Xitanga Xi Nga Va Ndhawu Yo Tsakisa

“HUMA laha xitangeni!” Vana vo tala lava twaka ndlala va byeriwe sweswo loko va ringeta ku twa nantswo wa swakudya swi nga si phameriwa. Hambiswiritano, ematshan’weni yo va hlongola, vatswari va ni xivangelo lexinene xo vitana vana va vona va nghena exitangeni. Ha yini? Hikuva exitangeni entiyisweni hi le tlilasini leyi tsakisaka.

Xitanga i ndhawu leyi vana va nga kurisaka vuswikoti bya vona byo endla swilo ni ku tlhantlha swiphiqo, i ndhawu leyi va nga dyondzaka ku tirhela van’wana ni ku tirha tanihi xiphemu xa ntlawa, i ndhawu leyi mabulo lama twalaka lama khumbaka mbilu ma nga sungulaka kona hi xitshuketa, i ndhawu leyi mimpimanyeto leyi dzikeke yi nga nghenisiwaka hakatsongo-tsongo handle ko swi xiya. Entiyisweni, eka tikhabodo to tala hi tidirowara ni le vuhirini bya xitanga xin’wana ni xin’wana ku ni tidyondzo ta nkoka—leti nga dyondziwaka loko ku lunghiseleriwa swakudya leswi nga ta landzela.

Eka nguva leyi ya thekinoloji ni rungula, ha yini ku tirhisiwa xitanga tanihi ndhawu yo letela vana? Nhlamulo i nkarhi. Vatswari vo tala va swi xiya leswaku ku hava xikhomela-ndhawu xo heta nkarhi ni vana va vona—nkarhi wo tala!a Xiphiqo hileswaku nkarhi a wu kumeki. Valawuri van’wana va khutaza vatswari leswaku va xiya mintirho leyi va yi endlaka siku na siku ekaya tanihi nkarhi wo endla swilo ni vana va vona ni ku va dyondzisa. Leswi swi pfumelelana ni xileriso lexi Xikwembu xi xi nyikeke vatswari etikweni ra Israyele wa khale: “Milawu le’yi nḍi ku nyikaka namuntlha yi ta v̌a e mbilwini ya wena. U ta yi dyonḍisa v̌ana v̌a wena, u yi v̌ula e ndlwini ya wena, ne ku enḍeni ka wena, ni loko u ya etlela, ni loko u pfuka.”—Deteronoma 6:6, 7.

Hikwalaho ka leswi hakanyingi hi bohekaka ku heta nkarhi wo tala hi ri exitangeni, xi ta vonaka xi ri ndhawu leyi faneleke yo avelana mintirho ya ndyangu. Naswona ku hambana ni ku tihumesa loku hlawulekeke, laha hakanyingi ku faneleke ku yimiwa kukondza hi va ni nkarhi, matimba, kumbe mali leswaku ku hleriwa, ku navela lokunene a ku siveleki. Handle ka sweswo, hi ntumbuluko vana va rhandza xitanga. Kambe, hi kwihi kun’wana laha va nga leteriwaka ku tirhisa mikwana hi vukheta ni ku tirhisa swibye swin’wana kona? Vana lava tsakeke va nga ha thyakisa nkarhi na nkarhi! Kambe, xana xitanga xi fanele xi nyikela dyondzo yihi?

