Tshomba yi fihleleko hi mazanazana ya malembe

A TSHOMBA leyo yi thumbilwe kumbheleni ka Dezembro wa 1922 hi Ivané Javakhishvili, a xigonzani xa muGeorgia, na a kambisisa lezi a maletela (alfabeto) ya xiGeorgia ma nga tumbulukisa zona. I lo kuma kopiya ya Talmude ga le Jerusalema. A xikhati lexi a nga kari a gi hlola, i lo wona lezaku lahasi ka timhaka leto ta xiHeberu ku wa woneka maletela yo kari ya xiGeorgia ma vinyilweko.a

A mitsalo leyi yi “fihlilweko” hi magezu ya Talmude yi wa hi xipanze xa Biblia xa bhuku ga Jeremia ga zana ga malembe ga wuntlhanu Nguveni ya Hina. Na ku nga se kumiwa a timhaka leti, a timhaka ta Biblia ti nga tiveka kota tona ta kale nguvu hi xiGeorgia ti wa hi ta zana ga malembe ga wuntlhanu ni mune Nguveni ya Hina. Na ku nga hunzangi xikhati xo leha, ku lo kumiwa zipanze za mabhuku manwani ya Biblia zi tsalilweko hi zana ga malembe ga wuntlhanu Nguveni ya Hina kutani mahlweni ka lezo. Hi nga alakanyela a ku thumba zipanze za Biblia za mazana matsongwani ya malembe nzhako ka nguva ya Jesu ni vapostoli!

Himani a nga hunzulusela a timhaka leto? Xana ku vile munhu munwe kutani ku vile ntlawa wa vahunzuluseli vo hiseka? A ku se kumeka a bhuku ga matimu gi nyikako a hlamulo wa xiwutiso lexi. Na ku nga khataliseki a ku himani a nga hunzulusela, a lisine hi lezaku a Biblia, kutani zipanze za gona hi wutsongwani ga kona, gi wa sina gi hunzuluselwe hi xiGeorgia ka zana ga malembe ga wumune niku a kusukela kwalaho, a Mhaka ya Nungungulu yi wa kumiwa kutani ku tiviwa hi vaGeorgia hi lirimi labye la mabeleko.

A bhuku The Martyrdom of St. Shushanik the Queen (Kudawa ka Muzinza Shushanik), legi kuzilava gi tsalilweko kumbheleni ka zana ga malembe ga wuntlhanu gi na ni matimu ma kombako lezi a vaGeorgia va nga yi tivisa zona a Mitsalo. Na a kari a hlawutela lezi zi nga humelela a muzinza loyi, a mutsali wa bhuku legi i tshaha kutani ku kumbuka zipanze za bhuku ga Tisimu, tiIvangeli ni zipanze zinwani za Biblia. Yena kambe i wula lezaku mizanweni ya ku bhabha a tihosi ta vaPersia ta tihanyi, Varsken, a nuna wa Shushanik, loyi a nga hi mwamangulu wa mufumo wa Geórgia le Kartli, i lo tsika wuKristu a nghena ka wukhozeli ga vaPersia gi vitaniwako ku Zoroastrianismo a tlhela a laya sati wakwe lezaku yenawu a maha lezo. Hi kuya hi bhuku lego, Shushanik i lo ala ku tsika a kukholwa kakwe niku i ti chavelele nguvu hi Mitsalo masikwini yo gumesa ya kuhanya kakwe.

Zi la su dlunya lezaku kusukela ka zana ga malembe ga wuntlhanu a kuhunzuluselwa ni kukopiyariwa ka Biblia ga xiGeorgia a ka ha nyimangi. A kukumeka ka zipanze zo tala za Biblia hi xiGeorgia ku komba a kuhiseka ka vahunzuluseli ni vakopiyari va Biblia. A hi woneni a zipanze zimbiri za matimu lawa ma khumbako nguvu — a kuhunzuluselwa ni kugandliwa ka Biblia.

KUHANGALAKA KA WUHUNZULUSELI GA BIBLIA

“Mina Giorgi, a muMonji wa nyalidede, nzi hunzulusele a bhuku legi ga Tisimu hi ka xiGreki gita ka xiGeorgia hi kutikarata ka hombe nguvu.” Lawo magezu ya muMonji wa muGeorgia wa zana ga malembe ga wu 11, Giorgi Mtatsmindeli. Hikuyini ku nga hi ni xilaveko xa ku ku hunzuluselwa Biblia hi xiGeorgia kuveni gi wa sina gi hunzuluselwe mazana ya malembe nzhako ke?

Kwalomo ka zana ga malembe ga wu 11, matsongwani nguvu a mahungu ya Biblia ya xiGeorgia ma nga ha kumeka. A mabhuku yo kari ma wa sina ma lahlekile. A xinwani kambe, a lirimi li wa cicile hi ndlela yo kari, hikwalaho zi wa karata ku zwisisa a tikopiya leti ta kale. Hambu lezi a vahunzuluseli vo tala va ti karatileko lezaku a Biblia ga xiGeorgia gi nga fuvi, loyi a ntiro wakwe wu bhinzulileko nguvu hi Giorgi. Yena i wa ringanisa a mitsalo ya xiGeorgia ni mitsalo ya xiGreki a tlhela a hunzulusela a zipanze zi nga kala zi nga hi kona ka xiGeorgia hambu loku ku hi bhuku gontlhe. Ni mumu, i wa khatalela a ntiro wakwe kota hloko ya mosteiro (ntlawa wa tiyindlu ta vaMonji), ni wusiku a hunzulusela Biblia.

