Hi Nyuku Wa Vana

“Vana, sweswi va tirhisiwa ku endla mintirho, va tekiwa tanihi bindzu ra ikhonomi ku nga ri vumundzuku bya tiko.”—Chira Hongladarom, mukongomisi wa Human Resources Institute, eThailand.

ENKARHINI lowu taka loko u xavela n’wana wa wena xipopana, u tsundzuka leswaku swi nga ha endleka xi endliwe hi vana eDzonga-vuxa bya Asia. Enkarhini lowu taka loko n’wana wa wena a raha bolo, tsundzuka leswaku swi nga ha endleka yi rhungiwe hi xinhwanyetana xa malembe manharhu, lexi, xona ni mana wa xona ni vamakwavo wa xona va mune va vanhwanyana, va holaka R4,50 hi siku. Enkarhini lowu taka loko u xava mete, tsundzuka leswaku swi nga ha endleka wu rhungiwe hi swintihwana swa vafana va malembe ya tsevu lava tirhaka tiawara to leha siku ni siku ehansi ka swiyimo leswi nga riki swinene.

Xana ku thoriwa ka vana ku andze ku fikela kwihi? Xana ku ni mimbuyelo yihi eka vana? I yini lexi nga endliwaka ku lulamisa xiyimo lexi?

Vukulu Bya Xiphiqo Lexi

Hi ku ya hi Nhlengeletano ya Ntirho ya Misava Hinkwayo ([ILO] International Labor Organization), nhlayo ya vana lava tirhaka lava nga exikarhi ka malembe ya 5 na 14 lava tshamaka ematikweni lama hluvukaka yi ringanyeteriwa eka 250 wa timiliyoni.a Ku vuriwa leswaku lava ringanaka 61 wa tiphesente va le Asia, 32 wa tiphesente va le Afrika, tiphesente ta nkombo va le Latin Amerika. Vana va thoriwa ni le matikweni lama nga ni vumaki.

Edzongeni wa Yuropa, vana vo tala va kumeka emintirhweni leyi holelaka, ngopfu-ngopfu emintirhweni leyi endliwaka hi tinguva to karhi, yo tanihi ku rima, ni ku endla mintirho ya mavoko. Sweswinyana, ku thoriwa ka vana ku engetelekile eYuropa Xikarhi ni le Vuxeni endzhaku ka ku cinca ku sukiwa eka Vukhomunisi ku yiwa eka vukhepitali. EUnited States, nhlayo leyi tivekaka ya vana lava tirhaka i 5,5 wa timiliyoni, kambe nhlayo leyi a yi katsi vana vo tala lava nga ehansi ka malembe ya 12 lava va thoriweke swi nga ri enawini eswitolo kumbe lava tirhaka hi nguva yo karhi swin’we ni vahlapfa lava tirhaka emapurasini lamakulu. Xana vana lava va timiliyoni va sungula njhani ku tirha?

Lexi Vangaka Ku Thoriwa Ka Vana

Loko ku va ni vusweti. The State of the World’s Children 1997 yi ri: “Nchumu lowu nga ni matimba swinene lowu susumetelaka vana entirhweni lowu nga ni khombo, lowu hlakataka, i nyimpi ya vusweti. Eka mindyangu leyi pfumalaka, muholo lowutsongo wa n’wana kumbe mpfuno wakwe ekaya lowu endlaka leswaku vatswari va tirha wu endla leswaku swakudyanyana swi va kona ematshan’weni yo dlayiwa hi ndlala.” Hakanyingi vatswari va vana lava tirhaka a va tirhi naswona loko va kuma ntirho, va tirha swa nkarhinyana. Va lwela ku kuma mali leyi nga va pfunaka. Xisweswo, ha yini ku thoriwa vana va vona, vona va nga thoriwi? Hikuva vana va nga hakeriwa mali leyitsongo. Hikuva vana va dyondziseka hi ku olova naswona va nga endlisiwa xin’wana ni xin’wana—vo tala va endla leswi va lerisiwaka swona, a va tali ku sola loyi a va lawulaka. Hikuva vana a va tali ku boha xikungu xa ku lwa ni loyi a va tshikilelaka. Nileswaku a va tlheriseli loko va khomiwa hi ndlela yo biha.

