Te Falemaka ʼo Petelo ʼi Te Vatikano?

“KO TE falemaka ʼo te Pilinise ʼa te kau ʼApositolo kua maʼu.” Ko te logo fiafia ʼaia ʼa te Tuʼi Tapu ko Pio 12 neʼe fakahoko e te lātio ʼo te Vatikano. Neʼe ko te fakaʼosi ʼaia ʼo te taʼu 1950, pea neʼe hoki ʼosi atu pe te tuʼuga keli kele neʼe fai ʼi te lalo ’Ēkelesia ʼo Sagato Petelo. ʼO mulimuli ki te ʼui ʼa ʼihi, ko te fua ʼo te kumi ʼaia ʼaē neʼe fai, neʼe ina fakamoʼoni ki te ʼui ʼaē ko Petelo neʼe tanu moʼoni ʼi te Vatikano. Kae, neʼe mole ko te manatu ʼa te hahaʼi fuli.

Ki te kau Katolika, ko te ’Ēkelesia ʼo Sagato Petelo ʼi te Vatikano ʼe ʼi ai tona faka ʼuhiga makehe. ʼE ʼui e te tohi Katolika “Ko te fakatuʼutuʼu tāfito ʼo te pelelinasi ʼaē ʼe fai ki Loma ko te felāveʼi mo te hōloga ʼo Petelo pea mo te maʼu ʼo tana tapuakina, koteʼuhi neʼe haʼu ia Petelo ki Loma pea neʼe tanu ai ia ia.” Kae neʼe tanu moʼoni koa ia Petelo ʼi Loma? ʼE tuku koa tona falemaka ʼi Vatikano? Neʼe kua maʼu koa tona ʼu hui?

ʼE Ko He Misitelio Faka Alekeolosia

ʼO ʼuhiga mo te ʼu keli kele ʼaē neʼe kamata ʼi te taʼu 1940 ʼo hoholo ia taʼu e teitei pe ke hogofulu, neʼe lahi te ʼu manatu neʼe fefakafeagaiʼaki ʼo ʼuhiga mo te faʼahi ʼaia. Koteā te meʼa ʼaē neʼe maʼu e te ʼu tagata fai kumi ʼaē neʼe talanoa kiai te tuʼi tapu? Ko te meʼa pe e tahi, ko he tānuma pagani neʼe maʼu ai te tuʼuga falemaka. ʼI te ʼu falemaka ʼaia, ʼo ōvi ki te ʼaletale ʼa te tuʼi tapu ia ʼaho nei, neʼe nātou maʼu te édicule, ko he maka fakamanatu neʼe fai ʼaki he kiʼi fale neʼe fai moʼo ʼai ki loto he fakatātā peʼe ko he paki, neʼe fakapipiki ki he kaupā ʼaki te meʼa pulusi ʼe kula pea neʼe ʼā takai e te ʼu kaupā e lua. ʼI tona fakaʼosi, pea ʼe ko he meʼa ʼe faikehe ʼaupito, ko te ʼu huiʼi tagata neʼe maʼu, pea ʼe ʼui, neʼe maʼu mai te tahi kaupā ʼi te ʼu kaupā e lua.

ʼE kamata ʼi ai te ʼu fakamatala. ʼO mulimuli ki te ʼui ʼa te kau popoto Katolika, ko te ʼu meʼa ʼaē neʼe maʼu ʼe nātou fakamoʼoni ki te talatisio ʼo te nofoʼaga ʼo Petelo pea mo tana mate faka maletile ʼi Loma lolotoga te pule ʼa Nelo, kae neʼe lagi hoko lolotoga te fakataga ʼi te taʼu 64 ʼo totatou temi. Neʼe toe ʼui pe foki ʼe ko te ʼu toega peʼe ko te ʼu hui ʼaia ʼo te ʼapositolo koteʼuhi ʼo mulimuli pe ki te ʼui ʼa te tahi, neʼe ʼi ai te meʼa neʼe tohi fēnei ai, “ko Petelo ʼe ʼi henī.” ʼE hage ia neʼe tui te Tuʼi Tapu ko Paulo 6 ki te manatu ʼaia heʼe ʼi te taʼu 1968 neʼe ina fakahā te maʼu ʼo te ʼu “toega ʼo Sagato Petelo, ʼaē ʼe tāu mo tatatou atolasio katoa pea mo tatatou tauhi.”

