Mikhuva Ya Khisimusi—Xana I Ya Vukreste?

KHISIMUSI yi kwala nyongeni. Xana sweswo swi vula yini eka wena, eka ndyangu wa wena, ni le ka vanghana va wena? Xana i nkarhi wa swilo swa moya kumbe wo va nkarhi wo titsakisa ntsena? Xana i nkarhi wo anakanyisisa hi ku tswariwa ka Yesu Kreste kumbe wa ku nga tikarhati hi mimpimanyeto ya Vukreste?

Loko u ri karhi u anakanyisisa hi swivutiso leswi, tsundzuka leswaku mikhuva ya Khisimusi yi nga ha hambana hi ku ya hi laha u tshamaka kona. Hi xikombiso, le Mexico ni le matikweni man’wana ya Latin-Amerika hambi ku ri vito ra kona ri hambanile. Encyclopedia yin’wana yi vula leswaku vito ra Xinghezi leri nge Khisimusi “ri tekiwe eka marito ya Xinghezi xa khale lama nge Christes Masse, lama vulaka Masa ya Kreste.” Hambiswiritano, La Navidad kumbe Nativity (Ku Tswariwa), hilaha ri vitaniwaka hakona ematikweni ya Latin-Amerika, ma kombetela eka ndhavuko kumbe eku tswariweni ka Kreste. Tinyikenyana nkarhi u kambisisa vuxokoxoko byin’wana bya le Mexico. Leswi swi nga ku pfuna ku lulamisa mavonelo ya wena hi nguva leyi ya holideyi.

Posadas, “Vavanuna Vanharhu Vo Tlhariha,” Na Nacimiento

Minkhuvo yi sungula hi December 16 hi posadas. Buku leyi nge Mexico’s Feasts of Life yi ri: “I nkarhi wa posadas, masiku ya kaye ya mihivahivana ku nga si fika Khisimusi, laha ku tsundzukiwaka ku yingayinga ka Yosefa na Mariya emutini wa Betlehema ni nkarhi lowu va heteleleke va kombisiwe tintswalo va tlhela va kuma ko fihla nhloko. Mindyangu ni vanghana va hlengeletana vusiku byin’wana ni byin’wana va endla leswi endliweke masiku ma nga ri mangani emahlweni ka ku tswariwa ka Kreste.”

Hi ntolovelo, ntlawa wa vanhu va rhwala swifaniso swa Mariya na Yosefa va ri karhi va yimbelela va ya emutini va kombela ko fihla nhloko, kumbe posada. Lava va nga endlwini na vona va yimbelela va hlamula ku fikela loko vaendzi va pfumeleriwa ku nghena. Kutani ku sungula xinkhubyana, laha van’wana—lava pfariweke mahlo naswona va khomeke tinhonga—hi ku siyerisana va ringetaka ku faya piñata, ku nga mbita leyikulu leyi khavisiweke leyi hayekiweke. Loko se yi fayiwile, leswi nga endzeni (malekere yo nyanganya ngopfu, mihandzu, ni swin’wana) swi vungiwa hi vahlaleri. Endzhaku ka sweswo ka dyiwa, ku nwiwa, ku yimbeleriwa ku tlhela ku ciniwa. Swinkhubyana swa posada swa nhungu swi khomiwa ku sukela hi December 16 ku ya eka December 23. Hi ti 24 (Siku ra le Mahlweni ka Khisimusi) ku tlangeriwa Nochebuena, naswona mindyangu yi endla matshalatshala yo hlangana eswakudyeni-nkulu swa siku swo hlawuleka.

Ku nga ri khale ku fika Nominjara, leyi yi tlangeriwaka hi swinkhubyana swa pongo lerikulu. Hi madyambu ya January 5, Tres Reyes Magos (“vavanuna vanharhu vo tlhariha”) va languteriwe ku tisa switlangiso swa vana. Siku-nkulu i ra January 6 loko ku dyiwa rosca de Reyes (khekhe ra xirhendzevutana). Loko ri ri karhi ri dyiwa, un’wana ekhekheni ra yena u ta kuma ku ri ni xipopana lexitsongo lexi yimelaka xihlangi Yesu. Loyi a nga xi kuma u boheka ku hlela ni ku rhamba vanhu eka xinkhubyana xo hetelela hi February 2. (Etindhawini tin’wana ku ni swipopana swinharhu, leswi yimelaka “vavanuna vanharhu vo tlhariha.”) Hilaha u nga vonaka hakona, nkhuvo lowu fambisana ni Khisimusi wu lehile.