Ku pfumaleka ka dyondzo. Sudhir, mufana wa malembe ya 11 la humaka eIndia, hi un’wana wa vana va timiliyoni lava tshikeke xikolo kutani va sungula ku tirha. Ha yini? Wa hlamula: “Mathicara a ma dyondzisi kahle exikolweni. Loko hi ma kombela leswaku ma hi dyondzisa maletere, ma hi ba. Ma etlela etlilasini. . . . Loko hi nga swi twisisanga, a ma hi dyondzisi.” Leswi Sudhir a swi vulaka hi xikolo i ntiyiso. Ematikweni lama hluvukaka, ku hungutiwa ka mali leyi a yi tirhiseriwa tiko swi yi kavanyete ngopfu dyondzo. Vukambisisi bya Nhlangano wa Matiko lebyi endliweke hi 1994 ematikweni lama hluvukeke katsongo ya misava lama ringanaka 14 byi boxe timhaka leti hlamarisaka. Hi xikombiso, hafu ya matiko lawa, makamara yo dyondzela eka wona ya vana lava sungulaka xikolo ma ni switulu swa vana va mune eka vana van’wana ni van’wana va khume. Hafu ya vana va xikolo a va na tibuku to dyondza, naswona hafu ya makamara yo dyondzela eka wona a ma na switsalelo. A swi hlamarisi leswi vana vo tala lava va nghenaka eswikolweni swo tano va hetelelaka hi ku tirha.

Leswi swi languteriweke hi ku landza ndhavuko. Loko ntirho wu ri ni khombo ngopfu naswona wu tika ngopfu, wu tala ku tshikeriwa tinxaka letitsongo, vanhu va xiyimo xa le hansi, lava nga riki na laha va nga ta balekela kona ni swisiwana. Malunghana ni tiko ra le Asia, Nkwama wa Vana wa Nhlangano wa Matiko wu vula leswaku “ku ni vonelo ra leswaku vanhu van’wana va velekeriwe ku lawula van’wana ni ku tirha hi miehleketo ya vona loko van’wana vo tala va velekeriwe ku tirha hi mimiri ya vona.” EVupela-dyambu, vanhu va ni langutelo leri nga faniki. Vanhu lava tlakukeke swi nga ha endleka va nga lavi leswaku vana va vona va endla ntirho lowu nga ni khombo, kambe a va khathali nikatsongo loko vana lava humaka eka rixaka ro karhi, tiko ro karhi kumbe lava nga riki na mali va endla mintirho yo tano. Hi xikombiso, en’walungwini wa Yuropa, hi xitalo ku thoriwa vana va le Turkey kumbe va le Afrika; eUnited States, ku thoriwa lava nga ha vaka va huma eAsia kumbe eLatin-Amerika. Ku thoriwa ka vana ku nyanyisiwa ngopfu hi vanhu va manguva lawa lava xavaka va nga heti. Ku laviwa ngopfu swilo swo chipa. Vanhu va nga ri vangani va swi xiya leswaku swilo leswi swi nga va swi endliwa hi timiliyoni ta vana lava nga tiviwiki, lava dyeleriwaka.

Tindlela To Hambana-hambana Ta Ku Thoriwa Ka Vana

Xana vana va tholeriwa mintirho yihi? Hi ntolovelo, vana vo tala va tholeriwa mintirho ya le kaya. Vatirhi vo tano va thyiwe “vana lava rivariweke ku tlula hinkwavo emisaveni.” Mintirho ya le kaya a yi fanelanga yi va ni khombo, kambe hakanyingi yi ni khombo. Vana lava endlaka mintirho ya le kaya va tala ku holeriwa mali leyitsongo—kumbe va nga holeriwi nchumu. Vini va vona hi vona va endlaka mintwanano ni swiyimo leswi va tirhaka ehansi ka swona hi ku helela. Va tsoniwa rirhandzu, ku nghena xikolo, ku tlanga ni vuhungasi byin’wana. Naswona a va sirhelelekanga, va biwa ni ku khomiwa hi ndlela yo biha hi tlhelo ra rimbewu.

