Oy kʼusi tsots skʼoplal ti nakʼal toʼox jayibuk sigloe

TAJE laj yichʼ tael ta slajebtik disiembre ta sjabilal 1992 kʼalal jaʼo tsabe skʼoplal kʼuxi lik talel li kʼuyelan chkʼopojik ta Georgia li Ivané Javakhishvili ti jaʼ jun vinik lek chanunajeme. Jech xtok, la stabe jun skopiail Talmud de Jerusalén. Kʼalal la skʼelbe lek skʼoplale laj yakʼ venta ti oy toʼox kʼusi te tsʼibabil ta georgia kʼop li bu tsʼibabil xa ta hebreoe.a

Li kʼusi tsʼibabil ti te «nakʼal» ta Talmude jaʼ toʼox jun skopiail slivroal Jeremías li ta Vivliae, ti te van ta svoʼobal siglo ta jkʼakʼaliltik la stsʼibaike. Kʼalal skʼan toʼox xichʼ tael li tsʼib taje oy xa onoʼox tabil jun Vivlia ta georgia kʼop ta sbalunebal siglo ta jkʼakʼaliltik ti jaʼ li mas voʼneal tsʼib ojtikinbil toʼox yuʼunike. Mu ta sjaliluke laj yichʼ tael yan slivroaltak Vivlia ta svoʼobal siglo, jlome yichʼoj xaʼox van tael. Nopo noʼox avaʼi ti oy kʼusi laj yichʼ tael ta sventa Vivlia ti laj yichʼ tsʼibael kʼalal mu toʼox jaluk echʼem skʼakʼalil Jesús xchiʼuk jtakboletike.

¿Buchʼu van la sjelubtas ta yan kʼop? ¿Mi jun noʼox van krixchano la sjelubtas o mi oy van jayvoʼikuk ti yakʼoj ta yoʼontonike? Muʼyuk kʼusi tabil ta voʼne sventa jnaʼtik taje. Pe li kʼusi nabile jaʼ ti jelubtasbil ta georgia kʼop li Vivliae o jlom slivroaltak xchiʼuk ti oy xa onoʼox ta skʼopik li krixchanoetik ta Georgia li ta xchanibal sigloe.

Oy jun loʼil ti chakʼ ta ilel ti xojtikinik Vivlia li krixchanoetik ta Georgiae, taje jaʼ li livro Martirio de Shushanik, ti laj van yichʼ tsʼibael ta slajebaltik svoʼobal sigloe. Kʼalal chalbe skʼoplal ti kʼusi kʼux kʼot ta pasel ta stojolal li meʼajvalil Shushanik, li buchʼu la stsʼiba li livroe chalbe skʼoplal xchiʼuk te stsʼibaoj tekstoetik ta Salmo, Evanjelioetik xchiʼuk yantik slivroal Vivlia. Jech xtok, chalbe skʼoplal ti ta skoj ti tskʼan tslekubtasbe yoʼonton li bankilal j-abteletik ta Persiae, li smalal Shushanik ti Varsken sbie, ti jaʼ jun ajvalil ta Karthli ta Georgiae laj yikta ti jaʼ toʼox «yajtsʼaklom Cristo» sventa x-och li ta srelijion jpersiaetik ti zoroastrismo sbie, jech xtok, la suj yajnil sventa jech spas ek. Jech kʼuchaʼal chal li livroe, mu skʼan xikta kʼusitik xchʼunoj li meʼajvalile xchiʼuk kʼalal poʼot xaʼox xichʼ milele te la sta spatobil yoʼonton ta Vivlia.

Leʼ xa onoʼox ta svoʼobal sigloe muʼyuk pajem-o li sjelubtasel xchiʼuk slokʼesbel skopiail li Vivlia ta georgia kʼope. Li kʼusitik tsʼibabil li ta Vivlia taje chakʼ ta ilel ti yakʼoj ta yoʼonton yabtelik li buchʼu la slokʼtaik xchiʼuk la sjelubtasike. Jkʼelbetik batel chaʼtos skʼoplal ti kʼusi smakoj taje: li sjelubtasel xchiʼuk li spasel imprimir Vivliae.