Hi nkarhi lowu, nacimiento (xiendlakalo lexi xa Ndhavuko) xi tiviwa ngopfu. Xana xi katsa yini? Etindhawini ta mani na mani swin’we ni le tikerekeni ni le makaya, ku vumbiwa swifaniso (leswikulu kumbe leswitsongo) hi ceramic, tihunyi kumbe vumba. Swi fanekisela Yosefa na Mariya va khinsame emahlweni ka xitsengele lexi nga ni ricece. Hi xitalo ku ni varisi ni Los Reyes Magos (“vavanuna vo tlhariha”). Ku va ku endliwe xivala, naswona swiharhi hi swona swi hetiselaka eka xiendlakalo lexi. Hambiswiritano, nchumu wa nkoka ngopfu i ricece leri vitaniwaka el Niño Dios hi Xipaniya (Xikwembu N’wana). Xifaniso lexi xi nga ha vekiwa kwalaho eMahlweni ka Khisimusi.

Ku Kambisisa Mindhavuko Ya Ku Tswariwa Koloko

Malunghana ni ku tlangeriwa ka Khisimusi hilaha ku tiviwaka hakona emisaveni, The Encyclopedia Americana yi ri: “Mikhuva yo tala leyi sweswi yi fambisanaka ni Khisimusi a yi nga ri mikhuva ya Khisimusi eku sunguleni kambe a yi ri mikhuva ya le mahlweni ka Vukreste naswona a yi nga ri ya Vukreste, yi lo tekeleriwa hi kereke ya Vukreste. Saturnalia, nkhuvo wa Varhoma lowu tlangeriwaka exikarhi ka December, wu vekele vo tala xikombiso xa mikhuva yo titsakisa ya Khisimusi. Hi xikombiso, eka nkhuvo lowu ku tekeleriwe minkhuvo leyikulu, ku nyikana tinyiko ni ku lumekiwa ka makhandlhela.”

Ematikweni ya Latin Amerika mikhuva yoleyo ya ku Tswariwa yi nga ha landzeriwa hi yin’wana. U nga ha tivutisa leswaku ‘yi huma kwihi’. Hi ku kongoma vo tala lava lavaka ku namarhela Bibele va swi xiya leswaku mikhuva yin’wana yi huma eka mihivahivana ya Aztec. El Universal, phepha-hungu ra le Dorobeni ra Mexico ri te: “Tinghwendza leti humaka etindhawini to hambana-hambana ti tibyela leswaku swinkhubyana leswi fambisanaka ni mihivahivana ya khalendara ya le Indiya swi fambisana ni mihivahivana ya khalendara ya Khatoliki, kutani ti tirhisa leswi ku seketela ntirho wa tona wo vula evhangeli ni wa vurhumiwa. Va sive minkhuvo yo tlangela swikwembu leswi veke kona emahlweni ka vanhu va le Latin Amerika hi minkhuvo ya swikwembu swa Vukreste, va sungule minkhuvo ni mintirho ya le Yuropa va tlhela va hlanganisa ni minkhuvo ya le Indiya leyi vangeke leswaku ku katsiwa vukhongeri byo hambana-hambana, laha swiendlo swa le Mexico swi sunguleke kona.”

The Encyclopedia Americana ya hlamusela: “Mintlango ya ndhavuko wa ku Tswariwa yi hundzuke xiphemu xa ku tlangeriwa ka Khisimusi . . . Xiendlo xa le kerekeni xa crèche [xitsengele] ku vuriwa leswaku xi sunguriwe hi Mukwetsimi Francis.” Mintlango leyi leyi kombisaka ku tswariwa ka Kreste a yi endliwa etikerekeni hi nkarhi wa ku sungula ka koloni ya le Mexico. A yi hleriwa hi tinghwendza ta le Franciscan leswaku ku dyondzisiwa Maindiya hi ndhavuko wa ku Tswariwa. Hi ku famba ka nkarhi posadas yi ve ni ndhuma swinene. Ku nga khathariseki leswaku xikongomelo xa vona xa le ku sunguleni a ku ri xihi, ndlela leyi posadas yi endliwaka ha yona namuntlha a yi kali yi lava ku hlamuseriwa. Loko wo va u ri le Mexico hi nguva leyi u nga vona kumbe u titwela hi ta wena leswi mutsari wa El Universal a swi kandziyiseke eka nhlamuselo ya yena: “Posadas, leyi a ku ri ndlela yo hi tsundzuxa hi riendzo ro ya gandzela ra vatswari va Yesu loko va lavana ni vutumbelo laha N’wana Xikwembu a a ta tswaleriwa kona, namuntlha nkarhi wolowo wo va masiku ya vudakwa, ku hundzeleta swilo, makolo, ku endla swilo swa hava ni vugevenga byo tala swinene.”

