Pagpaniid sa Kalibotan
Gigama Pag-usab ang Bomba sa Hiroshima
Ang tukma nga hulad sa bomba atomika nga nagpayhag sa Hiroshima gigama sa mga tigdukiduki sa Los Alamos National Laboratory sa New Mexico. Ang rason? Sa pagsulbad sa misteryo nga nagapabilin mahitungod sa mga epekto sa radyasyon gikan niadtong butoha 40 ka tuig nga miagi. Bisan tuod ang bomba sa Nagasaki ug ang ubang bomba nga gisulayan maoy plutonium nga armas, ang bomba sa Hiroshima lamang ang uranium nga bomba. Sa sinugdanan sa katuigang 1980, ang pagtulotimbang pag-usab sa pagbuto niadto nagpadayag nga ang nangaging mga kalkulasyon may depekto, ug inay sa radyasyon sa neutron, ang gipagawas sa bomba kadaghanan maoy gamma rays. Ang nagkahiusang paningkamot sa mga 60 ka siyentipiko gikan sa Tinipong Bansa ug Hapon karon ginahimo sa pagsulbad sa isyu kon haing mga kalkulasyon ang husto ug pagtino sa mga impormasyon nga motabang sa pagtino sa mga limitasyon sa pagkaluwas aron maladlad ang tawo sa radyasyon. “Ang leksiyon mao nga kita walay dakong ideya sa gidak-on sa biolohikanhong mga epekto sa nukleyar nga armas nga gamiton panahon sa gubat,” matud ni Dr. Hugh DeWitt, usa ka pisiko sa usa sa duha ka pasilidad sa Tinipong Bansa diin gidesinyo ang nukleyar nga armas. “Ang mga resulta tingali daotan pa kaayo kay sa gituohan ni bisan kinsa sa Departamento sa Depensa.”
Kagul-anan sa Aprika
“Ang ika-21ng tigom sa Organisasyon sa Aprikanhong Panaghiusa natapos . . . human sa pagsagop sa usa ka deklarasyon nga ang kadaghanang kanasoran sa kontinente haduol sa ‘ekonomikanhong kagun-oban,’” nagtaho ang The New York Times. “Mga 150 milyong Aprikano nagaatubang sa kanihit sa pagkaon, ug halos katunga sa kanasoran sa Aprika nagasalig sa hinabang nga pagkaon.” Apil sa mga lakang gisugyot sa paghupay sa mga suliran mao ang mas dakong kapital diha sa agrikultura, dako pang masapi nga polisa bahin sa prisyo alang sa mga mag-uuma, ug pagsagop sa mga panukmod alang sa industriyal nga pag-uswag. “Ang pangutana karon mao kon kaha kini nga mga rekomendasyon aktuwal nga ipatuman,” matud sa usa ka opisyal sa Silangang Aprika. Samtang nagpahayag nga ang pila ka nasod nagsugod na sa paggamag mga reporma, siya midugang: “Ang uban, nga prangka, maorag dunay lahing mga pagpalabi.”
Usa ka Balay nga Nabahin
“Ang Departamento sa Agrikultura nagagastog $5.3 milyon sa usa ka tuig diha sa panukiduki sa pag-ugmad ug tabako alang sa ‘luwas nga sigarilyo,’” nagtaho ang The New York Times, samtang ang Department of Health and Human Services nag-ingong ang maong panukiduki walay bunga. “Ang konklusyong nakab-ot namo pila ka tuig nga miagi mao nga walay luwas nga sigarilyo,” matud ni Donald R. Shopland, akting direktor sa Office on Smoking and Health. “Mas maayo pang gastohon kanang salapia sa pag-awhag sa dili pagtabako inay sulayan ang pagbag-o sa mga sangkap sa sigarilyo.” Ang panukiduki sa Departamento sa Agrikultura nagpadayon na sulod sa miaging napulo ka tuig. Ang mga tigpamaba sa industriya sa tabako milimod nga sila nagabuhat sa susamang panukiduki. Matud sa usa: “Wala kamiy nasayrang bisan unsa nga mohimo sa sigarilyo nga dili luwas, busa unsaon namo pagsingkamot padulong sa mas luwas nga sigarilyo?”