EPAJ SJELUBTASEL TA YAN KʼOP LI VIVLIAE

«Voʼon, Giorgi ti jaʼun noʼox jun monjee, la jelubtas ta georgia kʼop li slivroal Salmo ti tsʼibabil ta griegoe, li-abtej tajek xchiʼuk laj kakʼ ta koʼonton.» Taje jech laj yal Giorgi Mtatsmindeli ta sbuluchibal siglo ti jaʼ jun monje ta Georgiae. Pe mi oy xa onoʼox ta georgia kʼop li Vivlia ta sjayibaluk sigloe, ¿kʼu yuʼun persa to chichʼ jelubtasel yan velta?

Li ta sbuluchibal sigloe muʼyuk toʼox lek ta tael li Vivlia ta georgia kʼop ti tsʼibabil ta kʼobile. Junantik slivroaltake chʼayemik xaʼox. Jech xtok, ta skoj ti jelem xaʼox jutuk li kʼope mu xaʼiik lek li buchʼu chchanike. Akʼo mi laj yakʼik persa sjelubtasel junantik jelubtasej kʼopetik, ti bu jaʼ la sjelubtas li Giorgie jaʼ mas ojtikinbil. Yuʼun la skʼel mi koʼol xchiʼuk griego kʼop li Vivlia ti oy xa onoʼox ta georgia kʼope, vaʼun la sjelubtas li butik muʼyuk jelubtasbile, oy junantik ti la sjelubtas sjunul livroe. Mu kʼunuk taje; yuʼun li ta kʼakʼaltike jaʼ tspas li kʼusitik sbainoj spasel ta monjeale. Yan li ta ikʼ osile jaʼo tsjelubtas li Vivliae.

Li Ephrem ti jaʼo kuxi ta skʼakʼalil Giorgie laj yal ti tsots skʼoplal ti oyuk yuʼunik jlikuk svunal ti kʼuxi ta jelubtasel kʼope. Taje chal ti skʼan jech xichʼ jelubtasel kʼuchaʼal chal li ta tsʼibetik ta voʼnee, pe ti skʼan lekuk ta aʼiel xtok li ta kʼop chichʼ jelubtasele. Jech xtok, nopem xaʼi tstikʼ tsʼibetik ta yok vun xchiʼuk yan tsʼibetik ti chtakvan batel ta yan tekstoetik li ta Vivlia ti jelubtasbil ta georgia kʼope. Li Ephreme ep livroetik ta Vivlia ti la sjelubtas yan velta sjunule. Laj yakʼik komel jun beiltasel kʼuxi xuʼ xichʼ jelubtasel kʼopetik ta mas jelavel li kʼusi la spasik Giorgi xchiʼuk Ephreme.

Li ta yan siglo tale lek kʼusi kʼot ta pasel kʼalal lik spasik livroetik ta Georgiae. Li ta lumetik Gelati xchiʼuk Ikaltoe laj yichʼ pasel chanob vunetik. Ep li buchʼutik lek xchanojike xchʼunojik ti lek la sjelubtasik li Vivlia ta Gelati li buchʼutik lek xchanojik te ta Gelati o Ikaltoe, ti te kʼejel li ta Skʼejobil Voʼneal tsʼibetik ta Geogiae.

