Ku Cinca Ka Xivumbeko Xa “Vukreste”—Xana Ka Amukeleka Eka Xikwembu?

A HI nge u kombela mumpfampfarhuti leswaku a ku endlela xifaniso xa wena. Loko a xi hetile wa tsaka; u fana kahle na xona. U vona vana va wena, vatukulu va wena ni vatukulu va vona va ri eku languteni ka xifaniso xexo hi ku tinyungubyisa lokukulu.

Hambiswiritano, hi ku famba ka nkarhi, un’wana wa vatukulu va wena u vona onge mpandla leyi nga exifanisweni a yi tsakisi, kutani a yi pfala hi misisi. Un’wana a nga xi rhandzi xivumbeko xa nhompfu ya wena, kutani a yi cinca. Loko switukulwana swi ya swi hundza, ku endliwa ku “antswisiwa” kun’wana, lerova hi ku famba ka nkarhi xifaniso xi nga ha fani na wena hi ku helela. Loko a wu swi tiva leswaku a ku ta humelela sweswo, a wu ta titwa njhani? A swi kanakanisi leswaku a wu ta hlundzuka.

Lexi twisaka ku vava, mhaka ya xifaniso lexi, yi fanekiseriwa kahle hi kereke leyi tivulaka ya Vukreste. Matimu ma kombisa leswaku endzhakunyana ka rifu ra vaapostola va Kreste, xivumbeko xa xiviri xa “Vukreste” xi sungule ku cinca, hilaha Bibele yi vuleke hakona ka ha ri emahlweni.—Matewu 13:24-30, 37-43; Mintirho 20:30.a

Ina, i swinene ku tirhisa misinya ya milawu ya Bibele eka mindhavuko ni tinguva to hambana-hambana. Ku cinca tidyondzo ta Bibele leswaku ti pfumelelana ni mavonelo lama tolovelekeke i mhaka leyi hambaneke swinene. Kambe, swoleswo hi swona leswi humeleleke. Hi xikombiso, xiya ku cinca loku endliweke etindhawini to tala ta nkoka swinene.

Kereke Yi Hlangana Ni Mfumo

Yesu u dyondzise leswaku vulawuri, kumbe Mfumo wa yena, i bya le matilweni, naswona hi nkarhi lowu faneleke hi byona lebyi nga ta lovisa mimfumo hinkwayo ya vanhu kutani byi fuma misava hinkwayo. (Daniyele 2:44; Matewu 6:9, 10) A byi nge fumi ehansi ka mafambiselo ya vanhu ya tipolitiki. Yesu u te: “Mfumo wa mina a hi xiphemu xa misava leyi.” (Yohane 17:16; 18:36) Xisweswo vadyondzisiwa va Yesu, hambileswi va hlayisaka nawu a va katsekanga eka tipolitiki.

Hambiswiritano, hi nkarhi wa Mufumi wa Rhoma, Constantine, hi lembe-xidzana ra vumune, vanhu vo tala lava a va tivula Vakreste va heleriwe hi ntshembo wa ku rindza ku vuya ka Kreste ni ku simekiwa ka Mfumo wa Xikwembu. Hakatsongo-tsongo, langutelo ra vona hi tipolitiki ri cincile. Buku leyi nge Europe—A History, yi ri: “Emahlweni ka Constantine, Vakreste a va kalanga va ehleketa ku tirhisa vulawuri bya [politiki] leswaku va hetisisa swikongomelo swa vona. Endzhaku ka Costantine, Vukreste ni tipolitiki ta xiyimo xa le henhla swi sungule ku okelana ndzilo.” Eka Mfumo wa Rhoma, Vukreste lebyi pfuxetiweke byi hundzuke vukhongeri bya ximfumo bya “matiko hinkwawo” kumbe bya “khatoliki.”