Unang Tinguha
“Unsay labing gusto sa Hapones nga kabataan?” nangutana ang Asahi Evening News. “Sumala sa usa ka bag-ong surbi, ang salapi. Ug ang mga ginikanan, nasayran sa surbi, wala magpaluya kanila.” Ang surbi sa 1,244 primarya- ug junior-hayskul nga mga estudyante ug ilang mga ginikanan sa Koganei, usa ka siyudad sa gawas sa Tokyo, gisugo sa konseho sa siyudad bahin sa mga suliran sa batan-on. Nganong gusto man nila ang salapi? “Tungod lamang sa kalipay sa pagbaton niana,” matud sa 57 porsiento sa mga batan-ong gisurbi, samtang 43 porsiento miingong ilang gikinahanglan ang salapi “aron ipalit sa usa ka butang.” Matud sa mantalaan: “Ang konseho mihinapos nga ang kamatuorang kapin sa 50 porsiento sa kabataan interesado sa kuwarta tungod lamang niana nagapaila nga ang ilang kalibotan dili lahi sa kalibotan sa hamtong diin ang yen mao ang gamhanan sa tanan.”
Gitagoan na Usab
Ang ngalan sa Diyos, si Jehova, karong bag-o nadayag panahon sa pagbag-o ug pag-ayo sa 200-tuig-edad nga simbahan sa Kuhmoinen, Pinlandiya. Samtang gihup-ak ang daang pintal, ang pulong “Jehova” (Pinlandes nga espeling sa ngalan sa Diyos) diha sa kapital nga mga letra tin-awng nakita sa paril ibabaw gayod sa halaran ug ilalom sa usa ka dakong pinintal sa bungbong. Ang umaabot “niining makalilibog ug diyutay nga pulong, ingon man ang iya sa dakong pinintal sa bungbong,” matud sa lokal nga mantalaang Kuhmoisten Sanomat, “gitun-an sa nagkalainlaing mga bahin niini sulod sa kongregasyon, ug sila mihukom sa pagtugyan sa desisyon ngadto sa konsilyo sa parokya.” Ang kurador sa musiyo sa Sentral Pinlandiya, si Janne Vilkuna, naghunahunang ang pinintal “bililhon kaayo nga kini sa walay langan bag-ohon uban sa propesyonal nga kahanas,” mitaho ang mantalaan. Apan ang konsilyo sa parokya nagkahiusa sa pagbotar sa pagtabon sa pinintal pinaagig mga pamongbong ug niana matago ang “makalilibog” nga ngalan sa Diyos.
Dili-Makawat nga Displey sa Arte
Dihang mga 150 ka mahal kaayong butang sa arte gikan sa Unyon Sobyet karong bag-o gipadala sa barko aron idispley sa London, “walay kuyog nga mga trak o armadong mga sakyanan, walay dagko kaayong seguro, ug walay kontrolado-ang-temperaturang mga palibot,” mitaho ang Observer. Ngano? Kay ang tanang butang diha man sa holographic nga dagway. Tungod niadto naapil ang mga butang nga daan kaayo ug delikado nga lihokon, ingon man posibleng idispley sila sa ubay-ubayng dapit sa samang panahon. “Usa ra sa ‘mga butang’ nga gidispley, ang ikaupat-siglong BC nga Scythian bulawang dughan, giseguro sa $10 milyon ug kinahanglang may permanenteng armadong kuyog sa mipanaw kini ngadto sa Tinipong Bansa pila ka tuig nga miagi,” matud sa mantalaan. Ang kompletog-kolor nga mga hologram, nga giingong labing maayog kalidad nga sukad nakab-ot, nahimo pinaagi sa “kusog, pitog wavelength pulsed laser.”
Nameligrong mga Elepante
Ang Central African Republic mao ang usa sa kataposang mga bulwarte sa elepante sa Aprika, matud sa mga konserbasiyonista sa ihalas nga kalalangan sa Aprika. Apan ang usa ka tem nga misurbi pinaagi sa ayroplano mitaho sa “makatalagmanong pagkunhod” sa gidaghanon sa elepante didto sa miaging upat ka tuig, sumala kang Dr. Iain Douglas-Hamilton, usa ka membro sa tem sa surbi ug iladong eksperto sa Aprikanhong mga elepante. Ang ilegal nga mga mangangayam gikan sa Sudan ug Chad nagpatay sa kahayopan alang sa ilang mga bangkil. Dugang pa, ang lokal nga katawhan nagpatay kanila alang sa ivory ug karne. Ang tem sa surbi nagbanabana nga ang gidaghanon sa elepante diha sa republika mius-os gikan sa 80,000 ngadto 15,000 sa miaging napulo ka tuig.