Vana van’wana va tikuma va sindzisiwa naswona va boheka ku tirha. EDzongeni wa Asia ni le tindhawini tin’wana, vana, hi xitalo loko va ha ri ni malembe ya nhungu kumbe ya kaye va nyiketiwa hi vatswari va vona va va xitiyisekiso eka vini va tifektri kumbe vayimeri va vona leswaku va lombiwa malinyana. Ku thoriwa ka vana volavo leswaku va tirha vutomi bya vona hinkwabyo a ku xi hunguti xikweleti.

Ku vuriwa yini hi ku thoriwa ka vana leswaku ku endliwa bindzu ra rimbewu hi vona? Ku ringanyetiwa leswaku vanhwanyana lava ringanaka miliyoni emisaveni hinkwayo va yengiwa lembe ni lembe leswaku va nghenela bindzu ra rimbewu. Hakanyingi ni vafana va tirhisiwa hi ndlela yo biha hi tlhelo ra rimbewu. Ku vaviseka emirini ni le mintlhavekweni loku vangiwaka hi ku xanisiwa ka muxaka lowu—hi nga ha vuli ku tluleriwa hi HIV—ku endla leswaku ku va muxaka wun’wana lowu nga ni khombo swinene wa ku thoriwa ka vana hinkwako. Nghwavava leyi nga ni malembe ya 15 hi vukhale leyi humaka eSenegal yi ri: “Hi fana ni magoya. A nga kona la lavaka ku hi tiva kumbe ku voniwa a ri na hina.”b

Vana vo tala lava tirhisiwaka va dyeleriwa entirhweni wa vumaki kumbe wa vurimi. Vana volavo va tirha emigodini, va endla mintirho leyi langutiwaka yi ri ni khombo ngopfu eka lavakulu. Vo tala va khomiwa hi vuvabyi bya rifuva, bya mahahu ni asma. Vana lava thoriwaka emasin’wini va nga ha ngheniwa hi swidlaya-switsotswana, va nga ha lumiwa hi tinyoka kumbe hi switsotswana. Van’wana va tsemeke swirho swo karhi loko va ri karhi va tsema mova hi mabanga. Vana van’wana va timiliyoni va tirha eswitarateni. Hi xikombiso, anakanya hi Shireen la nga ni malembe ya khume hi vukhale, loyi a tihanyisaka hi ku dya swakudya leswi lahliweke. A nga wu tivi ni nyangwa wa xikolo, kambe u yi tiva kahle ndlela yo tihanyisa. Loko a xavisa maphepha ni mapulasitiki a kuma mali leyi ringanaka R2 ku ya eka R3, u xava swakudya swa ninhlikanhi. Loko a kuma leyitsongo, a nga dyi nchumu. Vana lava tshamaka eswitarateni, lava hakanyingi va balekelaka ku xanisiwa kumbe ku honisiwa ekaya, va xanisiwa ni ku khomiwa hi ndlela yo biha swinene eswitarateni. Josie, la nga ni malembe ya khume hi vukhale la xavisaka malekere eswitarateni swa le doroba-nkulu ra Asia u ri: “Siku rin’wana ni rin’wana ndzi khongela leswaku ndzi nga weli emavokweni ya vanhu vo biha.”