Ku Dyondza “eTlilasini” Ya Le Xitangeni

Louise Smith—loyi a tivekaka eka swichudeni swa yena swa malembe ya mune hi vukhale tanihi Wansati Wa Xinkwa Xa Thothotho—u vule marito lawa lama sekeriweke eka ntokoto wa malembe ya 17 a ri karhi a dyondzisa vana lavatsongo ku sweka: “Swakudya i xitirho lexikulu xa ku dyondzisa hikuva i nchumu lowu vana hinkwavo va wu tsakelaka. Switwi swa vona swo nun’hweta, swo nantswa ni swo khumba swi tirha ngopfu eka lavatsongo lerova va katseka hilaha ku heleleke. Naswona u nga dyondzisa sayense yo twa, tinhlayo ni vuswikoti byo tlhantlha swiphiqo hi ku tirhisa swakudya.” Ku chela, ku kandza, ku vandla, ku sefa, ku hakasa ni ku hlanganisa swi pfuna vana va va ni vuswikoti byo tirhisa tihlo ni voko xikan’we. Ku veka swilo kahle (ku veka madiriva lama omisiweke ni timanga hi tinhulu leti hambaneke) ni ku xaxameta (ku landzelerisa tikhapu to pima ha tona hi nhleleko) i tidyondzo leti tirhaka tanihi masungulo yo dyondza tinhlayo. Ku landzela swiletelo swa nkongomiso wa buku yo sweka swi dyondzisa ku tirhisa tinhlayo, mimpimo, ku hlayisa nkarhi ni vutivi. Ku hava la nga ringetaka ku nghena exitangeni lexi rharhanganeke lexi teleke hi makhombo handle ko dyondza swin’wana malunghana ni vuhlayiseki, vutihlamuleri, nhleleko wa munhu hi yexe ni ku tirha hi ntlawa.

Lexi nga fanelangiki xi honisiwa i nkoka wa ku dyondza ku sweka. Swi tolovelekile ku va vana lava sungulaka hi ku pfuna va va se va swi kota ku lunghiselela swakudya hinkwaswo loko se va fika emalembeni ya kondlo-a-ndzi-dyi. I mutswari wa njhani la tshamaka a taleriwe hi mintirho loyi a nga taka a nga amukeli mpfuno wo tano nkarhi na nkarhi? Ku tlula kwalaho, ku sweka ku pfuna vantshwa leswaku va titshemba naswona va eneriseka—timfanelo leti nga ta va pfuna loko va ta va vanhu lavakulu lava nga ni vutihlamuleri, hambi va nghenela vukati kumbe va titshamela-voxe.—Ringanisa 1 Timotiya 6:6.

Lee, loyi a titshameleke yexe ku fikela eku sunguleni ka malembe ya yena ya va-30, wa tsundzuka: “Manana u sungule ku ndzi letela mintirho-nkulu ya le xitangeni loko ndzi ri na kwalomu ka malembe ya tsevu hi vukhale. Eku sunguleni, a ndzi tsakela swinene ku endla makokisi, makhekhe ni swin’wana swo tsokombela. Kambe hi nkarhi lowu a ndzi ri na kaye wa malembe, a ndzi swi kota ku kunguhata ni ku lunghiselela swakudya hinkwaswo swa ndyangu wa ka hina, naswona a ndzi swi endla nkarhi na nkarhi. Endzhakunyana, tanihi leswi a ndzi ri munhu la kuleke la titshameleke-yexe, ndzi kume leswaku ku tiva ndlela yo endla mintirho yo hambana-hambana ya le ndlwini, ku katsa ni ku sweka, swi endle vutomi byi olova swinene. Naswona ndzi nga vula ndzi tiyisile leswaku leswi swi hoxe xandla eka ku va ndzi tsakela vukati lebyi humelelaka sweswi.”

Ku Sweka Swa Tsakisa!

Xana mutswari a nga wu kuma njhani nkarhi wo letela vana exitangeni? Manana un’wana u ringanyeta ku hlela nkarhi loko ku ri na swihinga swi nga ri swingani. Loko u ri ni vana vo hlayanyana, u nga ha lava ku tirha ni n’wana un’we hi nkarhi loko va ha sungula ku dyondza. Leswaku u endla leswi, hlawula nkarhi lowu vana lavan’wana va etleleke ha wona kumbe va ri exikolweni. Kunguhata ku tirhisa nkarhi lowu engetelekeke ku tlula loko u sweka u ri wexe. Naswona tiyimisele ku va ni swo tsakisa exitangeni!

