Ku Humelela Ni Ku Kula Ka Vona Ka Manguva Lawa
Matimu ya manguva lawa ya Timbhoni ta Yehova ya sungule ku va kona ku tlulanyana malembe ya dzana lama hundzeke. Eku sunguleni ka va-1870 dyondzo ya Bibele leyi nga xiyekiki yi sungurile eMutini wa Allegheny Pennsylvania, U.S.A., lowu sweswi xi nga xiphemu xa Pittsburgh. Charles Taze Russell a a ri mufambisi-nkulu wa ntlawa wa kona. Hi July 1879, nkandziyiso wo sungula wa magazini wa Zion’s Watch Tower and Herald of Christ’s Presence wu humelerile. Hi 1880 makume ya mabandlha ma vumbiwile ma huma eka ntlawa wolowo wun’we wa dyondzo leyintsongo ya Bibele ma ya eka tindhawu leti nga kusuhi. Hi 1881 ku vumbiwe Zion’s Watch Tower Tract Society, naswona hi 1884 yi nghenisiwe enawini, Russell a ri muungameri. Vito ra Sosayiti endzhakunyana ri cinciwe ri va Watch Tower Bible and Tract Society. Vo tala a va veka vumbhoni hi yindlu na yindlu va nyikela tibuku ta Bibele. Vanhu va makume ntlhanu a va endla leswi hi nkarhi lowu teleke hi 1888—sweswi nhlayo-xikarhi emisaveni hinkwayo yi tlula kwalomu ka hafu ya miliyoni.
Hi 1909 ntirho wu ve wa matiko hinkwawo, naswona ntsindza wa Sosayiti wu rhurhiseriwe eka xivandla lexi wu nga eka xona sweswi eBrooklyn, aNew York. Tidyondzo leti kandziyisiweke ti nghenisiwe eka tinyuziphepha, naswona hi 1913 leswi a swi ri hi tindzimi ta mune eka tinyuziphepha ta 3 000 eUnited States, Canada na Yuropa. Tibuku, swibukwana ni swiphephana swi hangalasiwile hi madzana ya timiliyoni.
Hi 1912 ku sungurile ntirho wa Photo-Drama of Creation. Hi ti-slide ni swifaniso leswi tshukatshukaka swin’we na mpfumawulo, wu hlanganise ku sukela eku vumbiweni ka misava ku ya fika emakun’wini ya ku Fuma ka Kriste ka Malembe ya Gidi. Minkombiso yi sungule hi 1914, yi ri na 35 000 wa lava va yi vonaka siku na siku. A ku ri phayona ni swifaniso leswi tshukatshukaka ni mpfumawulo.
LEMBE RA 1914
Nkarhi wo nonon’hwa a wu ri karhi wu tshinela. Hi 1876 xichudeni xa Bibele Charles Taze Russell xi nyikele mhaka leyi nge “Minkarhi Ya Vamatiko: Xana Yi Hela Rini?” eka Bible Examiner, leyi humesiweke eBrooklyn, New York, leyi eka tluka 27, ya nkandziyiso wa October, yi nga te, “Minkarhi ya nkombo yi ta hela hi A.D. 1914.” Minkarhi ya Vamatiko i nkarhi lowu Yesu a vulavuleke ha wona tanihi ‘minkarhi leyi vekiweke ya vamatiko.’ (Luka 21:24) A hi hinkwaswo leswi a swi rindzeriwe ku humelela hi 1914 leswi endlekeke, kambe ri funghe makumu ya Minkarhi ya Vamatiko naswona a ku ri lembe ra nkoka lowu hlawulekeke. Van’wamatimu vo tala ni vahlamuseri va pfumela leswaku 1914 ri ve ku hundzuka loku xiyekaka ematin’wini ya vanhu. Ku tshaha loku landzelaka ku komba leswi:
“Lembe ro hetelela leri heleleke ‘leri tolovelekeke’ evurungurwini a ku ri 1913, lembe leri rhangeleke ku sungula ka Nyimpi yo Sungula ya Misava.”—Vuhleri bya Times-Herald, Washington, D.C., March 13, 1949.
“Ku sukela hi 1914, un’wana ni un’wana la vavisekaka hi mimboyamelo emisaveni u karhateke swinene hi leswi a swi vonaka swi fana ni khombo ni ku macha loku kunguhatiweke ko ya eka khombo lerikulu. Vanhu vo tala lava tikarhataka va vone onge ku hava lexi nga endliwaka ku papalata ku ya eku loveni.”—Bertrand Russell, The New York Times Magazine, September 27, 1953.
