Vantshwa Va Vutisa . . .

Ha Yini Ndzi Fanele Ku Va Xigono?

“A NDZI ri na malembe ya ntlhanu hi vukhale,” ku tsundzuka Becky. “Munghana wa mina a ndzi khandziyise xikanya-kanya xa yena ivi movha wu ta hi le njhikweni ivi wu hi hima.” Vuyelo ku ve byihi? “Ndzi tshoveke nenge ndzi vaviseka ni nhloko swinene. Madokodela a ya nga anakanyi leswaku ndzi nga hanya.” Hambi swi ri tano, Becky u hanyile, naswona namuntlha u ni malembe ya 16 naswona u tsakile. Ku nga khathariseki sweswo, nghozi liya yi n’wi siye ni swin’wana. Wa hlamusela: “Yi ndzi endle ndzi sala ndzi tsanile swinene.”

Jaha rin’wana leri vitaniwaka Craig na rona ri ni vugononyana, hikwalaho ka vuvabyi bya byongo lebyi vitaniwaka CP (cerebral palsy). “CP yi khumba misiha ya mina ni fambiselo ra mina ra tinsinga,” Craig wa hlamusela. “Misiha ya mina a yi tirhi hi ndlela leyi faneleke hi laha byongo byi rhumelaka rungula ha kona. Xisweswo, ndza nonon’hweriwa hi ku famba, ku vulavula ni ku hlayisa ndzinganelo wa miri. Ndza swi kota ku endla swilo leswi hinkwaswo kambe ndzi swi endla hi ku nonon’hweriwa.”

Xana na wena hi ku fanana u ni vugono byo karhi emirini? Tinhlayo ti kombisa leswaku hi lembe ra 2000, nhlayo ya vantshwa lava nga ni vugono yi ta fika eka timiliyoni ta kwalomu ka 59 emisaveni hinkwayo. (World Health, January/February 1985) Hambi swi ri tano, mhaka ya leswaku vo tala va ni swiphiqo leswi fanaka ni leswi wena u nga na swona a yi chaveleli ngopfu loko u lava ku tsutsuma, ku tlula ni loko u lava ku tlanga tanihi vantshwa van’wana kambe u nga swi koti.

Swiphiqo Swa Lava Nga Ni Vugono

Vugono bya le mirini a hi nchumu wa sweswi. Le minkarhini ya Bibele van’wana a va boheka ku langutana ni ku lamala ko karhi (2 Samuwele 4:4; 9:13), vubofu (Marka 8:22), ni ku nga vumbekanga kahle (Matewu 12:10). Vanhu vo tano lava nga lamala minkarhi yin’wana swa va tikela ku endla swilo leswi nga xisekelo evuton’wini.—Ringanisa Deuteronoma 28:29; Swivuriso 26:7.

U nga lwa nyimpi leyi fanaka hikwalaho ka ku hikeriwa loku u nga na kona. Ku tiambexa, ku dya kumbe ku ya exikolweni swi nga ha lava matshalatshala lamakulu swinene—ni mpfuno lowu xiyekaka wa van’wana. Becky u ri: “Hi tlhelo ra mina ra xinene a ndzi swi koti ku lawula miri hi mfanelo. Kutani ndzi boheke ku dyondza ku tsala hi voko ra mina ra ximatsi. Ku famba kona a swi ndzi tikela. Sweswi ndzi famba kahle swinene, kambe minkarhi yin’wana ndzi khwita hi ndlela yin’wana yo biha.” Kumbe xiya swiphiqo leswi mufananyana un’wana loyi a nga manghimana a langutanaka na swona. Wa hlamusela, naswona hi langutelo ra misavu: “Ku fikelela swo lumeka mavoni ekhumbini i xiphiqo xin’wana . . . Kahle-kahle tiyindlu ti endleriwe vanhu vo leha.”—How It Feels to Live With a Physical Disability, hi Jill Krementz.

Hambi swi ri tano, u nga kuma leswaku swiphiqo swa wena leswi ku karhataka a swi tolovelekanga evuton’wini. Magazini wa Parents wa hlamusela: “Vana va kondlo-a-ndzi-dyi va khumbeka swinene hi swiendlo swa van’wana, leswi swi endla vutomi byi nonon’hwa ngopfu-ngopfu eka vantshwa lava nga ni swilaveko swo hlawuleka. . . . Va tivutisa leswaku van’wana va anakanya yini hi leswi va langutekisaka xiswona naswona hakanyingi a va ku tshembi hambi ku ri ku languta ka xinghana, va tibyela leswaku swikombiso leswi swi kombisa ku nga va amukeli ni ku va twela vusiwana.” I swa ntumbuluko leswaku u lava ku amukeriwa hi van’wana. Kambe u nga titwa u bakanyeriwe etlhelo. Hi laha Michelle lontsongo a swi vekaka ha kona: “Evuton’wini bya mina hinkwabyo a ndzi hambane ni van’wana vanhu. Xivangelo hi leswaku ndzi kayivela swin’wana, voko ra mina ra ximatsi.”

