Xana Hi Nga Va Sirhelerisa Ku Yini Vana Va Hina?

“U Nga byeli munhu. I xihundla xa hina.”

“Ku hava la nga ta ku tshemba.”

“Loko wo vula, vatswari va wena va ta ku venga. Va ta swi tiva leswaku i nandzu wa wena.”

“Kasi a wa ha swi lavi ku va munghana wa mina lonkulu?”

“Kumbe xana u lava leswaku ndzi ya ejele?”

“Loko wo vula ndzi ta dlaya vatswari va wena.”

ENDZHAKU ko tienerisa ku navela ka rimbewu loko biha hi ku tirhisa vana, endzhaku ko va tekela nsirhelelo wa vona ni ku titwa ka vona va nga ri na nandzu, vapfinyi va vana va ha lava nchumu wun’wana eka vahlaseriwa va vona—ku nga KU MIYELA. Leswaku va tiyiseka leswaku hakunene va miyela, va va chuhisa hi swilo leswi nga ta va khomisa tingana, va ku i xihundla, hambi ku ri ku va chavisa. Xisweswo vana va siveriwa ku tirhisa tlhari ra vona lerikulu emhakeni leyi ya ku pfinyiwa—ku lava ku vula, ku boxa ni ku kombela nsirhelelo eka munhu lonkulu.

Lexi vavisaka, hakanyingi vanhu lavakulu va yima ni vapfinyi handle ko swi xiya. Hi ndlela yihi? Hi ku ala ku va lava xalamukeleke khombo leri, ni hi ku dyondzisa vana mukhuva wo tumbeta-tumbeta, ni ku tshemba mintsheto leyi tshamelaka ku vuriwa. Ku honisa, ku kanganyisiwa, ni ku miyela swi sirhelela vapfinyi, ku nga ri lava pfinyiweke.

Hi xikombiso, Nhlengeletano ya Vabixopo va Khatoliki ya Le Canada sweswinyana ya ha ku heta hi leswaku a ku ri “xikungu lexi tolovelekeke xa ku miyela” lexi vangeleke ku pfinyiwa ka vana leswaku ku ya emahlweni eka vafundhisi va Khatoliki hi makume ya malembe. Loko magazini wa Time wu vika hi khombo ra rimbewu ra maxaka leri hangalakeke, wu tlhele wu ku “xikungu xo miyela” i xivangelo lexi “ngo endla nchumu lowu wo biha wu ya emahlweni” emindyangwini.

Hambi swi ri tano, Time wu vule leswaku xikungu lexi xa hlanhleka. Ha yini? Hi ku komisa wu te xivangelo, i dyondzo. Swi hi laha magazini wa Asiaweek wu swi vekeke ha kona: “Hinkwavo lava nga ni vutshila va pfumela leswaku nchumu lowukulu wo sirhelela vana eku pfinyiweni i ku xalamukisa vanhu.” Leswaku vatswari va sirheleta vana va vona, va fanele va twisisa leswi nxungeto wu nga swona hakunene. U nga phuntisiwi hi mavunwa lama sirhelelaka vaxanisi va vana ku nga ri vana.—Vona bokisi leri nga laha hansi.

Dyondzisa N’wana Wa Wena!

Hosi Solomoni lowo tlhariha u byele n’wana wakwe leswaku vutivi, vutlharhi, ni vuswikoti byo anakanya swi nga n’wi sirhelela “e ndleleni le’yo biha, ni ku [n’wi] hambuša e ka la’v̌a v̌ulav̌ulaka ŝo homboloka.” (Swivuriso 2:10-12) Xana a hi swona leswi vana va swi lavaka? Xiphephana xa FBI lexi nge Child Molesters: A Behavioral Analysis ehansi ka xihloko lexi nge “Muhlaseriwa La Nga Tiviki Nchumu”; “Eka vana vo tala rimbewu i nchumu lowu yilaka lowu va byeriwaka rungula ritsongo leri nga ntiyiso ha wona, ngopfu-ngopfu hi vatswari va vona.” Mi nga pfumeleli vana va n’wina va va “vahlaseriwa lava nga tiviki nchumu.” Va dyondziseni hi rimbewu.a Hi xikombiso, n’wana un’wana ni un’wana u fanele a fika eka malembe ya kondlo-a-ndzi-dyi se a yi tiva ndlela leyi miri wa yena wu nga ta cinca ha yona enkarhini lowu. Ku pfumala vutivi ku ta va pfilunganya, ku va khomisa tingana—ni ku va endla va hlaseleka hi ku olova.