“Misava hinkwayo yi karihe swinene hi Nyimpi yo Sungula ya Misava ni sweswi a hi swi tivi leswaku hikwalaho ka yini. Loko ku nga si fika nkarhi wolowo, vanhu va ehlekete leswaku va vona xivandla lexi nga emianakanyweni. A ku ri na ku rhula ni ku tshamiseka. Kutani xin’wana ni xin’wana xi yima hi nhloko. Hi vile eka xiyimo xa vutomi lebyi nga tiyisekangiki ku sukela kwalaho, . . . Vanhu vo tala va dlayiwile eka lembe xidzana leri ku tlula eka matimu hinkwawo.”—Dr. Walker Percy, American Medical News, November 21, 1977.
Malembe lama tlulaka 50 endzhaku ka 1914, mufumi wa le Jarimani Konrad Adenauer u tsarile a ku: “Nsirhelelo ni ku rhula swi nyamalarile evuton’wini bya vanhu ku sukela hi 1914.”—The West Parker, Cleveland, Ohio, January 20, 1966.
Muungameri wo sungula wa Sosayiti, C. T. Russell u file hi 1916, naswona lembe leri tlhandlameke a siviwa hi Joseph F. Rutherford. Ku hundzuka ko tala ku endlekile. Munghana wa magazini wa The Watchtower, lowu vitaniwaka The Golden Age, wu humesiwile. (Sweswi wu vitaniwaka Awake! wu ri na ndzhendzeleko wa kwalomu ka 12 000 000 hi tindzimi to tlula 50.) Ku veka vumbhoni hi yindlu na yindlu swi kandziyisiwe swinene. Leswaku va tihambanisa ni mintlawa ya Vujagana, Vakriste lava va amukele vito leri nge Timbhoni ta Yehova hi 1931. Vito leri ri sekeriwe eka Esaya 43:10-12.
Xiya-ni-moya a xi tirhisiwa swinene hi va-1920 na va-1930. Hi 1933 Sosayiti a yi tirhisa 403 wa switichi swa xiya-ni-moya ku haxa tidyondzo ta Bibele. Endzhakunyana, ku tirhisiwa ka xiya-ni-moya ku siviwe swinene hi maendzo lama engetelekeke ya yindlu na yindlu lama endliweke hi Timbhoni ti ri na tigramafomo to rhwaleka ni tinkulumo ta Bibele leti rhekhodiweke. Tidyondzo ta le kaya ta Bibele ti sunguriwile lomu a ku ri na ku tsakela.
KU HLULA EHUBYENI
Hi va-1930 na va-1940 a ku ri na ku khomiwa ko tala ka Timbhoni hikwalaho ko endla ntirho lowu, naswona timhaka ta le khoto a ti lwiwa hi ku lava ku hlayisa ntshunxeko wa ku vulavula, ku kandziyisa, ku hlengeletana ni vugandzeri. EUnited States, swivilelo eka tihuvo letintsongo swi endle leswaku Timbhoni ti wina timhaka ta 43 eka Huvo-nkulu ya United States. Hi ku fanana, ku avanyisiwa lokunene ku kumiwile eka tikhoto leti tlakukeke eka matiko man’wana. Malunghana ni ku hlula loku ka le khoto, Profesa C. S. Braden, eka buku yakwe leyi nge These Also Believe, u vulavule hi Timbhoni a ku: “Va endle ntirho wa xikombiso eka vudemokrati hi ku lwela ka vona ku hlayisa timfanelo ta vona ta le tikweni, hikuva eka matshalatshala ya vona va endle swo tala ku sirheleta timfanelo teto eka ntlawa wun’wana ni wun’wana lowuntsongo eAmerika.”
MINONGONOKO LEYI HLAWULEKEKE YA VULETERI
J. F. Rutherford u fe hi 1942, naswona eka vuungameri u siviwile hi N. H. Knorr. Ku sungurile nongonoko wa vuleteri lowu nga ni vun’we. Hi 1943 ku sunguriwile xikolo xa vuleteri lebyi hlawulekeke xa varhumiwa, lexi vitaniwaka Xikolo xa Bibele xa Gilead xa Watchtower. Ku sukela enkarhini wolowo ku ya emahlweni mathwasana lama sukaka eka Xikolo lexi ma rhumeriwe eka matiko ya misava yo tlula 140. Mabandlha lamantshwa ma vumbiwile eka matiko lawa a ma nga ri na wona, naswona ku tlhomiwile marhavi eka matiko hinkwawo lawa sweswi ma endlaka nhlayo leyi tlulaka 90. Nkarhi na nkarhi, ku va na tikhoso leti hlawulekeke to letela vakulu va mabandlha, vatirhi vo tirhandzela emarhavini ni lava tirhaka nkarhi lowu teleke (tanihi maphayona) entirhweni wo veka vumbhoni.
