“Muchini Lowu Nga Ni Vutlhari Swinene eVuakweni Hinkwabyo”
BYONGO bya ricece byi vitaniwa “muchini lowu nga ni vutlhari swinene evuakweni hinkwabyo” naswona ku ni xivangelo lexinene xo vula tano. Ricece ri velekiwa ri lunghekele ku vona, ku twa mpfumawulo naswona ri lava ku khoma nchumu wun’wana ni wun’wana lowu nga ekusuhi na rona.
Ku engetela kwalaho, ri tsakisiwa hi vanhu van’wana—swikandza swa vona, marito ya vona ni loko va ri khoma. Buku leyi nge Babyhood, leyi tsariweke hi Penelope Leach yi ri: “Ku endliwe vulavisisi byo tala malunghana ni swilo leswi tsakisaka tincece, mpfumawulo lowu titsakisaka, swilo leswi kokaka nyingiso wa tona ni swilo leswi ti tsakiseke leswi ti lavaka ku tshamela ku swi endla. Swilo leswi hinkwaswo swi pfuna vatswari leswaku va khathalela vana.” A swi hlamarisi leswi vatswari va nga ni vutihlamuleri bya nkoka eku kuriseni n’wana.
“A Ndzi Vulavula Tanihi Xihlangi”
Vatswari ni madokodela ya vana va hlamarisiwa hi vuswikoti bya n’wana byo dyondza ririmi hi ku ri yingisela kunene. Valavisisi va kume leswaku eka masiku ma nga ri mangani ricece ri va se ri tiva rito ra mana wa rona ku ri ni ra munhu un’wana; eka mavhiki ma nga ri mangani ra swi kota ku hambanisa ririmi ra vatswari va rona ni ririmi rimbe; naswona eka tin’hweti ti nga ri tingani ra swi kota ku hambanisa marito lama twalaka ni lama nga twaliki.
Muapostola Pawulo la nga Mukreste u tsale a ku: “Loko ndza ha ri xihlangi, a ndzi vulavula tanihi xihlangi.” (1 Vakorinto 13:11) Xana xihlangi xi vulavula njhani? Hakanyingi leswi xi swi vulaka a swi twali, xo ba pongo ntsena. Ebukwini yakwe leyi nge What’s Going On in There?—How the Brain and Mind Develop in the First Five Years of Life, Dok. Lise Eliot u hi byela leswaku ku vulavula i “vuswikoti byo hlawuleka lebyi lavaka leswaku misiha yo tala leyi lawulaka milomu, ririmi, lakalaka ni kholokholo swi tirhisana.” U engetele a ku: “Hambileswi ku tatasela ka xona ku nga ha tekiwaka tanihi ndlela ya ku va xi tekeriwa enhlokweni, sweswo swi xi pfuna leswaku xi tolovela ku vulavula.”
Vatswari na vona va vulavula hi ndlela yo tlanga leswaku va tsakisa tincece naswona leswi swa pfuna. Ku vulavula hi ndlela yoleyo swi endla leswaku ricece ri lava ku hlamula. Leswi swi ri dyondzisa leswaku ri tiva ku vulavurisana ni vanhu van’wana—ku nga vuswikoti lebyi ri nga ta byi tirhisa vutomi bya rona hinkwabyo.
Vutihlamuleri Bya Vatswari Bya Cinca Loko N’wana A Ri Karhi A Kula
Vatswari lava nga ni tincece va tshama va khomekile hi ku khathalela swilaveko swa tona swa siku ni siku. Loko ricece ri rila, ri nyikiwa swakudya, ri cinciwa leri kumbe ri tlakuriwa. Nkhathalelo wo tano i wa nkoka. Leyi hi yona ndlela ya nkoka leyi vatswari va byi hetisisaka ha yona vutihlamuleri bya vona byo khathalela vana.—1 Vatesalonika 2:7.
Loko vatswari va endla tano, i swa ntumbuluko ku va ricece ri ehleketa leswaku hi rona ra nkoka nileswaku vanhu lavakulu—ngopfu-ngopfu vatswari—va hanyela ku khathalela rona ntsena. Langutelo ro tano ri hoxile kambe ra twisiseka. Tsundzuka leswaku ku hundze nkarhi lowu tlulaka lembe ri ri karhi ri endleriwa sweswo. Ri tiva leswaku swilo hinkwaswo leswi ri swi lavaka swi fanele swi endliwa hi ku copeta ka tihlo. John Rosemond, mutsundzuxi etimhakeni ta mindyangu u tsale a ku: “Ku nga si hela malembe mambirhi, vatswari va va se va dyondzise vana va vona mukhuva lowu; kambe swi teka kwalomu ka malembe ya 16 leswaku va va tshikisa wona! Leswi i swa nkoka naswona vatswari va fanele va swi endla: phela hi vona va n’wi dyondziseke mukhuva lowu naswona va fanele va n’wi pfuna a wu tshika.”
Loko ricece ri ri ni kwalomu ka malembe mambirhi, ri sungula ku swi xiya leswaku mukhuva lowu wu hoxile hikuva vutihlamuleri bya vatswari bya cinca, ntirho wa vona a ka ha ri ku ri khathalela ntsena, kambe se va fanele va ri dyondzisa. Sweswi ri sungula ku swi vona leswaku vatswari a va ha twi hi rona; kambe rona ri fanele ri yingisa vona. Swi nga ha endleka leswaku ri nga swi twisisi. Ra hlundzuka kutani ri ringeta ku lawula vatswari va rona. Njhani?