Eka xiyenge xa n’wina xo sungula, u nga pfumelela n’wana wa wena a hlawula swin’wana leswi a tsakelaka ku dya swona ngopfu. Lava maswekelo lama olovaka lama nga ta tisa vuyelo bya xihatla. Tiyiseka leswaku ma katsa mintirho leyi a nga yi hetaka hilaha ku humelelaka. Leswaku n’wana wa wena a nga tirhi handle ko wisa naswona a nga phirheki, n’wi rhume a lava swin’wana swa swilo leswi lavekaka leswi mi nga ta swi tirhisa ni swibye swa kona ka ha ri emahlweni. U nga ha lunghiselelanyana swin’wana swa swilo leswi u nga ta swi tirhisa ka ha ri emahlweni leswaku xiyenge xi nga lehi ngopfu ni ku phirha.

Hlaya maswekelo hinkwawo ni n’wana wa wena, u n’wi kombisa ndlela yo endla mintirho yin’wana ni yin’wana. Nyika n’wana wa wena ndhawu ya yena exitangeni—kumbexana dirowara yi ri ni minkambana yi nga ri yingani ni swibye swi nga ri swingani—ivi u n’wi nyika xiambalo xa le xitangeni. Ematshan’weni yo ambexa mufana xiambalo xa le xitangeni xa vavasati, u nga ha n’wi kumela leyi endleriweke musweki wa wanuna. Ku sukela eku sunguleni, kandziyisa nkoka wa vuhlayiseki naswona u veka milawu leyi twalaka ya le xitangeni.—Vona bokisi leri nge “Dyondzo Yo Sungula—Vuhlayiseki,” tluka 18.

Ngopfu-ngopfu, ringeta ku yi endla yi tsakisa. U nga pfumeleli n’wana wa wena a ku hlalela ntsena; n’wi byele a hlamba mavoko ya yena, naswona n’wi endle a tshama a khomekile eku lunghiseleleni ka swakudya. N’wi pfumelele a va na nkarhi wo valanga, a endla nkambisiso ni ku vutisa swivutiso. Naswona loko swakudya leswi mi swi swekaka swi nga wupfi kahle, u nga vileli. Loko ku sweke n’wana wa wena u ta tlhela a tidyela swona!

Vun’we Bya Ndyangu

Handle ko kanakana, vuyelo lebyikulu ngopfu lebyi nga ta va kona exitangeni byi katsa vun’we ni ku xiximana ka ndyangu. U nga ha va u swi xiyile leswaku emindyangwini yin’wana namuntlha, swirho swa ndyangu swi khomeke lerova swi ya emintirhweni ya swona yo hambana-hambana handle ka ku vulavurisana ka xiviri. Ehansi ka swiyimo swo tano, kaya ri nga ha hundzuka ndhawu yo tshama nkarhinyana eka yona, ndhawu yo dya eka yona ivi u famba. Ku hambana ni sweswo, ndyangu lowu swekaka swin’we wu tala ku dya swin’we ni ku hlantswa swibye ni ku basisa xitanga swin’we. Mintirho leyi yi va nyika nkarhi wo tshama va ri karhi va vulavurisana, ku tirhisana ni ku va kun’we nkarhi na nkarhi. Manana un’wana wa tsundzuka: “A ndzi ri ni mabulo ya nkoka ni vana va mina va vafana loko hi ri karhi hi hlantswa swibye esinkini.” Naswona Hermann, tatana la nga Mukreste, wa engetela: “Hi tiyimisele ku nga vi na wona muchini wo hlantswa swibye ku ringana malembe yo hlayanyana, leswaku swibye swi ta hlantswiwa ni ku suriwa hi mavoko. Vana va hina va vafana a va averiwe ku cincana ku sula swibye. A wu ri nkarhi wa kahle swinene wo vulavurisana hi ku ntshunxeka.”

Ina, nkarhi lowu u wu hetaka exitangeni u ri ni vana va wena—vhiki rin’wana ni rin’wana, lembe rin’wana ni rin’wana—i masungulo ya mimpimanyeto ya moya ni timfanelo to chava Xikwembu. Hi yona minkarhi leyi leyi ntshunxekeke leyi mabulo lama humaka embilwini exikarhi ka mutswari ni n’wana ma nga sungulaka ha yona hi ntumbuluko ni leswaku nkucetelo wa xikombiso xa mutswari wu khumba mbilu ya n’wana handle ko swi xiya. Ku letela ko tano ku nga pfuna n’wana vutomi bya yena hinkwabyo, hikuva Swivuriso 22:6 yi ri: “Dyonḍisa džaha e ndleleni leyi a fanelaka ku famba ha yona; ni loko a dyuhele a nga ka a nga hambuki.”