Wansati un’wana loyi hi nga ta n’wi vitana Janet u pfinyiwile a ha ri n’wana, ivi endzhaku ka malembenyana vana vakwe vambirhi va pfinyiwa U ri: “I ndlela leyi hi nga kurisiwa ha yona, a hi nga vulavuli hi rimbewu. Kutani ndzi kule ndzi ri ni tingana ku vulavula ha rona. A swi khomisa tingana. Kutani loko ndzi kuma vana, a swo fana. A ndzi kota ku vulavula ni vana va van’wana kambe va mina doo. Ndzi anakanya leswaku swoleswo a swi kahle hikuva vana va hlaseriwa hi ku olova loko u nga vulavuli na vona hi timhaka leti.”

Ku sivela ku pfinyiwa swi nga dyondzisiwa emasungulweni. Loko u dyondzisa vana va wena ku vitana swirho sweswo hi mavito tanihi hlunu, mavele, mahosi ni xiluma, va byele leswaku tindhawu leti i tinene, ti hlawulekile—kambe i ta le xihundleni. “Vanhu van’wana a va pfumeleriwi ku ti khoma—hambi ku ri Mhani kume Papa—hambi ku ri dokodela handle ka loko Mhani kumbe Papa va ri kwalaho kumbe loko a ku swi lulamile.”b Hi mfanelo, leswi swi fanele swi vuriwa hi vatswari havambirhi kumbe munhu un’wana ni un’wana lonkulu la nga muhlayisi.

Eka The Safe Child Book, Sherryll Kraizer u vula leswaku hambi leswi vana va faneleke va ala, va huwelela, kumbe ku balekela mupfinyi, vana vo tala lava pfinyiweke endzhaku va hlamusela leswaku a va nga lavi ku vonaka va ri ni vuharhi. Xisweswo, vana va fanele ku tiva leswaku vanhu van’wana lavakulu va endla swilo swo biha naswona n’wana a nga boheki ku yingisa un’wana ni un’wana loyi a n’wi byelaka ku endla nchumu lowu hoxeke. Eminkarhini yo tano, n’wana u ni mfanelo leyinene yo ala, hi laha Daniyele ni vanghana vakwe va vuleke ha kona eka vanhu lavakulu va le Babilona lava a va lava leswaku va dya swakudya leswi thyakeke.—Daniel 1:4, 8; 3:16-18.

Xitirho xin’wana lexi bumabumeriwaka ngopfu xa ku dyondzisa i ntlango lowu nge “U nga ku yini . . . ?” Hi xikombiso u nga ha vutisa: “U nga ku yini loko mudyondzisi wa wena a ku rhuma ku ba n’wana un’wana? A wu ta endla yini?” Kumbe: “U nga ku yini loko (Mhani, Papa, mufundhisi kumbe phorisa) a ku byela leswaku u tlula eka muako wo leha u tiwisela ehansi?” Nhlamulo ya n’wana yi nga ha vonaka yi nga enelanga kumbe yi ri leyi hoxeke, kambe u nga n’wi tshinyi hi ku tlatlarhuka. Ntlango lowu a wu fanelanga wu katsa tindlela to chavisa kumbe ku n’wi nghenisa ekhombyeni; entiyisweni vativi va bumabumela leswaku wu tlangiwa hi ndlela yo olova, ya rirhandzu naswona hi ndlela yo huhwa.

Lexi landzelaka, dyondzisa vana ku ala swikombiso swa rirhandzu leswi nga fanelangiki kumbe leswi nga va khomiki kahle. Hi xikombiso, vutisa, “U nga ku yini loko munghana wa Mhani na Papa a lava ku ku ntswontswa hi ndlela leyi ku endlaka u titwa hi ndlela yin’wana?”c Hakanyingi i swinene ku khutaza n’wana leswaku a ku endlela leswi a nga ta swi endla, mi wu endla ntlango lowu nge, “A hi endle onge.”