Ku Langutana Ni Ku Va N’wana A Hela Mbilu
Loko tincece ti ri ni kwalomu ka malembe mambirhi, to tala ti cinca mahanyelo naswona ti hatla ti hela mbilu, ku nga ku va ni ximbilwambilwana. Hi nkarhi wolowo vatswari va va va khome nyarhi hi timhondzo hikuva i nkarhi lowu vana va karhataka ha wona. Hi xitshuketa ri va se ri tiva ku vula leswaku “A ndzi swi lavi.” Ri sungula ku pfilunganyeka kutani ri nga ha va twisisi vatswari va rona loko ri ri karhi ri lwisana ni ndlela leyi ri titwaka ha yona. Ri lava ku va ekule ni vatswari kambe hi hala tlhelo ra va lava. Vatswari lava nga n’wi twisisiki n’wana wa vona va vona onge hinkwaswo leswi va swi endlaka a swi pfuni nchumu. Va tivutisa leswaku ku humelela yini.
Xiya ku cinca loku veke kona evuton’wini bya ricece. Loko ra ha ri ritsongo, a ri rila kutani ri khathaleriwa. Sweswi ra swi xiya leswaku leswi a ri endleriwa swona a swi ri swa xinkarhana, kambe ri fanele ri swi tiva leswaku swilo swin’wana ri fanele ri tiendlela swona. Hakatsongo-ntsongo ra swi twisisa leswaku ku ni vanhu lava ri faneleke ri va yingisa, ku nga leswi Bibele yi swi dyondzisaka loko yi ku: “N’wina vana, yingisani vatswari va n’wina eka xin’wana ni xin’wana.”—Vakolosa 3:20.
Lowu i nkarhi lowu vatswari va faneleke va tiyisa voko ha wona. Kambe loko leswi va swi endla hi ndlela ya rirhandzu, ri ta ku tolovela ku cinca loku nga kona. Swilo leswi ri dyondzisiwaka swona swi ta ri pfuna loko ri ri karhi ri kula.
Mahanyelo Ya Ricece
Swiharhi ni michini swa swi kota ku nhlokohata marito ni ku ma encenyeta. Kambe munhu hi yena ntsena la kotaka ku kambisisa leswi a swi vuleke. Kutani loko ricece ri ri ni kwalomu ka malembe mambirhi kumbe manharhu se ri tiva ku tikukumuxa, ku titwa nandzu ni ku khomiwa hi tingana. Leswi i swilo swo sungula leswi ri langutanaka na swona ri nga si va munhu lonkulu la nga ni timfanelo letinene ta mahanyelo—la nga ta kota ku yimela swilo leswinene hambiloko van’wana va endla swo huma endleleni.
Hi nkarhi lowu vatswari va tsaka loko va vona swilo leswintshwa leswi ricece ri swi endlaka. Ri sungula ku lemuka ndlela leyi vanhu van’wana va titwaka ha yona. Loko ri ri ni malembe mambirhi a ri titlangela roxe kambe sweswi se ri tlanga ni vana van’wana. Ra swi xiya loko leswi ri swi endlaka swi va tsakisa vatswari va rona naswona ri nga ha ringeta ku va tsakisa. Kutani leswi swi ta endla leswaku ri dyondziseka hi ku olova.
Sweswi ricece leri, leri nga ni malembe manharhu ri sungula ku hambanisa leswinene ni leswi hoxeke. Kutani lowu i nkarhi wa leswaku vatswari va dyondzisa vana va vona leswaku va va vanhu lavakulu lava nga ta va ni vutihlamuleri.
[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 5]
Eka masiku ma nga ri mangani ricece ri va se ri tiva rito ra mana wa rona ku ri ni ra munhu un’wana
[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 6]
Sweswi ricece leri, leri nga ni malembe manharhu ri sungula ku hambanisa leswinene ni leswi hoxeke
[Bokisi leri nga eka tluka 6]
LEXI ENDLAKA LESWAKU TINCECE TI TSHAMELA KU HELA MBILU
Ebukwini yakwe leyi nge New Parent Power, John Rosemond u tsale a ku: “Vatswari van’wana va vona onge ricece ri va ni ximbilwambilwana hikwalaho ka leswi va endleke swihoxo swo karhi loko ra ha kula. Loko swi ri tano, va fanele va endla swo karhi hi ku hatlisa leswaku ri tshika ku hela mbilu. Ematshan’weni yo ri alela swo karhi, va ri nyika ntshunxeko. Ematshan’weni yo ri tshinya, va ri endlela swo tlula leswi a ri lava swona leswaku va nga ha titwi nandzu. Leswi swi vuyerisa ricece ni vatswari. Loko ricece ri tshika ku va ni ximbilwambilwana mutswari wa wisa naswona loko ri swi vona leswaku ximbilwambilwana a xi endla leswaku ri kuma swilo hi ku olova, sweswo swi endla leswaku ri tlhelela eka mukhuva wa rona.”