Nsonga-vutivi leyi vuriwaka Great Ages of Man yi vula leswaku hikwalaho ka xinghana lexi a xi ri kona exikarhi ka Kereke ni Mfumo, “hi A.D. 385, malembe ya 80 ntsena endzhaku ka ku xanisiwa lokukulu ka Vakreste, Kereke hi yoxe yi sungule ku hlasela vaxandzuki naswona vafundhisi va yona va tirhise matimba ya vona ku fana ni vafumi.” Kutani ku sungule nguva leyi vanhu a va hundzuka hi ku sindzisiwa, naswona vachumayeri lava titsongahataka va lembe-xidzana ro sungula va siviwe hi vafundhisi lava tlakukeke, lava a va tirhisa lunya. (Matewu 23:9, 10; 28:19, 20) N’wamatimu H. G. Wells u tsale hi ku “hambana lokukulu exikarhi ka” Vukreste bya lembe-xidzana ra vumune ni “dyondzo ya Yesu wa Nazareta.” Ku “hambana [loku] lokukulu” ku kale ku khumba ni tidyondzo ta xisekelo malunghana ni Xikwembu na Kreste.

Ku Cinciwa Ka Nhlamuselo Ya Xikwembu

Kreste ni vadyondzisiwa va yena va dyondzise leswaku ku ni “Xikwembu xin’we, ku nga Tatana,” lexi tiviwaka hi vito ra xona leri hlawulekeke ku nga Yehovha, leri humelelaka minkarhi ya 7 000 ematsalweni ya voko yo sungula ya Bibele. (1 Vakorinto 8:6; Pisalema 83:18) Bibele ya Catholic Douay Version eka Vakolosa 1:15 yi vula leswaku Yesu u vumbiwe hi Xikwembu; i “mativula ya ntumbuluko hinkwawo.” Xisweswo, tanihi leswi a vumbiweke, Yesu u vule hi ku kongoma a ku: “Tatana u nkulu eka mina.”—Yohane 14:28.

Kambe hi lembe-xidzana ra vunharhu, vafundhisi vo karhi lava nga ni nkucetelo wa matimba, hi ku kokiwa hi dyondzo ya vunharhu-un’we ya Plato, mutivi wa filosofi wa muhedeni la nga Mugriki, va sungule ku hlamusela Xikwembu hi ku pfumelelana ni dyondzo ya Vunharhu-un’we. Eka malembe-xidzana lama landzeleke, dyondzo leyi leyi nga riki kona eMatsalweni yi tlakuse Yesu yi n’wi ringanisa na Yehovha naswona yi hundzula moya lowo kwetsima wa Xikwembu, kumbe matimba lama tirhaka, yi ma endla munhu.

Malunghana ni ku amukeriwa ka dyondzo ya vuhedeni ya Vunharhu-un’we hi kereke, New Catholic Encyclopedia yi ri: “Xiga lexi nge, ‘Xikwembu xin’we eka Vanhu vanharhu’ a xi nga simekiwanga hilaha ku tiyeke, entiyisweni a xi nga nghenanga hi ku helela evuton’wini bya Vukreste ni le ripfumelweni ra byona, emahlweni ka ku hela ka lembe-xidzana ra vumune. Kambe kahle-kahle hi xona xiga lexi, lexi vangeke ku vumbiwa ko sungula ka dyondzo ya Vunharhu-un’we. Eka Vafundhisi va Lembe-xidzana ro Sungula ni ra Vumbirhi, a ku nga ri na nchumu hambi wutsongo lowu tshinelaka eka mianakanyo kumbe langutelo ro tano.”

Hi ku fanana, The Encyclopedia Americana yi ri: “Vaseketeri va Vunharhu-un’we va lembe-xidzana ra vumune a va nga kombisi dyondzo ya Vukreste byo sungula hi ku kongoma malunghana ni muxaka wa Xikwembu; ematshan’weni ya sweswo, a ku ri ku hambuka edyondzweni leyi.” The Oxford Companion to the Bible yi vitana Vunharhu-un’we tanihi yin’wana ya “tidyondzo ta le ndzhakunyana,” to hlayanyana. Kambe, dyondzo ya Vunharhu-un’we a ku nga ri yona ntsena dyondzo ya vuhedeni leyi kereke yi yi tekeleleke.

Ku Hlamuseriwa Ka Moya-xiviri Hi Vuntshwa

Vanhu vo tala namuntlha va pfumela leswaku vanhu va ni moya-xiviri lowu ponaka rifu ra miri. Kambe a wu swi tiva leswaku dyondzo leyi ya le kerekeni na yona yi engeteriwe endzhakunyana? Yesu u tiyisekise ntiyiso lowu nga le Bibeleni wa leswaku vafi, “a va tivi nchumu nikatsongo,” onge hiloko va etlele. (Eklesiasta 9:5; Yohane 11:11-13) Vutomi byi ta vuyisiwa hi ku pfuka ka vafi—ku nga ‘ku suka u yima nakambe’ evurhongweni bya rifu. (Yohane 5:28, 29) Loko ku ri leswaku moya-xiviri a wu fi, a ku nga ta va na xilaveko xo pfuxiwa, tanihi leswi ku nga fi ku nga ni matimba ehenhla ka rifu.

