Ndlela Leyi Ku Hundzuka Ka Kriste Ku Ku Khumbaka Ha Yona
Vavanuna va mune a va ha ku khandziya ntshava leyo leha. Kwale henhla, swin’wana leswi hlamarisaka swi humelerile. Loko vadyondzisiwa vanharhu lava tshukeke va Yesu Kriste va n’wi languta, wa hundzuka emahlweni ka vona. Yingisela loko Marka, mutsari wa Evhangeli a vika xiendlakalo lexi xo nyanyula:
“YESU a teka Petro na Yakobo na Yohane, a ya na vona entshaveni leyo leha va ri voxe. Kutani a hundzuka nghohe emahlweni ka vona; swiambalo swa yena swi sungula ku vangama, swi basa swinene, ku tlula leswi vahlantswi va swiambalo va laha misaveni va nga swi basisisaka xiswona. Kutani Eliya na Muxe va humelela ka vona, va ri karhi va vulavula na Yesu. Hiloko Petro a ku ka Yesu: ‘Mufundhisi, swi sasekile loko hi ri kwala; a hi akeni mintsonga minharhu, wun’wana wa wena, wun’wana wa Muxe, wun’wana wa Eliya.’ A a nga tivi leswaku ú ta vula yini, hikuva a va tshukile ngopfu. Kutani papa ri ta ri ta va funengeta, ku huma ni rito epapeni leri nge: ‘Loyi i N’wananga la rhandzekaka; n’wi yingiseni.’ Hi nomu lo va rhalarhala hinkwako, kambe va nga voni munhu, loko a nga ri Yesu ntsena.”—Marka 9:2-8.
Anakanya ntsena! Xikandza xa Yesu a a xi hatima ku fana na dyambu. (Matewu 17:2) Swiambalo swa yena a swi vangama, “ku tlula leswi vahlantswi va swiambalo va laha misaveni va nga swi basisisaka xiswona.” A ku ri ni mpfumawulo wa rito ra matimba ra Xikwembu hi xoxe leri tivisaka hi N’wana wa xona. I xiendlakalo xo tsakisa swonghasi!
Rito ra Xigriki leri hundzuluxeriweke laha va ku ku “hundzuka” ri vula “ku cincela eka xivumbeko xin’wana.” Nakambe ra humelela eka Varhoma 12:2, laha Vakriste va tsundzuxiwaka ku “hundzuka” hi ku cinca mianakanyo ya vona.—An Expository Dictionary of New Testament Words, hi W. E. Vine, Vholumo IV, tluka 148.
Ina, xiendlakalo lexikulu xi humelele loko Yesu a hundzuriwile nkarhi wun’wana endzhaku ka ku tlangeriwa ka Paseka ya 32 C.E. I yini lexi yiseke eka hlori leri? Xana ri na xikongomelo lexi hlawulekeke? Ha yini Muxe na Eliya va katsekile? Naswona xana ku hundzuka ka Yesu ku ku khumbisa ku yini?
Swiendlakalo Leswi Yaka eMahlweni
Va nga si khandziya ntshava, Yesu ni vadyondzisiwa va yena a va ri endhawini ya Khezariya Filipi. Tanihi leswi muti lowu a wu ri kwalomu ka tikhilomitara ta 25 evuxeni bya Ntshava ya Hermoni, ku hundzuka ku nga ha va ku humelele eka xin’wana xa swivandla swa wona leswi tlakukeke.
Loko va ya “entshaveni leyo leha,” Yesu u vutise vadyondzisiwa va yena: “Vanhu va ri ndzi mani xana?” Va hlamurile: “Van’wana va ri, hi we Yohane Mukhuvuri; van’wana va ri, hi we Eliya; van’wana va ri, hi we un’wana wa vaprofeta.” Kutani Kriste a vutisa: “Xana n’wina, mi ri ndzi mani ke?” Petro u hlamurile: “Hi wena Mesiya.” Kwalaho, Yesu “a va laya ngopfu leswaku va nga tshuki va vulavula hi yena evanhwini. Kutani Yesu a sungula ku va dyondzisa a ku: “N’wana-wa-Munhu ú ta fanela ku twisiwa ku vaviseka lokukulu, a soriwa hi vakulukumba, ni vaprista lavakulu, ni vatsari; ú ta dlawa, a tlhela a pfuka hi siku ra vunharhu.”—Marka 8:27-31.