Dyondzo ya nacimiento yi sungule hi nkarhi wa Tikoloni laha tidrama leti a ti endleriwa etikerekeni. Hambiloko van’wana va swi vona swi tsakisa, xana swi pfumelelana kahle ni leswi Bibele yi swi vulaka? Xexo i xivutiso lexi twalaka. Loko lava va vitaniwaka vavanuna vanharhu vo tlhariha—lava entiyisweni a va ri vangoma va swilo swa le mpfhukeni—va endza, Yesu ni ndyangu wa ka vona a va nga ha tshami exivaleni. Nkarhi se a wu hundzile, naswona ndyangu lowu se a wu tshama endlwini. U ta swi kuma swi tsakisa ku vona vuxokoxoko lebyi emhakeni leyi huhuteriweke eka Matewu 2:1, 11. U ta tlhela u xiya leswaku Bibele a yi vuli leswaku i vangoma vangani va swilo swa le mpfhukeni lava a va ri kona.a

Ematikweni ya Latin Amerika vavanuna vanharhu vo tlhariha va siva Santa Claus. Hambiswiritano, hilaha swi endliwaka hakona ematikweni man’wana, vatswari vo tala va fihla switlangiso emakaya. Kutani hi mixo wa January 6, vana va swi lava-lava, onge hi loko swi tise hi vavanuna vanharhu vo tlhariha. Lowu i nkarhi wo bindzula eka lava va xavisaka switlangiso naswona van’wana va tikumele timali hi leswi vanhu vo tala va timbilu to tshembeka va swi tekaka swi ri ntlango ntsena. Ntsheketo wa vavanuna vanharhu vo tlhariha wu lahlekeriwa hi nkoka wa wona eka vo tala, hambi ku ri eka vana lavatsongo. Hambileswi van’wana va nga tsakangiki hi leswi ntsheketo lowu wu lahlekeriwaka hi vanhu lava va wu tshembaka, xana ku nga rindzeriwa yini hi ntlangu lowu endliwaka hikwalaho ka ndhavuko ni ku vuyerisa van’wamabindzu?

Khisimusi kumbe ndhavuko wa ku Tswariwa, a swi nga tlangeriwi hi Vakreste vo sungula. Encyclopedia yin’wana yi vula leswi malunghana ni mhaka leyi: “Nkhuvo lowu a wu nga endliwi eka malembe-xidzana yo sungula ya kereke ya Vukreste, hikuva ku sukela loko ku simekiwe Vukreste a va fanele va tlangela rifu ra munhu loyi a dumeke ku nga ri ku tswariwa ka yena.” Bibele yi teka ku tlangela nkhuvo wa ku velekiwa ku endliwa hi vahedeni, ku nga ri vagandzeri va ntiyiso va Xikwembu.—Matewu 14:6-10.

Ina, leswi a swi vuli swona leswaku a swi vuyerisi ku dyondza ni ku tsundzuka swiendlakalo swa xiviri leswi katsaka ku tswariwa ka N’wana wa Xikwembu. Ntiyiso wa rungula ra Bibele wu nyikela matwisiselo ni tidyondzo ta nkoka eka hinkwavo lava lavaka ku endla ku rhandza ka Xikwembu.

Ku Tswariwa Ka Yesu Hi Ku Ya Hi Bibele

U ta kuma rungula leri tshembekaka malunghana ni ku tswariwa ka Yesu eka Evhangeli ya Matewu ni ya Luka. Ti kombisa leswaku ntsumi Gabriyele yi endzele wansati loyi a a nga si tekiwa la vuriwaka Mariya eNazareta emutini wa Galeliya. Xana yi vule rungula rihi? “Waswivo, u ta tika embelekweni wa wena, u ta veleka n’wana wa jaha, vito ra yena u ta n’wi thya Yesu. Yena u ta va lonkulu naswona u ta vuriwa N’wana wa La nge Henhla-henhla; Yehovha Xikwembu u ta n’wi nyika xiluvelo xa Davhida tata wakwe, naswona u ta va hosi ehenhla ka yindlu ya Yakobe hi masiku, mfumo wakwe a wu nge vi na makumu.”—Luka 1:31-33.