Hi ndlela leyi fanaka, vana va nga dyondza ku papalata tindlela tin’wana ta vaxanisi. Hi xikombiso, u nga ha vutisa: “U nga ku yini loko munhu a ku, ‘Wa tiva, ndzi ku rhandza ngopfu. Xana a wu swi lavi ku va munghana wa mina?’” Loko n’wana se a dyondzile ku ala swilo sweswo swo nyangatsa, dyondzani swin’wana. U nga ha vutisa: “Loko munhu a ku, ‘A ndzi ri a wu swi lavi ku ndzi hlundzukisa?’ U ta ku yini?” Komba n’wana ndlela yo kaneta hi marito ni hi swikombiso swa miri leswi kombisaka ku ala. Tsundzuka, hakanyingi vapfinyi va ringetela ndlela leyi vana va tikhomaka ha yona hi swiendlo leswi tumbeleke. Kutani n’wana u fanele a dyondzisiwa ku ala a nga hundzuki a ku, “Ndzi ta ku mangalela.”

Dyondzisa U Nga Siyi Nchumu

U nga n’wi dyondzisi kan’we ntsena swi hela. Vana va lava ku phindha-phinda. Tianakanyele leswaku u lava ndzetelo wu va erivaleni hi ndlela yihi. Kambe boxa hinkwaswo.

Hi xikombiso, tiyiseka leswaku u sivela nchumu wun’wana ni wun’wana lowu muxanisi a nga wu tirhisaka leswaku va pfumelelana exihundleni. Vana va fanele va swi tiva leswaku swi hoxile ku va munhu lonkulu a va byela ku tumbetela vatswari va vona nchumu wo karhi. Va tiyisekise leswaku minkarhi hinkwayo i swinene ku va va vula—hambi loko va tshembise leswaku a va nge vuli. (Ringanisa Tinhlayo 30:12, 16.) Vapfinyi van’wana va pfala nomu wa n’wana loko va tiva leswaku n’wana u tlule nawu wun’wana wa le kaya. Va byeriwa leswaku, “A ndzi nge vuli loko u nga ndzi mangaleli.” Kutani vana va fanele va tiva leswaku a va nge ngheni ekhombyeni hi ku mangala—hambi loko swilo swi ri hi ndlela leyi. Swa antswa ku vula.

Ndzetelo wa wena wu fanele wu katsa ku va sirheleta eka minxungeto. Vapfinyi van’wana va dlaye xihadyana lexitsongo emahlweni ka n’wana ivi va n’wi byela leswaku va ta endla sweswo ni le ka vatswari va n’wana. Van’wana va byele vahlaseriwa va vona leswaku va ta pfinya tindzisana ta vona. Kutani dyondzisa vana leswaku minkarhi hinkwayo va fanele va mangalela mupfinyi, ku nga khathariseki leswaku minxungeto leyi a yi endlaka yi chavisa ku fikela kwihi.

Mayelana ni leswi, Bibele yi nga va xitirho lexi pfunaka xo dyondzisa. Hikuva yi kandziyisa swinene matimba ya Yehovha lama tlulaka hinkwaswo, yi nga va endla va vona minxungeto ya mupfinyi yi nga chavisi ngopfu. Vana va fanele ku dyondza leswaku ku nga khathariseki leswaku va xungetiwa hi ndlela yihi, Yehovha wa swi kota ku pfuna vanhu va yena. (Daniel 3:8-30) Hambi loko vanhu vo biha va vavisa vanhu lava Yehovha a va rhandzaka, endzhaku ka nkarhi a nga tlhela a va ongola, a endla swilo swi tlhela swi antswa. (Yobo, tindzima 1, 2; 42:10-17; Esaya 65:17) Va tiyisekise leswaku Yehovha u vona hinkwaswo, ku katsa ni vanhu lava endlaka leswo biha, ni vanhu lavanene lava ringetaka hi matimba ku swi papalata.—Ringanisa Vaheveru 4:13.