Kutani loko u ri mutswari u lava tindlela to heta nkarhi wo tala u ri ni vana va wena, swi nga va njhani loko wo va rhamba leswaku va ku pfuna ku baka khekhe kumbe swakudya hinkwaswo? U nga ha kuma leswaku ku tirha na vona exitangeni i ndlela yo wundla ni yo kurisa ndyangu wa wena.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Bokisi leri nga eka tluka 18]

Dyondzo Yo Sungula—Vuhlayiseki

Khathala Hi Vuhlayiseki

• Hi ku tiyimisela kambe ku nga ri hi ndlela leyi chavisaka, hlamusela makhombo yo tirha exitangeni, hilaha a wu ta hlamusela hakona makhombo ya timovha to tala endleleni leyi nga ni mphesamphesa. Wena hi wexe veka xikombiso lexinene.

• Endla vulanguteri tanihi munhu lonkulu loko vana va ri karhi va tirha exitangeni. U nga pfumeleli n’wana a tirhisa xibye kumbe xitirho, ngopfu-ngopfu xa gezi, kukondza a swi kota ku xi tirhisa hi ku hlayiseka.

• Hlayisa xitanga xa wena xi hlelekile. Basisa laha ku halatiweke swilo naswona u susa leswi hangalasiweke, hi ku hatlisa. Swifuwo ni swikavanyeti swin’wana swi fanele swi susiwa exitangeni loko u ri karhi u sweka.

Sirhelela Tintiho

• Switirho swa gezi leswi tirhisiwaka ku pfuva ha swona, ni leswi tirhisiwaka ku endla swakudya swo karhi swi fanele swi tirhisiwa ntsena loko ku ri na munhu lonkulu la langutelaka. Tiyiseka leswaku u tima xitirho u tlhela u susa pulaga emahlweni ka ku va n’wana wa wena a hoxa xihakaso exibyeni.

• Mikwana a yi tshame yi lotiwile, tanihi leswi mukwana lowu bvinyekeke wu lavaka ntamu hikwalaho wu nga ha rheta loko u xeka.

• Loko n’wana wa wena a dyondza ku tirhisa mukwana, n’wi byele a landzelela magoza lama landzelaka: (1) khoma mukwana hi xikhomo xa wona, (2) tlhandleka mukwana eswakudyeni, (3) veka voko lerin’wana le ndzhaku ka mukwana naswona (4) tirhisa ntamu loko u tsema swakudya.

• Tirhisa pulanga ro tsemela eka rona. Leswaku matsavu ya wena ma nga tsutsuma-tsutsumi loko n’wana wa wena a ringeta ku ma tsema, rhanga u ma tsemelela hi swiphemu-phemu ivi u veka tlhelo leri pyatlalaleke ehenhla ka pulangi ro tsemelela eka rona.

Tivonele Ku Tshwa

• Minkarhi hinkwayo tima xitofu ni ovhene loko swi nga ri ku tirheni. Susa malapi, tibuku ta maswekelo, ni swilo swo phula mapoto u swi veka kule ni ndzilo.

• Vekela swikhomo swa mapani exikarhi ka xitofu, laha ya nga ta ka ya nga khumbiwi hi ku olova ivi ya wela hansi ya halata swakudya.

• Loko u pfumelela n’wana wa wena a tirha exitofini, tiyiseka leswaku u yime eka xilo lexi tiyeke ni lexi sirhelelekeke.

• U nga phuli swilo leswi hisaka handle ka loko ana se u swi tiva leswaku u ya swi veka kwihi. Tiyiseka leswaku van’wana exitangeni va swi tiva loko u khome xilo lexi hisaka, ngopfu-ngopfu loko u ta hundza hi le ndzhaku ka vona.