Ephrem Mtsire, a hanyileko nguva yinwe na Giorgi, i yisile mahlweni a ntiro wa Giorgi. I tsalile bhuku gi nga tira kota giya ga ku vuna a vahunzuluseli. A bhuku lego gi wa hi ni matshinya ya milayo ya wuhunzuluseli, yo kota ku hunzulusela hi ka lirimi laleli a bhuku gi nga tsaliwa hi lona loku zi koteka ni ku khomelela khwatsi ka timhaka leto, kanilezi na u nga boheki ku tirisa mawulawulela ma nga tolovelekangiko. Hi yena kambe a nga sangula ku tsala mitlhamuselo ya magezu ka wuhunzuluseli ga xiGeorgia zinwe ni ku komba a mabhuku ma yelanako. Ephrem i lo hunzulusela luswa a mabhuku yo tala ya Biblia. A ntiro wa Giorgi na Ephrem wu vululile ndlela ya ku a ntiro wa wuhunzuluseli wuya mahlweni.

Ka zana ga malembe gi nga lanzela, a kuhumesiwa ka mabhuku ku engetelekile nguvu le Geórgia. Ku mahilwe a zikola za hombe (Academias) ka madoropa ya Gelati ni Ikalto. A kutala ka titlhari ti kholwa lezaku a Biblia ga Gelati, legi zalezi gi nga le tsinza ga mabhuku le Geórgia (Georgian National Centre of Manuscripts), i Biblia legi gontlhe gi hunzuluselweko hi yinwe ya titlhari ta Gelati kutani Ikalto.

Xana a kuhunzuluselwa ka Biblia ku va khumbisile kuyini a vaGeorgia ke? Ka zana ga malembe ga wu 12, Shota Rustaveli, mutsali wa magezu yo sasekiselwa (poeta) wa muGeorgia, i tsalile a bhuku Vepkhis-tqaosani (Wusiku nzeni ka bhebhe ga simba), gi nga bhuku gi khumbileko vanhu vo tala ka mazana ya malembe lawa ma nga lanzela laha ka kuza gi vitaniwa ku ngalo i Biblia ga wumbiri ga vaGeorgia. K. Kekelidze, a nga tlhari ya muGeorgia ya masikwini ya hina, i ngalo kani a mutsali loye a wo tshaha a Biblia hi kukongoma kani a wo yini, “a mawonela yo kari yakwe ma yelana nguvu ni zipanze zo tala za Biblia.” Hambu lezi a magezu ya bhuku lego ma sasekiselweko nguvu, ma wulawula nguvu hi zilo zo kota wunghana ga lisine, wuhana, xichawo hi vavasati, ni liranzo la lisine hi vanhu vo kala ku va tiva. A zilo lezi ni zinwani zi gonzisiwako hi Biblia zi khumbile nguvu a kupima ka vaGeorgia hi zizukulwana zo tala niku za ha woniwa kota mahanyela ma nene ni nyamutlha.

A WUHOSI GI WA NYIKA LISIMA A KUGANDLIWA KA BIBLIA

Kumbheleni ka zana ga malembe ga wu 17, a ngango wa wuhosi ga le Geórgia wu wa xuva nguvu ku a Biblia gi gandliwa. Kasi ku maha lezo, Hosi Vakhtang VI i lo aka a yindlu ya ku gandla a maBiblia doropeni ga Tbilisi. Kanilezi a Biblia gi wa nga se mbhelela kasi gi gandliwa. Hi ndlela yo kari, a Biblia ga xiGeorgia gi wa fihlilwe kambe. Ku wo kumeka a zipanze zi tsongwani ntsena, niku zi wa tsalilwe hi mawulawulela ya xikale. A ntiro wa ku hlola ni ku vuxa a Biblia wu lo nyikelwa ka Sulkhan-Saba Orbeliani, a nga tlhari ya tirimi.

Orbeliani i lo maha ntiro lowo hi mbilu yontlhe. Kota lezi a nga tiva tirimi to tala, a ku patsa ni xiGreki zinwe ni xiLatini, Orbeliani i wa zi kota ku kambisisa a mabhuku yo tala ahandle ka mabhuku ya xiGeorgia lawa ma nga sina ma hi kona. Kanilezi, a Chechi ya Ortodoxo a yi xalalangi hi wuhunzuluseli gakwe hi kuva a hunzulusele khwatsi, wutshanwini ga ku yimela a tigonzo ta yona. A vafundisa va lo mu lumbeta lezaku wa djikela a chechi va tlhela va kucetela a hosi lezaku yi mu tsikisa ku hunzulusela a Biblia. Kota kuwula ka mabhuku yo kari ya xiGeorgia, a vafundisa va lo kurumeta Orbeliani ka mutlhangano wo kari wa chechi lezaku a hisa a Biblia legi a nga mbhetile malembe na a hunzulusela!

Wona lezaku a yinwe ya tikopiya ta mitsalo ya Mtskheta (Mcxeta), leyi yi tiviwako kambe kota Biblia ga Saba legi ga ha hiko kona ni nyamutlha gi na ni magezu ya Orbeliani. Kanilezi a vokari va kanakana lezaku a Biblia lego gi ngava gona legi a vafundisa va nga zama ku gi fuvisa. Ntsena a xiengetelo hi xona xi wuliwako hi ku kongoma lezaku xi tsalilwe hi Orbeliani.

Na ku nga khataliseki a zikarato lezo, a mingango yo kari ya wuhosi yi simamile ku nyika nguvu lisima a kugandliwa ka maBiblia. Xikari ka malembe ya 1705 ni 1711 ku gandlilwe zipanze za Biblia. Hi kota ya kutikarata ka Tihosi ta vaGeorgia Bakari na Vakhushti, ku zile ku gandliwa a Biblia ga murumba hi 1743. Gi wa nga ta ha fihliwa kambe.