N. H. Knorr u fe hi 1977. Ku hundzuka kun’wana ka ku hlela loku a hlanganyeleke eka kona a nga si fa a ku ri ku kurisiwa ka Huvo leyi Fumaka, leyi nga eyindlu-nkulu eBrooklyn. Hi 1976 vutihlamuleri bya vulawuri byi avanyisiwile ni ku averiwa tikomiti leti hambaneke leti vumbiweke hi swirho swa Huvo leyi Fumaka. Swirho swa yona swa 12 (hi 1989) xin’wana ni xin’wana xi tirhise nkarhi wa xona lowu teleke eka ntirho wo veka vumbhoni hi malembe yo tlula 45.
MIAKO YO KANDZIYISA YA KULA
Matimu ya Timbhoni ta Yehova eminkarhini ya namuntlha ma tele hi swiendlakalo leswi xiyekaka. Ku sukela ntlawa wun’we lowuntsongo wa dyondzo yin’we leyintsongo ya Bibele ePennsylvania le ndzhaku hi 1870, Timbhoni hi lembe ra 1989 ti kule ti va mabandlha yo tlula 60 000 emisaveni hinkwayo. Tibuku hinkwato, eku sunguleni, a ti kandziyisiwa hi tifeme ta mabindzu; kutani ke, hi 1920, tibuku tin’wana a ti humesiwa hi Timbhoni emiakweni ya tifektri leyi hirhiweke. Kambe ku sukela hi 1927 tibuku to tala ti sungule ku humesiwa eka muako wa fektri wa swithezi swa nhungu eBrooklyn, New York, lowu wu nga wa Watchtower Bible and Tract Society of New York, Inc. Wona sweswi wu kurisiwe wu va miako ya nkombo ya fektri ni muako lowukulu wa hofisi. Ku na miako yin’wana ekusuhi na Brooklyn leyi tamelaka vatirhi va 3 000 lava lavekaka leswaku va tirhisa switirho swo kandziyisa. Ku engetela eka leswi, purasi leri hlanganeke ni fektri leri tamelaka vatirhi va kwalomu ka gidi ra karhi ku tirhisiwa ekusuhi na Wallkill en’walungwini wa New York. Ri tamela ku kandziyisiwa ka timagazini ta Xihondzo xo Rindza ni Awake! naswona ri humesa swakudya swa vatirhi hinkwavo vo tirhandzela va 4 000. Mutirhi un’wana ni un’wana wa ku tirhandzela u amukela mali ya leswi tirhisiweke n’hweti na n’hweti yo hlanganisa swipesisi swa xitshuketa.
MINTSOMBANO YA MATIKO HINKWAWO
Hi 1893 ntsombano lowukulu wo sungula wu khomeriwe eChicago, Illinois, U.S.A. A wu ri na vanhu va 360, naswona ku khuvuriwile lavantshwa va 70. Ntsombano wun’we lowukulu wo hetelela wu khomeriwe eMutini wa New York hi 1958. Wu tirhise Yankee Stadium kun’we na Polo Grounds lexi a xi ri kona hi nkarhi wolowo. Nhlohlorhi ya lava veke kona a ku ri 253 922; lavantshwa lava khuvuriweke va fike eka 7 136. Ku sukela kwalaho mintsombano ya matiko hinkwawo yi khomiwe tanihi nxaxamelo wa tinhlengeletano ematikweni yo tala. Sweswi minxaxamelo ya mintsombano ya matiko hinkwawo yi katsa tinhlengeletano ta kwalomu ka gidi eka matiko yo tlula 80.
[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 6]
“Xihondzo xo Rindza,” ku suka eka 6 000 hi ririmi rin’we ku ya eka ku tlula 14 000 000 hi tindzimi to tlula 100
[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 6]
Minkombiso yo sungula leyi nga ni mpfumawulo
[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 7]
Yinhla ya ku hundzuka loku xiyeka ematin’wini ya vanhu
[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 8]
Ntirho wa xikombiso eka mintshunxeko ya tiko
[Swifaniso leswi nga eka tluka 10]
Vugandliselo eWallkill, New York,
. . . na le Brooklyn, New York