Ku ka u nga fani ni van’wana swi nga ku vangela ku vungunyiwa hi masiku. “A ndzi ya exikolweni xa lava lamaleke ku fikela loko ndzi ri eka ntangha nharhu,” Craig wa tsundzuka. “Kambe eka ntangha nharhu, ndzi sungule ku ya exikolweni lexi tolovelekeke. A ndzi nga ri na swiphiqo swo tala ku kondza ku fika siku rin’wana laha vafana van’wana va nga ndzi hleka. Mhaka a ku ri ndlela leyi a ndzi famba ha yona.” Becky na yena u tsundzuka swin’wana swo vava hi ndlela ya tihanyi leyi vadyondzi-kulobye a va n’wi khoma ha yona. Hikwalaho ka vuhandzuri lebyi a nga byi endla lebyi nga onha tinsinga ta yena ta rito, rito ra yena ri na ku khwaxanyana. Wa hlamusela: “Vana exikolweni a va ndzi vitana wa rito ra khema.”

Ni vanhu lavakulu hi ku fanana va nga ku hlawula hi ndlela leyi nga riki yinene. Van’wana va nga papalata ku ku languta. Van’wana va nga ha papalata ku vulavula na wena hi laha ku heleleke, va vulavula ni vatswari va wena kumbe vanghana va wena—onge hi loko u nga vonakali kumbe swi nga fambi kahle emianakanyweni. Lexi karhataka ku tlula hinkwaswo ku nga ha va lava va ku navelelaka ku hola lava yaka emahlweni va ku twela vusiwana, va tiyisisa mhaka ya leswaku u fana ni nhundzu leyi onhakeke.

Langutelo Ra Xikwembu Hi Mhaka Leyi

Hambi swi ri tano, xana Xikwembu xi titwisa ku yini hi wena? Xana ku lamala ka wena i xikombiso xo karhi xa ku va xi nga ku amukeli? Xiya leswi Yesu a nga swi vula loko a hlangana ni “munhu la velekiweke a file mahlo.” Vadyondzisiwa va yena va vutisile: “[Xidyoho] i xa yena kumbe i xa vatswari va yena xana?” Yesu u hlamule a ku: “A ku dyohanga yena kumbe vatswari va yena.” (Yohane 9:1-3) Doo, ku fa mahlo a swi nga vangiwi hi xidyoho xo karhi hi ku kongoma xa munhu la feke mahlo kumbe vatswari va yena. Ku ri na sweswo, a ku vangiwa hi ku nga hetiseki loku hinkwerhu hi nga na kona ku suka eka Adamu. Muapostola Pawulo wa hlamusela: “Kutani ke, kukotisa leswi ku dyoha ku ngheneke emisaveni hi munhu a ri un’we, kutani rifu ri ngheneke hikwalaho ka ku dyoha, hi mukhuva wolowo rifu ri tlulele vanhu hinkwavo, hikuva hinkwavo va dyohile.”—Varhoma 5:12.

Kutani ke, ku lamala emirini, a swi vangiwi hi ku tshinyiwa kumbe ku xupuriwa hi Xikwembu. Vugono byin’wana byi vangiwa hi ku nga khathali. Kambe byin’wana byi vangiwa hi “nkari ni khombo.” (Eklesiasta 9:11) Naswona ku ni vantshwa van’wana lava xanisekaka emirini hikwalaho ka leswi vatswari va vona va va khomeke hi ndlela yo biha kumbe va nga va khathaleli.

Ku nga khathariseki leswaku xivangelo xa ku xaniseka ka wena hi xihi, a wu fanelanga ku anakanya leswaku Xikwembu xi ku teka u ri la onhakeke. Ku hambana ni sweswo, xi ku languta u ri wa risima ni wa nkoka, ngopfu-ngopfu loko u chava Xikwembu. (Luka 12:7) Xi “tikarhatela [we]na” hi ku kongoma naswona xa swi tsakela ku ku tirhisa entirhweni wa xona. (1 Petro 5:7) Phela, un’wana wa malandza ya Xikwembu ya nkarhi hinkwawo la tivekaka swinene, muapostola Pawulo, swi vonaka onge a ri ni vugono byo karhi emirini—“riphantsu enyameni.” (2 Vakorinto 12:7) Hakunene swa chavelela leswaku “v̌anhu va languta ngohe, kambe Yehova o languta mbilu.” (1 Samuwele 16:7) U ma vona kahle matimba ya wena ni leswaku u nga kota ku endla yini loko u vuyeteriwa eku hetisekeni emisaveni ya yena leyintshwa.—Nhlavutelo 21:3, 4.