Ku Tlhariha Tanihi Tinyoka

A hi vangani vanhu lava tsakisiwaka hi ku etlela ni vana, lava va sindzisaka n’wana leswaku a etlela na vona. Hi ntolovelo va rhanga va tiendla munghana wa n’wana. Xisweswo, xitsundzuxo xa Yesu lexi nge “tlharihani kukota tinyoka” xi fanerile. (Matewu 10:16) Vulanguteri lebyikulu hi vatswari va rirhandzu i xin’wana xa swisirheleri leswikulu eka ku pfinyiwa. Van’wana lava pfinyaka vana va lava n’wana loyi a nga yexe endhawini ya mani na mani ivi va sungula bulo leswaku va koka n’wana. (“Xana wa swi rhandza swithuthuthu?” “Tana u ta vona swimbyanyana elorini ya mina.”) I ntiyiso, a wu nge fambi na n’wana wa wena minkarhi hinkwayo. Naswona vativi va nkhathalelo wa vana va xiya leswaku vana va lava ntshunxeko wa ku tifamba-fambela. Kambe vatswari lava tlhariheke va xiya leswaku va nga nyiki vana ntshunxeko lowukulu nkarhi wu nga si fika.

Tiyiseka leswaku u tiva kahle vanhu lavakulu kumbe vantshwa hinkwavo lava va nga tolovelana ni vana va wena, u tirhisa vuxiyaxiya swinene loko u lava loyi a faneleke ku sala ni vana va wena loko u nga ri kona. Xalamukela lava salaka ni vana, lava endlaka vana va wena va nga titwi kahle kumbe va nga tshunxeki. Hi ku fanana, tivonele eka vantshwa lava vonakaka va tsakela swinene vana lavatsongo naswona va nga riki na vanghana va tintangha ta vona. Kambisisa swinene tindhawu ta tindzumulo ni swikolo. Famba-famba emuakweni hinkwawo, naswona u vulavurisana ni vatirhi, u xiya swinene ndlela leyi va khomaka vana ha yona. Va vutise loko va nga vileli leswaku u ta u ta vona vana va wena nkarhi wihi na wihi; loko va nga pfumeli, ringeta kun’wana.—Vona Awake! ya December 8, 1987, matluka 3-11.

Hambi swi ri tano, khombo ra kona hi leswaku, hambi ku ri vatswari lavanene ngopfu a va nge lawuli xin’wana ni xin’wana lexi humelelaka eka vana va vona.—Eklesiasta 9:11.

Loko vatswari va tirhisana, ku na nchumu wun’we lowu va nga wu lawulaka: xiyimo xa le kaya. Naswona tanihi leswi kaya ku nga laha vana va karhatiwaka kona ngopfu, xihloko lexi landzelaka xi ta vulavula hi sweswo.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Bokisi leri nga eka tluka 7]

U Huwelerile A Lava Mpfuno

“KU HUWELELA Eka Yehovha Ku Tshikisa Mupfinyi Ku Hlasela Muntshwa,” ku vule xihloko xa phepha-hungu ra le U.S. The Arizona Republic hi May 5, 1993. Mupfinyi loyi u tlhakise muntshwa wa malembe ya 13 hi xibamu, a n’wi yisa ekaya ra yena n’wini mupfinyi loyi. Loko muntshwa loyi a huwelela a ku, “Yehovha, ndzi pfune!” muxanisi loyi u tshukile ivi a tshika mufana a tifambela. Endzhakunyana maphorisa ma khome wanuna loyi.

Hambi leswi ku vitana vito ra Yehovha swi nga swinene eswiyin’weni swo tano, a swi vuli leswaku malandza ya Xikwembu a ma nge hlaseriwi sweswi “emasikwini ya makumu.” (2 Timotiya 3:1-5, 13) Xisweswo vatswari va Vakreste va fanele va letela vana va vona leswaku va xalamukela vanhu vambe hinkwavo, ku nga khathariseki leswaku i munhu lonkulu.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 8]

Dyondzisa vana ku tiphofula hi ku kongoma ni ku kombisa kahle leswaku a va twanani ni ku tikhoma loko biha