Kae, ʼi te hoholo mai ʼo te ʼu fakamatala neʼe toe ʼi ai pe foki mo te tahi ʼu manatu neʼe fakafeagai ki te faʼahi ʼaia. Ko te tagata Katolika, ʼe kumi mātaga ʼaē ko Antonio Ferrua, ko he Sesuite neʼe kau ki te ʼu keli ʼaē neʼe fai ʼi Vatikano, neʼe tuʼa lahi tana fakahā fēnei ‘neʼe mole fakagafua age kia ia ke ina tā’ he faʼahiga meʼa pe ʼe ina ʼiloʼi ʼo ʼuhiga mo te faʼahi ʼaia, ko he faʼahi ʼe feala anai ke fakafeagai ki te ʼui ʼaē ko te ʼu toega hui ʼo Petelo kua maʼu. ʼO hilifaki ki te meʼa ʼaia, ʼi te tohi ʼe talanoa kia Loma, neʼe tohi fēnei e te Kaletinale Katolika ko Poupard pea neʼe tā ʼi te taʼu 1991, neʼe ina ʼui fēnei “ko te sivisivi ʼa te kau popoto ʼo ʼuhiga mo te ʼu hui ʼaē neʼe maʼu ʼi te lalo tafitoʼaga ʼo te Kaupā Kula ʼe hage mai ia ʼe mole hona pikipikiga ia mo te ʼu hui ʼo te ʼapositolo ko Petelo.” Meʼa faikehe, ʼi tona tā ʼaē neʼe hoa age (ki muli age ʼi te taʼu 1991), ko te ʼu kupuʼi palalau ʼaia kua puli leva ia, pea ko te kapite foʼou neʼe hilifaki ki te tohi ʼo fēnei tona kupu tāfito “Ko he meʼa ʼe mahino papau ia: Ko Petelo ʼe nofo ʼi Sagato Petelo.”

Ko Te Fakamatala ʼo Te ʼu Meʼa ʼAē Neʼe Maʼu

ʼE mahino papau ia ko te ʼu meʼa ʼaē neʼe maʼu, ʼe ko he ʼu meʼa ia ke fakamatala pea ʼe kehekehe pe tonatou faka ʼuhiga ki te hahaʼi. ʼI tona fakahagatonu, ko te hahaʼi fai hisitolia Katolika ʼaē ʼe kau ki te hahaʼi ʼaē ʼe maʼuhiga age tonatou tuʼulaga ʼi te faʼahi ʼo te pule, ʼe nātou fakamoʼoni ʼo ʼuhiga mo te faʼahi ʼaenī, “ko te ʼu fihifihia faka hisitolia ʼo ʼuhiga mo te mate faka maletile ʼa Petelo ʼi Loma, pea mo te koga meʼa ʼaē neʼe tanu ai ia ia, ʼe feala pe tona fakafihiʼi.” Koteā te meʼa ʼaē ʼe fakahā mai e te ʼu meʼa ʼaē neʼe maʼu?