Vutsongwana Byi Onhiwile

Hikwalaho ka mintirho ya mixaka yoleyo leyi endliwaka hi vana, vana lava ringanaka makume ya timiliyoni va le khombyeni lerikulu. Khombo leri ri nga ha vangiwa hi ntirho lowu va wu endlaka kumbe hi swiyimo swo biha leswi va tirhaka ehansi ka swona. Swihlangi swin’we ni vatsongwana van’wana lava tirhaka va tala ku va ni makhombo lamakulu swinene ku tlula vanhu lavakulu. Leswi swi vangiwa hi leswi swirho swa miri swa vana swi nga faniki ni swa munhu lonkulu. Longo ra vona kumbe marhambu ya vona ya xisuti ma nga ha soholoteka hi ku olova hi ntirho wo tika. Nakambe, loko laha va nga kona ku ri ni tikhemikhali leti nga ni khombo kumbe nyawuso, swi nghena vana hi ku olova ku tlula vanhu lavakulu. Ku tlula kwalaho, vana a va lunghekelanga ku tirha nkarhi wo leha entirhweni lowu nonon’hwaka ni lowu tshikilelaka, lowu hakanyingi va tirhaka wona. Hi ntolovelo a va ri voni khombo, hambi ku ri ku tiva leswi va nga swi endlaka leswaku va tshama va sirhelelekile.

Ku va ni mimbuyelo yo biha swinene emianakanyweni, emintlhavekweni ni le byongweni bya vana lava thoriweke. Vana vo tano va tsoniwa rirhandzu. Ku biwa, ku tseketseriwa, ku xupuriwa hi ku tsoniwa swakudya ni ku pfinyiwa i tshamelo maxelo. Hi ku landza nkambisiso wun’wana, kwalomu ka hafu ya vana lava ringanyetiwaka kwalomu ka 250 wa timiliyoni lava thoriweke, va hume hi fasitere exikolweni. Tlhandlakambirhi, ku xiyiwe leswaku vuswikoti byo dyondza bya vana lava tirhaka nkarhi wo leha byi nga onhiwa.

Xana leswi hinkwaswo swi vula yini? Vana vo tala lava thoriweke, va va evuswetini vutomi bya vona hinkwabyo, va dya mbitsi va xeva hi nhlomulo, va vabya, a va swi koti ku hlaya naswona a va hanyi kahle. Kumbe, hilaha mutsari wa maphepha-hungu Robin Wright a swi vekaka hakona, “ku nga khathariseki switsundzuxo swa yona swa sayense ni swa thekiniki, eku heleni ka Lembe-xidzana ra vu-20 misava yi tswala vana vo tala ngopfu lava nga riki na ntshembo wo hanya vutomi lebyi tolovelekeke, naswona xiyimo xi va tano ku ya eka ra vu-21.” Xiyimo lexi xi chavisaka xi tlakusa swivutiso leswi nge: Xana vana va fanele va khomiwa njhani? Xana yi kona ndlela yo tlhantlha xiphiqo xa ku xanisiwa ka vana hi mintirho yo biha?

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Bokisi leri nga eka tluka 23]

Ku Thoriwa Ka Vana Swi Vula Yini?

VANA vo tala ematikweni hinkwawo va tirha hi ndlela yo karhi. Va endla mintirho yo hambana-hambana hi ku ya hi matiko ni minkarhi. Mintirho yi nga ha pfuna vana leswaku va dyondza va tlhela va kuma vuswikoti bya nkoka eka vatswari. Ematikweni man’wana, vana va tala ku tirha laha ku endliwaka kona mintirho ya mavoko ni le mintirhweni yin’wana leyi nga nyawuriki, hakatsongo-tsongo va wu tiva kahle ntirho lowu loko va kurile. Ematikweni man’wana, vana lava nga emalembeni ya kondlo-a-ndzi va tirha tiawara ti nga ri tingani hi vhiki leswaku na vona va va ni mali. Nkwama wa Vana wa Nhlangano wa Matiko wa ha vona ntirho wo tano “wu ri wa nkoka, wu pfuna n’wana leswaku a tirhisa vuswikoti byakwe kumbe ku byi antswisa, vuswikoti byo endla ntirho, bya miehleketo, bya moya, bya mahanyelo kumbe bya ku endla xinghana handle ko n’wi kavanyeta exikolweni, eka ku tihungasa kumbe ku wisa.”

