangu yi nga hlayisa vun’we bya yona hambiloko yi ri ehansi ka nxungeto lowu lowukulu? Hi kombela u xiya xihloko lexi landzelaka.

[Chati leyi nga eka tluka 5]

VUKATI BYA LEMBE NA LEMBE BYI RINGANISIWA NI KU DLAYA VUKATI EMATIKWENI MAN’WANA

TIKO LEMBE VUKATI KU DLAYA VUKATI

Australia 1993 113 255 48 324

Canada 1992 164 573 77 031

Cuba 1992 191 837 63 432

Denmark 1993 31 507 12 991

Estonia 1993 7 745 5 757

Furwa 1991 280 175 108 086

Japani 1993 792 658 188 297

Jarimani 1993 442 605 156 425

Maldives 1991 4 065 2 659

Mfumo wa Russia 1993 1 106 723 663 282

Norway 1993 19 464 10 943

Puerto Rico 1992 34 222 14 227

Riphabliki ra Czech 1993 66 033 30 227

Sweden 1993 34 005 21 673

United Kingdom 1992 356 013 174 717

United States 1993 2 334 000 1 187 000

(Yi sekeriwe eka 1994 Demographic Yearbook, United Nations New York 1996)