Ko te maka fakamanatu ʼo te édicule, ʼo mulimuli ki te manatu ʼa nātou ʼaē ʼe nātou faiga ke nātou hikihiki te talatisio faka Katolika, ʼe ko te “maka fakamanatu” ʼe faka ʼuhiga ki te tagata ko Gaïus, ko he pelepitelo neʼe maʼuli ʼi te kamata ʼo te tolu sēkulō ʼo totatou temi. ʼO mulimuli ki te manatu ʼa Eusèbe mai Sesalea, ko he tagata lotu fai hisitolia ʼo te fā sēkulō, neʼe ʼui e Gaïus neʼe feala ke ‘ina hinoʼi te maka fakamanatu ʼo Petelo ʼi te Sia ʼo te Vatikano.’ Ko nātou ʼaē ʼe lagolago ki te talatisio ʼe nātou ʼui neʼe tanu ʼi ai te ʼapositolo, ʼi te lalo maka fakamanatu ʼaē neʼe ʼui leva ko te “maka fakamanatu ʼa Gaïus.” Kae, ko ʼihi, ʼe mole tatau tanatou fakamatala ʼo ʼuhiga mo te ʼu meʼa ʼaē neʼe maʼu ʼi te ʼu keli ʼaē neʼe fai, ʼo nātou ʼui ko te kau ʼuluaki Kilisitiano neʼe mole tokakaga nātou ki te ʼavaifo ʼo tanatou ʼu mate tatau aipe pe neʼe matehi ia Petelo ʼi te koga meʼa ʼaia, ko te toe maʼu ʼo tona sino ko he meʼa ia neʼe mata faigataʼa te hoko ʼo te faʼahi ʼaia. (Vakaʼi te fakamatala ʼi te pasina 29.)

ʼE ʼi ai mo nātou ʼaē ʼe mole nātou tali te ʼui ʼaē ko te “maka fakamanatu ʼo Gaïus” (mo kapau ko te meʼa ʼaia ʼaē neʼe maʼu) ʼe ko he falemaka ia. ʼE nātou haga tui pe nātou ko te meʼa ʼaia ʼe ko he maka fakamanatu ia neʼe fakatuʼu moʼo fakaʼapaʼapa kia Petelo ʼi te fakaōviōvi ki te fakaʼosi ʼo te lua sēkulō pea ki muli age “neʼe faka ʼuhiga leva ki he maka fakamanatu ʼo te falemaka.” Kae, ʼo mulimuli ki te manatu ʼa te tagata fai teolosia ko Oscar Cullmann, “ko te ʼu keli ʼaē neʼe fai ʼi Vatikano neʼe mole pe nātou maʼu te falemaka ʼa Petelo.”

Kae e feafeaʼi ʼo ʼuhiga mo te ʼu hui? ʼO ʼuhiga mo te haʼuʼaga ʼo te ʼu hui māʼiape la mo te temi nei ʼe kei faigataʼa te maʼu ʼo he tali ki te fehuʼi ʼaia. Koteʼuhi ʼi te ʼuluaki sēkulō neʼe ʼi ai te tānuma pagani neʼe tuʼu ai ʼi te koga meʼa ʼaē ʼe ʼui nei ko te Sia ʼo te Vatikano, neʼe lahi te ʼu hui ʼo te hahaʼi neʼe tanu ai, pea neʼe lahi te ʼu hui neʼe maʼu ai. Ko te kiʼi meʼa ʼaē neʼe tuʼu ai te ʼu mataʼi tohi ʼo mole katoa (ʼe fakafuafua pe ki te fā sēkulō) ʼaē ʼe ʼui e ʼihi ʼe ina fakahā te koga meʼa neʼe maʼu ai te ʼu hui, ʼo ʼui ai leva, ko te falemaka ʼo te ʼapositolo, ʼe feala pe foki ke faka ʼuhiga fēnei “Neʼe lagi tuku ʼi henī te ʼu hui ʼo Petelo.” ʼO hilifaki kiai, ko te tokolahi ʼi te hahaʼi ʼaē ʼe nātou sivisivi te ʼu meʼa feiā ʼaē ʼe tuʼu ai te ʼu kiʼi mataʼi tohi ʼe nātou ʼui nātou neʼe feala pe ke faka ʼuhiga fēnei te ʼu kupu ʼaē neʼe tuʼu ʼi te meʼa ʼaē neʼe maʼu “ko Petelo ʼe mole ʼi henī.”