Hi hala tlhelo, ku thoriwa ka vana ku khumba vana lava tirhisiwaka tiawara to tala kambe va hola mali yitsongo, hakanyingi ehansi ka swiyimo leswi onhaka rihanyo ra vona. The State of the World’s Children 1997, yi vula leswaku ntirho wa kona wa “onha ngopfu kumbe wa va dyelela. A nga kona la nga vulaka erivaleni leswaku ku endla vana va va tinghwavava swa amukeleka eswiyin’weni swo karhi. Ku nga ha vuriwa mhaka leyi fanaka malunghana ni ku ‘thoriwa ka vana hi nkani,’ ku nga xiga lexi tirhisiwaka ngopfu ku kombetela eka vana lava endliwaka mahlonga ku nga vulavuriwanga na vona hi xikongomelo xa leswaku va hakela swikweleti leswi endliweke hi vatswari va vona kumbe vakokwa wa vona. Xiga lexi xi kombetela ni le ka tifeme leti nga duma hi leswaku ti onha ngopfu rihanyo ni makhombo ya vuhlayiseki . . . Mintirho leyi nga ni khombo a yi amukeleki eka vana hinkwavo.”

[Bokisi leri nga eka tluka 26, 27]

“Ka Ha Ri Ni Swo Tala Leswi Nga Endliwaka”

NHLENGELETANO ya Ntirho ya Misava Hinkwayo ([ILO] The International Labor Organization) yi karhi yi endla matshalatshala lamakulu yo herisa tindlela to biha ngopfu leti vana va tirhisiwaka ha tona. ILO yi sindzisa tihulumendhe leswaku ti veka milawu leyi yirisaka ku thoriwa ka vana lava nga le hansi ka malembe ya 15. Yi tlhela yi khutaza ntwanano lowuntshwa eka mfumo leswaku ku yirisiwa ku thoriwa ka vana lava nga ehansi ka malembe ya 12 ni ku yirisa tindlela hinkwato to dyelela vana leti nga ni khombo ngopfu. Xalamuka! yi vulavule na Sonia Rosen, mukongomisi wa Nongonoko wa Ntirho wa Vana wa Misava Hinkwayo, eka Ndzawulo ya Ntirho ya le United States, ku kumisisa kahle loko matshalatshala lawa ma humelela. U tirhisane swinene ni vanhu va minongonoko yo hambana-hambana ya ILO. Hi leswi swin’wana leswi va buleke ha swona.

Xiv.: Hi yihi ndlela leyi tirhaka swinene yo lwa ni ku thoriwa ka vana?

Nhl.: A hi na yona nhlamulo leyi baka ethavathaveni. Hambiswiritano, emisaveni hinkwayo, timhaka leti hi buleke ha tona hi tona ti nga xisekelo, ku nga ku vekiwa ka nawu lowu faneleke lowu fambisanaka ni dyondzo ya matiko hinkwawo leyi nga ya nkoka, ngopfu-ngopfu leyi sindzisiwaka kambe yi ri ya mahala. Kunene, i swa nkoka leswaku ni vatswari va kuma mintirho leyi eneleke.

Xiv.: Xana u enerisekile hi nhluvuko lowu se wu endliweke wo lwisana ni ku thoriwa ka vana?

Nhl.: A ndzi enerisekanga nikatsongo. Ku hava n’wana loyi a faneleke a tirha ehansi ka swiyimo leswi nga riki swinene. Hi endle nhluvuko lowukulu hi minongonoko ya ILO. Kambe ndzima ya ha ri yikulu.

Xiv.: Xana vanhu va misava hinkwayo va titwisa ku yini hi matshalatshala yo herisa ku thoriwa ka vana?