Ku Langutana Ni Van’wana

Khombo ra kona, vadyondzi-kuloni exikolweni ni van’wana va nga ha va va nga ri na langutelo leri tlakukeke ra Xikwembu. Hakunene, minkarhi yin’wana vanhu va ni tihanyi hi ku kongoma. Kutani ke, u nga hlamali loko van’wana va tintangha ta wena va nga ku kombisi tintswalo mayelana ni ku lamala ka wena. Hambi swi ri tano, hakanyingi, vanhu va va va nga lavi ku ku vavisa kumbe ku ku khomisa tingana; minkarhi yin’wana vo lava ku tiva. Hikwalaho ko tsandzeka ku twisisa ku lamala ka wena kumbexana hi ku chavisiwa hi kona, va nga ha vula swilo swa vuphukuphuku ni leswi vavisaka.

Xana u nga endla yini? Minkarhi yin’wana u nga sivela minkarhi leyi khomisaka tingana. Hi xikombiso, u nga ha ringeta ku endla leswaku van’wana va tshunxeka loko u vona onge a va tshunxekanga kumbe va kala xo xi vula. Xiya leswaku hinkwerhu ka hina hi ni mboyamelo wo chava leswi hi nga swi twisisiki. Pfuna van’wana leswaku va nga languti ku lamala ka wena leswaku va ta kota ku tiva wena hi wexe. Loko xiyimo xi vonaka xi swi pfumelela, u nga ha ringeta ku vula nchumu wo fana ni lowu: “Xana wa tivutisa leswaku ha yini ndzi famba hi rihlaka leri ra mavhilwa?” Hi ku ya hi magazini wa Parents, mudyondzisi un’wana, la nga tsemiwa xirho, u endla swichudeni swa yena swi twisisa hi ku sungula bulo hi ndlela leyi: “Ndza tshemba ma tivutisa leswaku ku humelele yini. Xana mi nga lava ku swi tiva?”

Ku nga khathariseki matshalatshala ya wena lamakulu, u nga ha karhateka nkarhi na nkarhi. Becky lontsongo u ri: “Loko ndza ha ri ntsongo, a ndzi hamba ndzi hlundzuka loko van’wana va ndzi vungunya; vutomi bya mina hinkwabyo a ndzi karhateka. Kambe sweswi a ndzi swi pfumeleli swi ndzi hlundzukisa. Minkarhi yin’wana ndzi kota ni ku hleka xiyimo xo tano.” Ina langutelo ra misavu ri nga bakanyela marito yo vavisa etlhelo. Wu kona “nkari wa ku hleka.” (Eklesiasta 3:4) Hosi Solomoni u ya emahlweni a nyikela xitsundzuxo lexi: “U nga hlayisi marito hikwawo la’ma v̌ulav̌uriwaka.” (Eklesiasta 7:21) Minkarhi yin’wana ndlela leyinene ya ku langutana ni ku vulavula ka vuhunguki i ku ku honisa. Becky u ri: “U nga vilerisiwi hi leswi vanhu va swi vulaka.”

Ntshembo Wu Ku Pfuna Ku Langutana Na Swona

Entiyisweni, rixaka ra vanhu hinkwaro ri lamarile. Bibele yi ri, “Ku fikela namuntlha, swivumbiwa hinkwaswo swa konya hi ku vaviseka.” (Varhoma 8:22) Kambe u nga va ni ntshembo wa vumundzuku. Hi xikombiso, xiya nhwanyana lontsongo loyi hi nga ta n’wi vitana Carol. U velekiwe a nga twi hi laha ku heleleke. Ivi nghozi ya xikanyakanya yi endla leswaku a tsemiwa nenge. Carol a a lava ku fa. Kambe a sungula ku dyondza Bibele na Timbhoni ta Yehovha ivi a dyondza hi ta misava leyintshwa ya ku lulama leyi taka, eka yona “a ku nga v̌i na munhu l’a akeke . . . l’a nga ta ku: nḍa v̌abya!” (Esaya 33:24) Hakunene, u kume ntshembo wa leswaku siku rin’wana ku lamala ka yena ku ta tshunguriwa—hi singita!—Esaya 35:5, 6.

Xana ku dyondza hi ta Xikwembu swi ri khumbe njhani langutelo ra Carol? Vanghana van’wana va yena va le kusuhi va Vakreste, va ri: “U tshama a tsakile minkarhi hinkwayo naswona a nga anakanyi ngopfu hi ku lamala ka yena.” Hambi swi ri tano, lexi tsakisaka, va tlhela va ku: “Vanghana va yena vo tala a va swi xiyi leswaku u ni nenge wo endliwa ni leswaku a nga twi hi ndlela yo tano.” Ha yini? “U tipfuna hi ku languta ku tsekatseka ka nomu ni ku tirhisa swipfuno swa ku twa.” Swi le rivaleni, Carol u endle swo tala ku ri na ku tshembela eka ntshembo wa nkarhi lowu taka. U lwele ku fikelela laha a nga kotaka kona sweswi. Leswaku u endla leswi fanaka na wena vona xihloko lexi landzelaka.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 14]

Van’wana va vona swi pfuna ku byela vanhu lava rhandzaka ku tiva hi ta xiyimo xa vona