Ko He ‘Talatisio ʼe Mole Tau Mo Te Falala’

“Ko te ʼu meʼa ʼāfea ʼaē ʼe tau mo te falala ʼe mole nātou fakahā mai te koga meʼa ʼaē neʼe mate faka maletile ai [ia Petelo],” kae ko te tagata fai hisitolia ʼaē ko D. W. O’Connor ʼe ina ʼui, “ ʼi te ʼu meʼa ʼaē neʼe maʼu ki muli age ʼaē ʼe mole faʼa tau mo te falala, ʼe hage ia ʼe tali lelei age ʼi te koga meʼa ʼaē ko te Vatikano.” Koia la ʼaē neʼe fakatafito ai te kumi ʼo te falemaka ʼo Petelo ʼi te Vatikano ki te ʼu talatisio ʼe mole tau ia mo te falala. ʼE fakahā e O’Connor “ ʼI te liliu ʼaē ʼo te ʼu koga ʼo te sagato ʼo maʼuhiga ʼaupito, ko te kau Kilisitiano neʼe nātou tui fakamalotoloto leva ko te [maka fakamanatu] ʼa Petelo ʼi tona ʼaluʼaga moʼoni neʼe ina hinoʼi te koga meʼa tonu ʼo tona falemaka.”

Ko te ʼu talatisio ʼaia neʼe tuputupu tahi mo te tauhi ʼaē ki te ʼu koga ʼo ni ʼu sagato, ʼaē ʼe mole fakatafito ki te Tohi-Tapu. Talu mai te tolu peʼe ko te fā sēkulō, ko te ʼu fale lotu kehekehe ʼe nātou fakaʼaogaʼi te ʼu koga ʼaia ʼo he ʼu sino ʼa ni kau sagato, peʼe moʼoni peʼe loi—ʼo nātou maʼu ai tonatou mālo ʼi te faʼahi faka ekonomike—ʼi te tau ʼaē moʼo fakakatoa te pule faʼitaliha ʼi te faʼahi “fakalaumālie” pea mo lagolago ki tanatou ʼuhiga pule totonu. Koia, ʼi tanatou tui papau ʼaē ko te ʼu hui ʼo Petelo neʼe ina fakahoko te ʼu milakulo, ko te hahaʼi fai pelelinasi neʼe folau mai ki te falemaka ʼaē ʼe ʼui ʼaʼana. ʼI te fakaʼosi ʼo te ono sēkulō, ko te hahaʼi ʼaē ʼe tui neʼe nātou lī te ʼu meʼa ʼe mamafa ki te loto “falemaka.” Neʼe ʼui e te tahi ʼo te temi ʼaia “ko he meʼa fakapuna’maʼuli, kapau ʼe mālohi te tui ʼo ia ʼaē ʼe faikole fakamalotoloto, ʼi te temi ʼaē toe toʼo kehe mai te mutuʼi meʼa mai te falemaka, ʼi te mahu anai ʼo te vilitute fakaʼatua ʼe mamafa age anai ia.” Ko te meʼa ʼaia ʼe ina fakahā ʼaki mai te fakafuafua ʼo te hoko tui pe ʼa te hahaʼi ʼi te temi ʼaia.

Lolotoga te ʼu sēkulō, ko te ʼu fagana ohage ko te fagana ʼaia pea mo te ʼu talatisio ʼaē ʼe mole honatou fakatafito mālohi neʼe, nātou fakaʼāʼāsili te tuputupu ʼo te maʼuhiga ʼo te ’Ēkelesia ʼo te Vatikano. Kae, neʼe malaga foki mo te ʼu manatu ʼe fakafeagai. ʼI te 12 pea mo te 13 sēkulō, ko te kau Vaudois neʼe nātou tauteaʼi te ʼu manatu fakavale ʼaia pea, ʼaki te Tohi-Tapu, neʼe nātou fakamahino ko Petelo neʼe mole heʼeki ʼalu ia ki Loma. Ko te ʼu sēkulō ki muli age, ko nātou ʼaē neʼe nātou faka mafola ia te lotu faka Polotesita neʼe toe feiā aipe tanatou fai. ʼI te 18 sēkulō, ki te manatu ʼa te hahaʼi fai filosofia ʼiloa ʼaia, neʼe mole he fakatafito ia ʼo te talatisio, tatau aipe ʼi te faʼahi faka hisitolia pea mo te faʼahi faka Tohi-Tapu. Ko te manatu ʼaia ʼe tatau pea mo te manatu ʼa te kau popoto faiva, ʼo te lotu Katolika pea mo te tahi age ʼu lotu, ʼo kaku mai pe kia ʼaho nei.