Mariya u hlamarisiwe swinene hi rungula leri. Leswi a a nga tekiwanga, u te: “Xana leswi swi ta endlekisa ku yini, tanihi leswi ndzi nga tiviki wanuna hi tlhelo ra rimbewu?” Ntsumi yi te: “Moya lowo kwetsima wu ta ta ehenhla ka wena, naswona matimba ya La nge Henhla-henhla ma ta ku funengeta. Hikwalaho ka sweswo lexi nga ta velekiwa na xona xi ta vuriwa lexo kwetsima, N’wana wa Xikwembu.” Loko Mariya a swi xiya leswaku a ku ri ku rhandza ka Xikwembu, hi loko a ku: “Waswivo! Hlonga ra xisati ra Yehovha! Onge swi nga endleka eka mina hi ku ya hi leswi u swi tiviseke.”—Luka 1:34-38.

Ntsumi yi byele Yosefa malunghana ni ku veleka hi singita leswaku a nga thali Mariya, hikuva a a kunguhata ku n’wi thala endzhaku ko twa hi ta ku tika ka yena. Endzhaku ka sweswo a a tiyimisele ku byarha vutihlamuleri byo hlayisa N’wana wa Xikwembu.—Matewu 1:18-25.

Xileriso lexi humaka eka Khezari Awugusto xi sindzise Yosefa na Mariya ku teka riendzo ro suka eNazareta wa Galeliya va ya eBetlehema wa Yudiya, emutini wa vakokwa wa vona leswaku va ya tsarisiwa. “Loko va ri kwalaho, masiku ya leswaku a veleka ma helela. Kutani a veleka n’wana wakwe wa jaha, wa mativula, a n’wi phutsela hi malapi ya tinguvu ivi a n’wi lata exidyelweni, hikuva a va nga ri na ndhawu ekamareni ra vapfhumba.”—Luka 2:1-7.

Luka 2:8-14 yi hlamusela leswi landzeleke: “Etikweni rolero a ku ri ni varisi lava a va tshama ehandle ka muti, va rindza mintlhambi ya vona nivusiku. Kutani hi xitshuketa ntsumi ya Yehovha yi yima ekusuhi na vona, kutani ku kwetsima ka Yehovha ku vangama ku va rhendzela, va chava ngopfu. Kambe ntsumi yi ku eka vona: ‘Mi nga chavi, hikuva, maswivo, ndzi mi byela mahungu lamanene ya ntsako lowukulu lowu vanhu hinkwavo va nga ta va na wona, hikuva namuntlha mi velekeriwe Muponisi, loyi a nga Kreste Hosi, emutini wa Davhida. Kutani hi lexi xikombiso xa n’wina: Mi ta kuma ricece ri phutseriwe hi malapi ya tinguvu, ri etlele exidyelweni.’ Hi nkarhinyana wolowo vunyingi bya vuthu ra le tilweni byi va swin’we ni ntsumi, byi vonga Xikwembu byi ku: ‘Ku vangama a ku ve ehenhla-henhla eka Xikwembu, ni le henhla ka misava ku va ni ku rhula exikarhi ka vanhu lava amukelekaka.’”

Vangoma Va Swilo Swa Le Mpfhukeni

Rungula ra Matewu ri vula leswaku vangoma va swilo swa le mpfhukeni va tile eYerusalema va huma eVuxeni va lava ndhawu leyi Hosi ya Vayuda a yi tswaleriwe eka yona. Hosi Heroda a a tsakela ku tiva mhaka leyi—kambe ku nga ri hi xikongomelo lexinene. “Hiloko a va rhuma eBetlehema, a ku: ‘Fambani mi ya lava n’wana lontsongo hi vukheta, naswona mi vuya mi ta ndzi vikela loko mi n’wi kumile, leswaku na mina ndzi ta ya n’wi nkhinsamela.’” Vangoma va swilo swa le mpfhukeni va n’wi kumile n’wana kutani “va pfula xuma xa vona kutani va n’wi ha tinyiko ta nsuku, murhi wa risuna ni mira.” Kambe a va ha tlhelelanga eka Heroda. “Xikwembu a xi va lemukisile enorhweni leswaku va nga vuyeli eka Heroda.” Xikwembu xi tirhise ntsumi ku lemukisa Yosefa hi kungu ra Heroda. Kutani Yosefa na Mariya va balekele aEgipta ni n’wana wa vona. Hosi Heroda lowa nsele hi matshalatshala ya yena yo lava ku dlaya Hosi leyintshwa u lerise leswaku ku yayarheriwa vana va vafana eBetlehema hinkwayo. Vana va vafana va malembe mangani? Lava nga ni malembe mambirhi ku ya ehansi.—Matewu 2:1-16.

Hi Nga Dyondza Yini Eka Xiendlakalo Lexi?