Yesu u ya emahlweni a endla xitshembiso lexi: “Ndzi tiyisile ndzi ri ka n’wina, exikarhi ka lava nga kwala, ku ni van’wana lava nga ta ka va nga khumbiwi hi rifu, va nga si vona Mfumo wa Xikwembu wu ta hi matimba.” (Marka 9:1; Matewu 16:28) Xitshembiso lexi xi hetisekile “loko ku hundzile masiku ya 6,” loko Yesu a khongerile ni ku hundzuriwa emahlweni ka Petro, Yakobo na Yohane. Luka u vula leswaku leswi swi humelele endzhakunyana kwalomu ka “masiku ya 8,” kumbexana hikuva u katse siku ra xitshembiso ni leri xi hetisekeke ha rona.—Matewu 17:1, 2; Marka 9:2; Luka 9:28.
A Hi Norho Kumbe Vunwa
Ku hundzuka ka Yesu a ku nga ri norho. Vaapostola vanharhu a va nga ta va ni norho lowu fanaka, naswona Yesu u swi vule “xivono.” Leswi a swi twali swi ri mavun’wa, hikuva rito ra Xigriki leri tirhisiweke eka Matewu 17:9 (NW), kun’wana ri hundzuluxeriwe ri ku “xivono.” (Mintirho 7:31) Kutani vahlaleri a va hanyanya, naswona hi matihlo ni tindleve ta vona, kahle-kahle a va vona ni ku swi twa leswi a swi humelela.—Luka 9:32.
Va hanyanya kambe va nga tivi lexi va nga xi vulaka, Petro u ringanyete ku akiwa ka mintsonga minharhu—wun’wana wa yona wu ri wa Yesu, Muxe na Eliya. (Luka 9:33) Papa leri vumbekeke loko Petro a vulavula entiyisweni a a ri kombisa vukona bya Xikwembu entshaveni, hi laha a swi ri ha kona eka ntsonga wa nhlangano wa Vaisrayele emananga. (Eksoda 40:34-38; Luka 9:34) Naswona entiyisweni vaapostola va nga va va nga etlelanga loko ‘Xikwembu Tatana’ a twarisile a ku: “Loyi i N’wananga, loyi ndzi n’wi hlawuleke, n’wi yingiseni!”—2 Petro 1:17, 18; Luka 9:35.
Mhaka Leyi Muxe A Voniweke Ha Yona
Loko ku hundzuka ku humelerile, Muxe a a “nga tivi nchumu,” hikuva a file malembe xidzana ma nga ri mangani emahlweninyana. (Eklesiasta 9:5, 10) Tanihi Davhida, a a nga pfuxiwanga, kutani a a nga ri kona hi xivumbeko xa munhu. (Mintirho 2:29-31) Kambe ha yini Muxe a voniwe na Kriste exivonweni lexi?
Xikwembu xi byele Muxe xi ku: “Nḍi ta v̌a pfušela muprofeta kukotisa wena e šikari ka v̌amakwav̌o, nḍi ta nghenisa marito ya mina enoṅwini wa yena, kutani o ta v̌a byela hikwaŝo leŝi nḍi nga ta ṅwi lerisa ŝona.” (Deuteronoma 18:18) Hi ku kongoma, Petro u tirhise vuprofeta lebyi eka Yesu Kriste. (Mintirho 3:20-23) Handle ka Yesu, Muxe a a ri muprofeta lonkulu loyi Xikwembu xi n’wi rhumeke eka rixaka ra Israyele.