¿Kʼu yelan laj yilik krixchanoetik ta Georgia li sjelubtasel ta yan kʼop li Vivliae? Li ta xlajchebal sigloe oy jun j-alnichimalkʼop ta Georgia ti Shota Rustaveli sbie, la stsʼiba jun livro ti El caballero de la Piel de tigre sbie, lek tajek laj yichʼ ojtikinel jayibuk siglo, yuʼun chalik ti jaʼ la xchibal Vivlia kʼot li ta Georgiae. Li avie oy jun vinik ti lek xchanoj ta Georgia ti K. Kekelidze sbie, laj yal ti akʼo mi mu stakʼ naʼel lek mi la slokʼta junuk teksto ta Vivlia li j-alnichimalkʼope, «li kʼusi la stsʼibae chakʼ ta ilel ti laj yalbe skʼoplal li kʼusi chal Vivliae». Akʼo mi yakʼojbe to yechʼomal li kʼusi la stsʼibae, li nichimalkʼope chalbe skʼoplal lekil amigoil, ti lekuk jnaʼ xkakʼ kʼusi oy kuʼuntike, ti xichʼ ichʼel ta mukʼ li antsetike xchiʼuk ti oyuk ta koʼontontik yantik akʼo mi mu xkojtikintike. Li kʼusitik taje xchiʼuk yantik ti chakʼ ta chanel li Vivliae, epal jabil xa tsots skʼoplal chilik li krixchanoetik ta Georgiae xchiʼuk jaʼ lekil mantaletik sventa talelal chilik.

KʼUSI LA SPASIK AJVALILETIK YOʼ SPASIK IMPRIMIR LI VIVLIAE

Ta slajebaltik li svuklajunebal sigloe la skʼanik ti xichʼ pasel imprimir Vivlia li yutsʼ yalal ajvalile. Jaʼ yuʼun, la smeltsan jun imprenta ta kapital yuʼun lum Tiflis li ajvalil Vakhtang VI. Pe li tsʼibetik ta Vivliae muʼyuk toʼox chapal sventa xichʼ pasel imprimir. Xuʼ xkaltik ti laj yichʼ nakʼel yan velta li Vivlia ta georgia kʼope. Jaʼ noʼox xuʼ xichʼ tael li tsʼibetik ti muʼyuk tsʼakalike xchiʼuk jaʼ tsʼibabil-o li ta kʼop ti mu xaʼox masuk tstunesike. Jaʼ akʼbat skʼel xchiʼuk xchaʼmeltsan tsʼibetik ta Vivlia li Sulkhan-Saba Orbeliani ti xchanojbe lek skʼoplal jeltos kʼopetike.

Laj yakʼbe yipal spasel lek yabtel li Orbelianie. Ta skoj ti snaʼ ep kʼopetik ti te tsakal skʼoplal li griego xchiʼuk latine xuʼ xchanbe lek skʼoplal ta jeltos vunetik xchiʼuk oy xa onoʼox tsʼibetik ta georgia kʼop xtok. Pe li Relijion Ortodoxa ta Georgiae mu lekuk laj yilik li Orbeliani ti muʼyuk buchʼu mas lek chil kʼalal jaʼo ch-abtej ta sventa Vivliae. Li relijion taje la spakʼtaik ta jvalopatinvanej li Orbelianie xchiʼuk la xchʼun yuʼunik li ajvalil ti mu xa xakʼbe yabtelan li Vivliae. Oy jun livro ta Georgiae chal ti la xchap skʼopik li paleetik sventa tsujik Orbeliani ta xchikʼel li Vivlia ti epal jabil laj yabtelane.

Pe li kʼusi leke, jaʼ ti oy jun skopial li tsʼib ti Mtskheta (Mcxeta) ti Biblia de Saba sbi xtoke, oy-o li avie xchiʼuk te yichʼoj li kʼusitik la stsʼiba ta skʼob li Orbelianie. Akʼo mi jech, oy jlome mu xchʼunik mi jaʼ li Vivlia ti mu lekuk laj yilik li paleetike. Jaʼ xa noʼox li kʼusi chal ta apendise yoʼ xvinaj ti jaʼ la stsʼiba ta melel li Orbelianie.

Akʼo mi oy vokol ta spasel imprimir li Vivliae, li yutsʼ yalal ajvalile oy-o ta yoʼontonik. Li ta sjabilal 1705 kʼalal ta 1711, laj yichʼ pasel imprimir junantik livroetik li ta Vivliae. Koliyal ti laj yakʼik persa li ajvaliletik Bakari xchiʼuk Vakhushtie laj yichʼ pasel imprimir sjunul Vivlia li ta 1743. Jaʼ yuʼun mu xa stakʼ xichʼ nakʼel-o.