Neʼe Mate Koa Ia Petelo ʼi Loma?

Ko Petelo, ʼaē neʼe ko he tagata tautai Kalilea neʼe agavaivai, ʼe mahino papau ia neʼe mole ia ia he manatu ke māʼoluga age ʼi te kau tagata ʼāfea ʼo te kokelekasio faka Kilisitiano ʼo te ʼuluaki sēkulō. Kae, neʼe ina fakahā ʼo ʼuhiga mo ia totonu ʼe ko he “kaugā tagata ʼāfea.” (1 Petelo 5:1-6, Revised Standard Version) Ko te tagata agavaivai ʼaē ko Petelo ʼe kehekehe ʼosi ia mo te fia hā ʼaē ʼe fakapipiki ki tona falemaka, ʼaē ʼe feala pe ke sio kiai he tahi ʼe ʼalu ʼo mamata ki te ’Ēkelesia ʼo te Vatikano.

Moʼo fakatuʼu ia tana “pule faʼitaliha” ki te ʼatu lotu faka Kilisitiano, ko te ’Ēkelesia Katolika neʼe ina kumi ke tali te talatisio ‘ki muli age ʼaē ʼe mole tau mo te falala’ ʼo ina ʼui ko Petelo neʼe nofo lolotoga he moʼi temi ʼi Loma. Kae ko he meʼa faikehe foki, ko te tahi age ʼu talatisio ʼāfea ʼe nātou ʼui ko te koga meʼa ʼaē ʼe tuku ai tona falemaka ʼe mole ko te Vatikano, kae ʼe tuku ia ʼi he tahi age koga meʼa ʼi Loma. Kae, he koʼe koa ʼe mole tou pipiki ki te ʼu meʼa ʼaē ʼe tuʼu ʼi te Tohi-tapu, ʼaē ʼe ko te fakatafitoʼaga ʼaia ʼo te ʼuluaki fakamatala ʼo ʼuhiga mo Petelo? ʼI te Folafola ʼa te ʼAtua ʼe mahino papau ia, ʼaki te fakalogo ki te takitaki neʼe maʼu mai te kolesi pule ʼo te kokelekasio faka Kilisitiano ʼo Selusalemi, ko Petelo neʼe ina fakahoko tana gāue ʼi te potu hahake ʼo te mālama ʼāfea, ʼo kau kiai mo Papiloni.—Kalate 2:1-9; 1 Petelo 5:13; vakaʼi ia Gāue 8:14.

ʼI tana faitohi ki te kau Kilisitiano ʼo Loma, ʼi te taʼu 56 ʼo totatou temi, ko te ʼapositolo ko Paulo neʼe fakaʼalofa ia ki te toko 30 ʼo te kokelekasio ʼaia kae neʼe mole pe la talanoa ʼo ʼuhiga mo Petelo. (Loma 1:1, 7; 16:3-23) Hili ʼaia, ʼi te vaha ʼo te ʼu taʼu 60 pea mo 65 ʼo totatou temi, neʼe tohi e Paulo te ʼu tohi e ono mai Loma, kae neʼe mole pe talanoa ia ʼo ʼuhiga mo Petelo—ʼe ko he fakamoʼoni ia neʼe mole nofo ai ia Petelo.a (Vakaʼi ia 2 Timoteo 1:15-17; 4:11.) Ko te gāue ʼa Paulo ʼi Loma ʼe fakamatala ʼi te fakaʼosi ʼo te tohi ʼo Gāue, kae ʼo toe feiā aipe, ʼe mole pe la fai he talanoa ʼo ʼuhiga mo Petelo. (Gāue 28:16, 30, 31) Koia la ʼaē ʼaki te ʼu faʼahi ʼaia, ko he fakasiosio lelei ʼo te fakamoʼoni faka Tohi-Tapu, ʼe ʼāteaina ʼi te ʼu manatu neʼe tomuʼa fai, ʼe feala pe ke iku ki te manatu fakaʼosi ʼaē ko Petelo neʼe mole faka mafola ia ʼi Loma.b