Ku na ku fanana loku nga kona exikarhi ka Muxe na Muxe Lonkulu, Yesu Kriste. Hi xikombiso, loko va ha ri vana, vutomi bya vona hinkwavo a byi ri ekhombyeni hinkwalaho ka vafumi va tihanyi, kambe Xikwembu xi vone leswaku vana va sirheleriwa. (Eksoda 1:20–2:10; Matewu 2:7-23) Hinkwavo va hete masiku ya 40 va titsona swakudya eku sunguleni ka mintirho ya vona tanihi malandza lama hlawulekeke ya Yehova. (Eksoda 24:18; 34:28; Deuteronoma 9:18, 25; Matewu 4:1, 2) Naswona Muxe na Yesu hinkwavo va endle mahlori hi matimba ya Xikwembu.—Eksoda 14:21-31; 16:11-36; Psalma 78:12-54; Marka 4:41; Luka 7:18-23; Yohane 14:11.
Xikwembu xi tirhise Muxe ku kutsula Vaisrayele evuhlongeni bya le Egipta, hi laha Yesu a tiseke ku tshunxiwa ka moya ha kona. (Eksoda 12:37–14:31; Yohane 8:31, 32) Muxe u ve ni lunghelo ro hundzisela ntwanano wa Nawu exikarhi ka Xikwembu ni Vaisrayele, loko Yesu a ri Muvulavuleri wa ntwanano lowuntshwa. (Eksoda 19:3-9; 34:3-7; Yeremia 31:31-34; Luka 22:20; Vaheveru 8:3-6; 9:15) nakambe Yehova u tirhise Muxe ku tiendlela vito ra Yena emahlweni ka Vaisrayele, Vaegipta ni van’wana, hi laha Yesu Kriste a dzuniseke ha kona vito ra Yehova lero kwetsima. (Eksoda 9:13-17; 1 Samuel 6:6; Yohane 12:28-30; 17:5, 6, 25, 26) Ku endla leswaku Muxe a humelela na Yesu la hundzuriweke, Xikwembu xi kombise leswaku Kriste u ta tirha eka swivandla leswi swa mpimo lowukulu swinene.
Mhaka Leyi Eliya A Humeleleke Ha Yona
Hambi leswi muprofeta Eliya la feke a a nga si pfuxiwa, a a swi fanela leswaku a humelela eka xivono xo hundzuka. Eliya u tirhe ntirho lowukulu eku vuyeteleni ka vugandzeri lebyi tengeke ni ku basisa vito ra Yehova exikarhi ka Vaisrayele. Yesu Kriste u endle leswi fanaka loko a ha ri emisaveni naswona u ta endla hambi ku ri swo tala ku vuyetela vugandzeri lebyi tengeke ni ku kurisa Tata wa yena wa le tilweni hi ku tirhisa Mfumo wa Vumesiya.
Muprofeta Malakiya u kombise leswaku ntirho wa Eliya a wu fanekisela ntirho wa le mahlweni. Hi ku tirhisa Malakiya, Xikwembu xi te: “V̌onani, nḍi ta mi rumela muprofeta Elia, siku ra Yehova ri nga si ta le’rikulu, le’ri tšhav̌isaka. O ta tlherisela timbilu ta v̌atatana e ka v̌ana v̌a v̌ona, ni timbilu ta v̌ana e ka v̌atata wa v̌ona, leŝaku nḍi nga ṭhuki nḍi ta, kutani nḍi ba tiko hi ku ri lov̌isa.”—Malakia 4:5, 6.
Vuprofeta lebyi byi hetiseke katsongo eka ntirho wa Yohane Mukhuvuri. Yesu u veke leswi erivaleni endzhaku ka ku hundzuka ka yena, loko vadyondzisiwa va yena va vutise mhaka leyi ha yona vatsari va vuleke leswaku Eliya u fanele ku rhanga a ta—emahlweni ka ku humelela ka Mesiya. Yesu u te: “Kunene Eliya wa ta , kutani ú ta tlhela a lulamisa hinkwaswo. Kambe ndza mi byela leswaku Eliya ú tile, ntsena a va n’wi tivanga; kutani va n’wi endlile hinkwaswo leswi va swi rhandzeke. Hi mukhuva wolowo, va ta twisa na yena N’wana-wa-Munhu eku vaviseka.” Mhaka ya engetela: “Kava kona vadyondzisiwa va twisisaka leswaku a a va hlambanyisela hi Yohane Mukhuvuri.”—Matewu 17:10-13.