Yesu u kombise dyondzo ya Bibele ya ku pfuka ka vafi hi ku pfuxa vanhu eku feni. Ehleketa hi xikombiso xa Lazaro, loyi se a ku hundze masiku ya mune a file. Loko Yesu a n’wi pfuxile, Lazaro u hume esirheni a karhi a hanya, a ri munhu wa nyama la hefemulaka. A ku na moya-xiviri lowu nga fiki lowu tlheleleke emirini wa yena wu huma etilweni loko Lazaro a pfuka eku feni. Loko a swi ri tano, Yesu a ta va a nga n’wi endlelanga tintswalo nikatsongo hi ku n’wi pfuxa!—Yohane 11:39, 43, 44.

Kutani, hi xihi xihlovo xa dyondzo ya moya-xiviri lowu nga fiki? The Westminster Dictionary of Christian Theology yi vula leswaku dyondzo leyi “yi sungule ngopfu eka filosofi ya Magriki ematshan’weni ya leswi vuriwaka hi Bibele.” The Jewish Encyclopedia ya hlamusela: “Dyondzo ya leswaku moya-xiviri wu ya emahlweni wu hanya endzhaku ka ku fa ka miri, a hi mhaka ya ripfumelo, i vuyelo bya nkambisiso wa filosofi ni wa vukhongeri, naswona a ku kona laha yi dyondzisiwaka kona eMatsalweni yo Kwetsima.”

Hakanyingi, mavunwa man’wana ma tswala man’wanyana, swi tano hi dyondzo ya moya-xiviri lowu nga fiki. Yi pfule ndlela ya dyondzo ya vuhedeni ya ku xanisiwa hilaha ku nga riki na makumu etiheleni leti pfurhaka.b Kambe Bibele yi swi veka erivaleni leswaku, “hakelo leyi tisiwaka hi xidyoho i rifu”—ku nga ri ku xanisiwa hilaha ku nga heriki. (Varhoma 6:23) Xisweswo loko King James Version yi hlamusela ku pfuka ka vafi yi ri: “Lwandle ri humesa vafi lava a va ri eka rona; kutani rifu ni tihele swi humesa vafi lava a va ri eka swona.” Hilaha ku fanaka, Bibele ya Douay yi vula leswaku “lwandle . . . ni rifu ni tihele swi humesa vafi va swona.” Ina, hi ku kongoma, lava nga etiheleni va file, ‘va etlele,’ hilaha Yesu a vuleke hakona.—Nhlavutelo 20:13.

Xana wa pfumela hi mbilu hinkwayo leswaku dyondzo ya ku xanisiwa hilaha ku nga heriki etiheleni yi kokela vanhu eka Xikwembu? Nikatsongo. Emiehleketweni ya vanhu vo lulama ni lava nga ni rirhandzu, i mhaka leyi hetaka matimba! Hi tlhelo rin’wana Bibele yi dyondzisa leswaku “Xikwembu i rirhandzu” ni leswaku ku khoma swilo hi ndlela yo biha hambi ku ri swiharhi swa nyenyetsa eka xona.—1 Yohane 4:8; Swivuriso 12:10; Yeremiya 7:31; Yonasi 4:11.

Ku Onha “Xifaniso” Manguva Lawa

Ku onhiwa ka xifaniso xa Xikwembu ni xa Vukreste ku ya emahlweni namuntlha. Profesa wa swa vukhongeri wa ha ku hlamusela hi ku phikizana loku nga kona ekerekeni yakwe ya Protestente, ka “ku va ni vulawuri eMatsalweni ni le ka dyondzo swi ri leswi lwisanaka ni vulawuri bya dyondzo leyi hambaneke swinene ni leyi nga ya vanhu, ni vutshembeki bya kereke eka vuhosi bya Kreste swi ri leswi lwisanaka ni ku amukeriwa ni ku cinciwa ka Vukreste leswaku byi fambisana ni vonelo ra nguva yoleyo. Mhaka leyi nga ya nkoka hi leyi: I mani la kongomisaka kereke . . . Xana i Matsalwa yo Kwetsima kumbe i tidyondzo leti amukeriwaka swinene ta nkarhi wolowo?”