Ko te “tuʼulaga ʼuluaki” ʼo te tuʼi tapu ʼe fakatafito ia ki te ʼu talatisio ʼaē ʼe mole tau mo te falala pea mo te fakaʼaogaʼi hala ʼo te Tohi-Tapu. Ko Sesu, kae ʼe mole ko Petelo, te fakatafito ʼo te lotu faka Kilisitiano. ʼE ʼui fēnei e Paulo, ‘ ʼE pule ia Kilisito ki te kokelekasio.’ (Efesi 2:20-22; 5:23) Ko Sesu Kilisito ʼaē neʼe fekauʼi mai e Sehova moʼo tapuakina pea mo hāofaki ia nātou fuli ʼaē ʼe tui.—Soane 3:16; Gāue 4:12; Loma 15:29; vakaʼi mo 1 Petelo 2:4-8.

Koia, ko nātou fuli ʼaia, ʼaē ʼe nātou ʼolo ki te meʼa ʼaē ʼe nātou tui fakamalotoloto ʼe ko te falemaka ʼo Petelo ke nātou ‘felāveʼi mo tona hōloga,’ ʼe tau mo nātou te fihifihia ʼaē peʼe nātou tali koa te ʼu ‘talatisio ʼaē ʼe mole tau mo te falala’ peʼe nātou faka tui ki te Folafola ʼa te ʼAtua ʼaē ʼe tāu mo te falala. Mai tona ʼaluʼaga ʼaē ko te kau Kilisitiano ʼe nātou loto ke leleiʼia e te ʼAtua tanatou tauhi, ʼe nātou ‘fakahaga maʼu tanatou sio ki te Tagata Faka Haohaoa ʼo tanatou tui, ia Sesu,’ pea mo te faʼifaʼitaki haohaoa ʼaē neʼe ina tuku mai kia tatou ke tou muliʼi.—Hepeleo 12:2; 1 Petelo 2:21.

[Nota ʼi te lalo pasina]

[Talanoa ʼo te pasina 29]

“Ko te keli kele ʼaē neʼe fai neʼe mole nātou fakahā he ʼu fakaʼiloga ʼo he falemaka ʼi te lalo édicule; neʼe mole feala foki ke ʼiloʼi papau pe neʼe kua maʼu te sino ʼo Sagato Petelo mai ia nātou ʼaē neʼe nātou fakapogi ia ia ke tanu e te hahaʼi Kilisitiano. ʼI te ʼaluʼaga ʼo te hoholo māhani ʼo meʼa fuli, ko te sino ʼo he tahi neʼe ko he matāpule ʼe mole leleiʼia (peregrinus), pea ʼo mulimuli pe ki te lao, ko he fai fakapō ʼe mole ʼi ai hona tuʼulaga, neʼe feala pe ke lī ifo ki te liuʼa ʼaē ko te Tibre. . . . Tahi ʼaē, neʼe mole tatau te maʼuhiga ʼaē ʼo te taupau ʼo te ʼu hui ʼo he sino ʼi te temi ʼāfea ʼaia pea mo te ʼu temi ki muli age, ʼi te temi ʼaē neʼe kamata siʼisiʼi age te tui ʼaē ki te kua ʼamanaki hoko te fakaʼosi ʼo te malamanei kae kamata ai leva te tauhi ʼaē ki te kau maletile. Koia, ko te mole maʼu ʼo te sino ʼo Sagato Petelo moʼo tanu, ʼi tona fakahagatonu, e lagi ko he faʼahi ia neʼe hoko moʼoni.”—The Shrine of St. Peter and the Vatican Excavations, neʼe tohi e Jocelyn Toynbee pea mo John Ward Perkins.