Yohane u endle ntirho lowu fanaka ni wa Eliya loko a khuvule Vayuda lava hundzukeke eswidyohweni swa vona eka ntwanano wa Nawu. Lexi nga xa nkoka ngopfu, Yohane a a ri mubula-ndlela wa Mesiya naswona u tivise Yesu Kriste. (Matewu 11:11-15; Luka 1:11-17; Yohane 1:29) Kambe ha yini ntirho wa Yohane wu ri ku hetiseka kutsongo ka vuprofeta bya Malakia?
Eka xivono lexi, Eliya u voniwe a vulavula na Yesu. Leswi a ku ri endzhaku ka rifu ra Yohane Mukhuvuri, xisweswo swi komba leswaku ntirho wa Eliya wu ta endliwa enkarhini lowu taka. Ku tlula kwalaho, vuprofeta byi kombe leswaku ntirho lowu wu ta endliwa emahlweni ka ‘nyimpi ya siku lerikulu ra Xikwembu xa Matimba Hinkwawo’ eHarmagedoni kumbe Armagedoni. (Nhlavutelo 16:14-16) Leswi swi vula leswaku ku vumbiwa ka le mahlweni ka Mfumo wa le tilweni wa Xikwembu a a ku ta landzeriwa hi ntirho lowu fanaka ni mintirho ya Eliya ni mutlhandhlami wa yena, Elixa. Naswona ku tlula malambe xidzana yo tala, Timbhoni ta Yehova ta manguva lawa a ti tamele ntirho lowu katsaka ku vuyeteriwa ka vugandzeri bya ntiyiso ni ku kurisiwa ka vito ra Xikwembu.—Psalma 145:9-13; Matewu 24:14.
Xikongomelo Xa Kona
Ku hundzuka ku fanele ku tiyise Yesu eka ku xaniseka ni rifu leri a a ri kusuhi ni ku ri tokota. Hi ku twa Tata wa yena wa le tilweni a vulavula hi yena tanihi N’wana wa Yena la n’wi amukeleke swi fanele swi tiyise ripfumelo ra Yesu. Kambe xana ku hundzuka koloko ku endla yini eka van’wana?
Ku hundzuka ka Yesu nakambe ku tiyise ripfumelo ra vahlaleri. Swi tsakise mianaknyo ya vona leswaku Yesu i Kriste N’wana wa Xikwembu. Entiyisweni, tanihi leswi Muvulavuleri Lonkulu wa Yehova, Rito, nkarhi wolowo a a ri exikarhi ka vona, va twe rito ra Xikwembu hi xoxe ri tivisa: “Loyi i N’wananga la rhandzekaka, loyi ndzi n’wi tsakelaka.” Hambi leswi Yehova a nyikeleke vumbhoni lebyi fanaka loko Yesu a khuvuriwa, hi nkarhi wa ku hundzuka Xikwembu xi engetele leswaku vadyondzisiwa va fanele ku yingisa N’wana wa xona.—Matewu 3:13-17; 17:5; Yohane 1:1-3, 14.
Ku hundzuka ku tiyise ripfumelo hi ndlela yin’wana. Hi nkarhi wa xivono, Yesu, “Muxe” na “Eliya” va vulavule hi ta ku “hundza ka [Kriste] emisaveni, loku nga ta fanela ku endleka eYerusalema.” (Luka 9:31) “Ku hundza” ri hundzuluxiwe ku suka eka xivumbeko xa rito ra Xigriki eʹxo·dos. Riendzo leri kumbe ku hundza, entiyisweni ku katsa rifu ra Yesu kun’we ni ku pfuxiwa ka yena hi Xikwembu ku ya evuton’wini bya moya. (1 Petro 3:18) Kutani ku hundzuka ku endle ku pfuka ka Kriste ku khorwisa. Ngopfu-ngopfu ku ake ripfumelo hi ku nyikela vumbhoni lebyi khorwisaka bya leswaku Yesu u ta va Hosi ya Mfumo wa Xikwembu wa Vumesiya. Ku tlula kwalaho, xivono xi kombise leswaku Mfumo wu ta va lowu vangamaka.