Khombo ra kona, “tidyondzo leti amukeriwaka swinene ta nkarhi wolowo” ti tala ku rhandziwa. Hi xikombiso, swi le rivaleni leswaku tikereke to tala ti cince mavonelo ya tona etimhakeni to tala leswaku ti ta vonaka ti ri leti endlaka nhluvuko naswona ti ri leti amukelaka mianakanyo ya van’wana. Hilaha swi vuriweke hakona eka xihloko xo sungula, tikereke ti sungule ku amukela nchumu wun’wana ni wun’wana ngopfu-ngopfu etimhakeni ta mahanyelo. Kambe, Bibele yi swi veka erivaleni leswaku vumbhisa, vuoswi ni vusodoma i swidyoho leswikulu ematihlweni ya Xikwembu ni leswaku lava endlaka swidyoho swo tano “va nga ka va nga yi dyi ndzhaka ya mfumo wa Xikwembu.”—1 Vakorinto 6:9, 10; Matewu 5:27-32; Varhoma 1:26, 27.

Loko muapostola Pawulo a tsala marito lama tshahiweke laha henhla, matiko ya Grikiya na Rhoma a ma tele hi tinxaka hinkwato ta vubihi. Pawulo a a ta va a anakanyile a ku: ‘Ina, Xikwembu xi herise miti ya Sodoma na Gomora yi va nkuma hikwalaho ka swidyoho leswikulu swa vuoswi, kambe a ku ri 2 000 wa malembe lama hundzeke! Kunene vonelo rero a ra ha tirhi eka nguva leyi ya vanhu lava hluvukeke.’ Kambe, a nga swi honisanga; u arile ku onha ntiyiso wa Bibele.—Vagalatiya 5:19-23.

Languta “Xifaniso” Xo Sungula

Loko Yesu a vulavula ni varhangeri va vukhongeri bya Xiyuda va siku rakwe, u vule leswaku vugandzeri bya vona ‘i bya hava, hikuva va dyondzisa swileriso swa vanhu va swi endla tidyondzo.’ (Matewu 15:9) Varhangeri volavo va endle leswi fanaka ni leswi vafundhisi va Vujagana va swi endleke eNawini wa Yehovha lowu a wu tiseke hi Muxe, ni sweswi va ha endla leswi fanaka eka tidyondzo ta Kreste—va mbyindle “pende” ya mindhavuko entiyisweni wa Xikwembu. Kambe Yesu u suse mavunwa hinkwawo leswaku ku pfuneka vanhu va timbilu letinene. (Marka 7:7-13) Yesu a a vulavula ntiyiso ku nga khathariseki leswaku wa amukeleka kumbe e-e. A a tirhisa Rito ra Xikwembu nkarhi hinkwawo.—Yohane 17:17.

Mayana ku hambana loku nga kona eka Yesu ni lava va tivulaka Vakreste! Kunene, Bibele yi vule ka ha ri emahlweni yi ku: “Vanhu va ta yengiwa hi tibuku ta sweswinyana kutani va tihlengeletela . . . vadyondzisi hi ku ya hi leswi va lavaka ku swi twa; kutani ematshan’weni yo yingisela ntiyiso va ta hundzulukela emintsheketweni.” (2 Timotiya 4:3, 4, The Jerusalem Bible) “Mintsheketo” leyi, leyi hi vulavuleke hi yitsongo ya yona, ya dlaya hi tlhelo ra moya, kasi Rito ra Xikwembu ra aka naswona ri yisa evuton’wini lebyi nga heriki. Lowu i ntiyiso lowu Timbhoni ta Yehovha ti ku khutazaka ku wu kambisisa.—Yohane 4:24; 8:32; 17:3.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Swifaniso leswi nga eka tluka 7]

Hi ku chumayela ka tona erivaleni, Timbhoni ta Yehovha ti kongomisa vanhu eRitweni ra Xikwembu, ku nga Bibele

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 4]

Third from left: United Nations/Photo by Saw Lwin