Vangoma va swilo swa le mpfhukeni lava a va endzile—ku nga khathariseki leswaku a va tele ku fikela kwihi—a va nga gandzeli Xikwembu xa ntiyiso. Nkandziyiso wa Bibele wa La Nueva Biblia Latinoamérica (Nkandziyiso wa 1989) wu vula leswi landzelaka eka nhlamuselo ya le hansi: “Vangoma lava a va nga ri tihosi, kambe a va ri vavhumbhi ni vaprista va vukhongeri bya vuhedeni.” A va ta kombisa vutivi bya vona bya tinyeleti leti a va ti nyiketele eka tona. Loko Xikwembu a xi lave ku va kongomisa eka n’wana lontsongo, a va ta va va kongomisiwe endhawini ya kona handle ko rhanga hi ku hundza eYerusalema ni le xigodlhweni xa Heroda. Endzhakunyana Xikwembu xi nghenelerile xi va hambukisa endleleni ya vona leswaku xi sirhelela n’wana.

Hi nkarhi wa Khisimusi xiendlakalo lexi hakanyingi xi hlanganisiwa ni mihivahivana ni swilo leswi nga riki swa xiviri leswi tumbetaka nchumu wa nkoka swinene: leswaku n’wana loyi a tswaleriwe ku va Hosi leyikulu, hilaha swi tivisiweke hakona eka Mariya ni le ka varisi. Doo, Yesu Kreste a nga ha ri n’wana, kumbe hambi ku ri xihlangi. I Hosi leyi fumaka ya Mfumo wa Xikwembu, lowu wu nga ta herisa mimfumo leyi lwisanaka ni ku rhandza ka Xikwembu ku nga ri khale naswona u ta lulamisa swiphiqo hinkwaswo swa vanhu. Wolowo i Mfumo lowu hi wu kombelaka eXikhongelweni xa Hosi.—Daniyele 2:44; Matewu 6:9, 10.

Eka xitiviso xa ntsumi lexi yaka eka varisi, hi dyondza leswaku lunghelo ro pona ri pfulekele hinkwavo lava swi rhandzaka ku yingisa rungula ra mahungu lamanene. Lava va tsakeriwaka hi Xikwembu va va “vanhu lava amukelekaka.” Hi langutele ku rhula loku hlamarisaka emisaveni hinkwayo ehansi ka Mfumo wa Yesu Kreste, kambe vanhu va fanele va tiyimisela ku endla ku rhandza ka Xikwembu. Xana nguva ya Khisimusi yi hoxa xandla emhakeni leyi naswona xana ya ku kombisa ku navela koloko? Vanhu vo tala lava nga ni timbilu letinene lava lavaka ku landzela Bibele va vona nhlamulo ya kona yi ri erivaleni.—Luka 2:10, 11, 14.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Bokisi leri nga eka tluka 4]

VAN’WANA VA NGA HA HLAMALA

Mutsari Tom Flynn, ebukwini ya yena leyi nge The Trouble With Christmas, u tsale makumu lama fikeleriweke endzhaku ka malembe lama hetiweke ku ri karhi ku kambisisiwa Khisimusi:

“Mikhuva yo tala leyi sweswi hi yi hlanganisaka ni Khisimusi yi huma eka mindhavuko ya vukhongeri bya vuhedeni bya khale bya le mahlweni ka Vukreste. Yin’wana ya mikhuva leyi yi khumba ntshamisano, rimbewu kumbe vativi va swilo swa le mpfhukeni leswi nga ha vangelaka vanhu lava dyondzekeke, va manguva lawa lava rhandzaka ndhavuko leswaku va tshika mikhuva leyi loko va twisisa laha yi sukelaka kona.”—Tluka 19.

Endzhaku ka ku nyikela rungula ro tala leri seketelaka, Flynn u tlhelele eka yinhla ya nkoka: “Xikhovolelo lexikulu xa Khisimusi hi leswaku i switsongo swinene swilo leswi endliwaka leswi nga swa Vukreste hakunene. Loko ho kala hi tshika swilo leswi a swi endliwa emahlweni ka Vukreste, swo tala swa leswi swi salaka i swa le ndzhaku ka Vukreste, ematshan’weni ya leswaku swi va Vukreste lebyi tshembekaka, leswi sunguleke eka byona.”—Tluka 155.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 7]

Ku tivisiwa ka ku tswariwa ka Yesu ku hi nyika xisekelo xa ntirho wa yena wa le nkarhini lowu taka tanihi Hosi leyi hlawuriweke hi Xikwembu