Nhl.: A ndzi nge he swi koti ku hlamula xivutiso xexo. Hi ni ntwanano wo karhi emisaveni hinkwayo malunghana ni ndlela leyi ku thoriwa ka vana ku faneleke ku langutaniwa na kona ha yona. Ndzi ehleketa leswaku sweswi swivutiso swa xiviri hi leswi: Njhani, naswona hi rivilo rihi? Xana hi nga endla yini leswaku hi langutana ni mintirho yo karhi leyi vana va tholeriwaka yona? Ndzi ehleketa leswaku wolowo i ntlhontlho wa xiviri lowu hi langutaneke na wona.

Xiv.: Xana vana lava tirhaka va nga langutela yini eka vumundzuku?

Nhl.: Matiko hinkwawo ya misava ma le kusuhi ni ku tlhelela eGeneva nan’waka ku ya gimeta ntwanano lowuntshwa malunghana ni ku thoriwa ka vana leswaku va tirha mintirho yo biha swinene. Hakunene ku languteriwe swo tala eka ntwanano wolowo—matiko hinkwawo, ku katsa ni tinhlengeletano ta vatirhi ni tinhlengeletano ta vathori. Hi tshemba leswaku sweswo swi ta simeka vumbiwa lebyintshwa lebyi nga ta tirha ku herisa ku thoriwa ka vana leswaku va tirha mintirho yo biha swinene.

A hi hinkwavo lava nga ni ntshembo lowu fanaka ni wa Sonia Rosen. Charles MacCormack, muungameri wa ku Ponisa Vana, u ni langutelo rakwe. U ri: “Mhaka ya leswaku ku ni milawu ya politiki naswona vanhu va swi xiya, a swi vuli swona leswaku swi ta herisa xiphiqo lexi.” Ha yini? Nkwama wa Vana wa Nhlangano wa Matiko wu ri: “Hakanyingi mhaka ya ku thoriwa ka vana yi rharhanganile. Ku ni minkucetelo ya matimba leyi yi yi seketelaka, ku katsa ni vathori vo tala, mintlawa ya vavekisi ni vativi va ikhonomi lava ringanyetaka leswaku mabindzu a ma fanelanga ma tikeriwa nikatsongo, naswona vativi va ndhavuko va tshemba leswaku swi pfumata vana van’wana lava nga eswiyin’weni swo karhi hi tlhelo ra timali kumbe mintlawa yo karhi yi tekeriwa timfanelo ta yona.”

[Xifaniso]

Sonia Rosen

[Swifaniso leswi nga eka tluka 23]

Matimu lama vavisaka ya ku thoriwa ka vana ma katsa ku endla mintirho yo tika etimayini ni laha ku endliwaka khotoni

[Xihlovo Xa Kona]

U.S. National Archives photos

[Xifaniso lexi nga eka tluka 25]

Ku teka swakudya leswi lahliweke

[Xifaniso lexi nga eka tluka 25]

Ntirho wo tika wa ku rhotela tihunyi

[Xihlovo Xa Kona]

UN PHOTO 148046/ J. P. Laffont - SYGMA

[Xifaniso lexi nga eka tluka 25]

Va thoriwe efektri ya tiharani

[Xihlovo Xa Kona]

CORBIS/Dean Conger

[Xifaniso lexi nga eka tluka 26]

Vana va le xitarateni va tirha ku xavisa kutani va hola 40 wa tisente ntsena hi siku

[Xihlovo Xa Kona]

UN PHOTO 148027/Jean Pierre Laffont

[Xifaniso lexi nga eka tluka 26]

Va ri karhi va tirha exitolo va vuvatli

[Xihlovo Xa Kona]

UN PHOTO 148079/ J. P. Laffont - SYGMA

[Xifaniso lexi nga eka tluka 27]

Ku xanisekela ku kuma swo tihanyisa

[Xihlovo Xa Kona]

UN PHOTO 148048/J. P. Laffont - SYGMA