Ku hundzuka nakambe ku tiyisa ripfumelo eka vuprofeta bya Matsalwa. Malembe ya 32 endzhakunyana (kwalomu ka 64 C.E.), Petro wa ha tsundzuka ntokoto lowu naswona u tsarile: “A hi landzanga mintsheketo yo endliwa hi vutlhari, loko hi mi tivisile ta ku humelela hi matimba ka Hosi ya hina Yesu Kriste; hina hi timbhoni ta vukulukumba bya yena, lebyi hi nga byi vona hi mahlo. Hikuva siku a nga nyikiwa ku dzuneka ni ku twala hi Xikwembu Tatana, rito ri fikile eka yena ri ta hi ku kwetsima loku hlamarisaka, ri ku: “Loyi i N’wananga, loyi ndzi n’wi rhandzaka ni ku n’wi tsakela.” Kutani hina hi ri twile rito leri, loko ri huma etilweni, hikuva a hi ri na yena entshaveni leyo hlawuleka. Hikokwalaho, rito ra vaprofeta, hina hi ri kuma ri tiyile ku tlula ni khale. Mi ta va mi endla swona loko mi hlayisa swinene rito rero, ku fana ni rivoni leri voningaka lomu ku nga ni munyama, ku fikela loko vurhonga byi tshwuka, ni loko nyeleti ya mixo yi humelela etimbilwini ta n’wina.”—2 Petro 1:16-19.
Leswi Swi Vulaka Swona Eka Wena
Ina, Petro u langute ku hundzuka ka Yesu tanihi ku tiyisiwa swinene ka rito ra Xikwembu ra vuprofeta. Muapostola Yohane a nga ha va a kombetele eka xivono lexi loko a te: “Rito ri hundzukile munhu la nga aka exikarhi ka hina; kutani hi hlalele ku kwetsima ka yena loku nga tala tintswalo ni ntiyiso, ku nga ku kwetsima loku fanelaka n’wana loyi a nga yexe eka tata wa yena.” (Yohane 1:14) Hi laha ku fanaka, ku hundzuka ku nga ha aka ripfumelo ra wena eka rito ra Yehova ra vuprofeta.
Ku hundzuka ni swiendlakalo leswi fambelanaka na swona swi nga tiyisa ripfumelo ra wena ra leswaku Yesu Kriste i N’wana wa Xikwembu ni Mesiya la tshembisiweke. Nakambe ku nga ha tiyisa ku pfumela ka wena eku pfuxiweni ka Yesu ku ya eka vutomi bya moya etilweni. Xivono lexi xi hlamarisaka nakambe xi fanele xi kurisa ripfumelo ra wena eka hulumendhe ya Xikwembu, hikuva ku hundzuka a ku ri xivono xa le mahlweni xa ku kwetsima ka Kriste ni matimba ya Mfumo.
Ngopfu-ngopfu swi tiyisa ripfumelo ku tiva leswaku ku hundzuka ka Yesu a ku kombetela esikwini ra hina, leswi vukona bya Yesu byi nga bya ntiyiso. (Matewu 24:3-14) Ku sukela hi 1914 a ri karhi a fuma tanihi hi Hosi leyi hlawuriweke ya Xikwembu ematilweni. Vuhosi bya yena ni matimba lawa a nyikiweke wona hi Xikwembu ku nga ri khale ya ta kombisiwa ehenhla ka valala hinkwavo va ku fuma ka Xikwembu, ku pfula ndlela ya misava leyintshwa. (2 Petro 3:13) U nga ha tsakela mikateko leyi yi nga riki na ku hela loko u kombisa ripfumelo eka swilo leswinene leswi kombisiweke hi ku hundzuka ka Yesu Kriste.