Patay nga Dagat
“Ang Amihanang Dagat mahimong biolohikanhong patay sa 25 ka tuig sa labing dugay, ug tingali sa tulo ka tuig,” matud sa The German Tribune, sa pagtaho bahin sa usa ka surbing gihimo ni Propesor Konrad Buchwald sa Hanover University. Sumala kang Buchwald, ang labing maayong mahimo mao ang paghupot sa polusyon diha sa lebel niini karon. Siya wala makakitag paglaom sa pagpasig-uli sa Amihanang Dagat ngadto sa mahinlong kahimtang niini sa sinugdan.
Mga Aborsiyon sa Canada
Ang usa ka pederal nga pagtuon sa Statistics Canada nagpadayag nga ang gidaghanon sa mga aborsiyon sa tin-edyer kapin sa doble kay sa mga aborsiyon sa mga babayeng kapin ug 25. May 16 ka aborsiyong gihimo matag 1,000 ka batang babaye tali sa mga edad nga 15 ug 19. Kini ikatandi ngadto sa 7 matag 1,000 sa mga babayeng 25 ngadto 44, ug 18 matag 1,000 sa mga babayeng 20 ngadto 24. “Sa 17,725 ka aborsiyong gihimo sa mga tin-edyer sa 1981, 7 porsiento maoy subli nga aborsiyon, nga miuswag gikan sa 5 porsiento,” matud sa The Globe and Mail sa Toronto, Canada, sa pagtaho sa mga kaplag. “Ang mga babayeng 20 ngadto 24 mipauswag sa ilang subling aborsiyon nga proporsiyon ngadto sa 16 porsiento gikan sa 11 porsiento.”
Nagahunahuna nga mga Masuso
“Ang kalaomang ang 2-adlaw-edad nga masuso basin nagahimog paninugdang paghunahuna nakapakisaw sa mga espesyalista sa pagtubo sa bata,” mitaho ang The Toronto Star. Hangtod sa dili pa dugay, matud sa taho, ang mga eksperto nagtuo nga ang mga batang wala pay 8 o 12 ka bulan dili takos sa paghikay sa mga impormasyon gikan sa kapin sa usa sa ilang mga sentido. Apan sa tinuig nga tigom karong tuiga sa American Association for the Advancement of Science, si Andrew Meltzoff sa University of Washington mitaho nga ang mga batang 12 ngadto 21 ka adlaw sa edad napanid-ang nagsundog sa mga lihok sa nawong. Siya mihinapos nga ang usa ka masuso may katakos sa “paglangkit sa impormasyong madawat niini gikan sa separadong mga sentido sukad gayod sa pagkatawo, ug kini dunay mga sangkap sa utok sa pagdugtong sa mga koneksiyon tali sa kaugalingon ug sa ubang mga tawo sukad gayod sa sinugdanan.”_
Pag-inom Diha sa TV
Ang mga ginikanan nga mabalak-on kon unsay ginatan-aw sa ilang mga anak diha sa TV duna pay kabalak-an: ang pag-inom. Sumala sa usa ka surbi sa mga pagsibya sa TV sa labing bililhong panahon sa United Kingdom, 71.7 porsiento sa tanang tumotumo nga mga programa nagapasundayag ug mga esena sa pag-inom sa maisog nga ilimnon, ug dunay aberids nga 3.4 sa maong mga esena matag oras. Apan, ang labawng gikabalak-an mao ang kaplag nga “adunay menos kaayong pasundayag sa pag-inom sa alkoholikong ilimnon nga may tinong mga resulta, sama sa mga pag-atake, mga aksidente sa kotse, mga sunog, mga homisidyo, pamilyahanong pag-abusar, o sakit,” matud ni Anders Hansen, ang tigdukiduki sa University of Leicester nga mihimo sa pagtuon. Sa kaatbang, ang maong mga programa nagahatag sa mga tumatan-aw sa impresyong ang pag-inom maoy bahin sa maayong pagkinabuhi o paagi sa kinabuhi sa dato ug arangan.
Ang Kuwarta Mosulti!
Sa paningkamot sa pagtabang sa buta, ang Science-Technology Work Shop sa Carleton University sa Canada nag-ugmad sa madaladala, barato nga yunit nga “makabasa” sa balor sa kuwartang papel ug “makapahibalo” sa balor niini sa Pranses kaha o Ingles pinaagig voice synthesizer. Ang usa ka gamay kaayong microprocessor makatiktik sa balor pinaagi sa pagsusi sa serye sa dagtom ug hilawon-kolor nga mga barabara, nga susama sa makita diha sa daghang produkto diha sa daghang nasod. Ang mga tigpaluyo sa imbento nagalaom nga ang mga barabara iapil sa Canadianong mga papel de bangko sa sunod panahong kana desinyohon pag-usab.