Sa Unsang Paagi Makunhoran ang Risgo?

ANG coronary artery disease (CAD) nalambigit sa daghang hinungdang may kalabotan sa henetika, silinganan, ug paagi sa pagkinabuhi. Ang CAD ug ang atake sa kasingkasing mahimo nga maoy resulta sa katuigan, kon dili man tinagpulo ka katuigan, nga may mga risgong nalambigit sa usa o labaw pa niining maong mga hinungdan.

Edad, Henero, ug Panulondon

Duyog sa pagtaas sa edad anaa ang mas dakong risgo sa atake sa kasingkasing. Mga 55 porsiyento sa mga atake sa kasingkasing mahitabo sa mga tawong kapig 65. Mga 80 porsiyento niadtong mamatay sa mga atake sa kasingkasing maoy 65 o mas tigulang.

Ang mga lalaki nga wala pay 50 mas nameligro kay sa mga babaye sa samang panuigon. Human sa menopos, ang risgo sa usa ka babaye modako tungod sa dakong pagkunhod sa mapanalipdanong hormone nga estrogen. Sumala sa pipila ka kalkulo, ang terapiya nga pulihan ang estrogen makapamenos ug 40 porsiyento o labaw pa sa risgo sa sakit sa kasingkasing diha sa kababayen-an, bisan pag mohimong modako ang risgo sa pipila ka kanser.

Ang panulondon mahimong may dakong bahin. Kadtong may mga ginikanan nga giatake sa wala pa mag-50 ang edad adunay mas dakong risgo sa usa ka atake. Bisan pag ang mga ginikanan giatake tapos sa edad 50, mas dako ang risgo. Kon adunay kasaysayan ang pamilya sa suliran sa kasingkasing, mas lagmit maugmad sa mga anak ang susamang mga suliran.

Ang Kalabotan sa “Cholesterol”

Ang cholesterol, nga usa ka tipo sa substansiyang lipid, gikinahanglan sa kinabuhi. Atay ang magagama niini, ug dugo ang magdala niini paingon sa mga selula, ingong mga molekula nga gitawag ug mga lipoprotein. Ang duha ka tipo mao ang ubos-densidad nga mga lipoprotein (LDL cholesterol) ug taas-densidad nga mga lipoprotein (HDL cholesterol). Ang cholesterol mahimong usa ka risgo sa CAD sa dihang matigom sa dugo ang daghan kaayong LDL cholesterol.

Ang HDL gihunahuna nga may mapanalipdanong papel tungod kay magkuha sa cholesterol gikan sa mga tisyu ug magdala nianag balik sa atay, diin usbon kini ug ipagawas sa lawas. Kon ang mga pagsusi magpadayag ug taas nga LDL ug ubos nga HDL, taas ang risgo sa sakit sa kasingkasing. Ang pagpaubos sa sukod sa LDL mahimong mosangpot sa dakong pag-us-os sa risgo. Ang mga lakang maylabot sa pagkaon maoy usa ka yawi sa pagtambal, ug ang ehersisyo makatabang. Ang lainlaing mga droga mahimong may mga resulta, apan ang pipila may daotang mga epekto.a

Girekomendar ang diyeta o pagkaon nga menos sa cholesterol ug saturated fats. Ang pag-ilis sa mga pagkaon nga daghag saturated fat, sama sa mantekilya, sa mga pagkaong menos niana, sama sa lanang canola o lana sa olibo, makapamenos sa LDL ug magtipig sa HDL. Sa laing bahin, ang American Journal of Public Health nagpahayag nga ang gisagolag idrohena o sa bahin gisagolag idrohena nga mga lana sa utanon nga makaplagan diha sa kadaghanang margarina ug mantika sa mga produktong utanon makapataas sa LDL ug makapamenos sa HDL. Girekomendar usab nga menosan ang mga karneng daghag tambok ug ilisan sa menos-tambok nga mga bahin sa manok o pabo.

Gipadayag sa mga pagtuon nga ang bitamina E, beta-carotene, ug bitamina C makapahinay sa atherosclerosis diha sa mga hayop. Usa ka pagtuon mihinapos nga kini sila mahimong makapamenos usab sa kaso sa atake sa kasingkasing diha sa mga tawo. Ang adlaw-adlawng pagkaon sa mga utanon ug mga prutas nga tugob sa beta-carotene ug ubang mga carotenoid ug bitamina C, sama sa kamatis, dugom-berdeng dahon nga mga utanon, mga atsal, mga karot, mga kamote, ug mga melon, mahimong mohatag ug panalipod batok sa CAD.

Giingong mapuslanon usab ang bitamina B₆ ug ang magnesium. Ang tibuok nga mga lugas sama sa sebada ug oats ingon man ang balatong, lentihas, ug pipila ka liso ug mga nut mahimong makatabang. Dugang pa, gihunahunang ang pagkaon ug isda sama sa salmon, tangige, herring, o bariles labing menos kaduha sa semana mahimong makapamenos sa risgo sa CAD, kay kini tugob sa omega-3 polyunsaturated fatty acids.

Sedentaryong Paagi sa Pagkinabuhi

Ang mga tawong sedentaryo dunay mas taas nga risgo sa atake sa kasingkasing. Sila magpalabay sa kinadak-an sa adlaw nga dili aktibo sa pisikal ug walay regular nga ehersisyo. Ang mga atake sa kasingkasing kasagarang mahitabo sa maong mga tawo human sa pakusog nga mga trabaho, sama sa hago nga paghardin, pag-jogging, pag-alsag bug-at nga mga butang, o pagpalag niyebe. Apan ang risgo momenos taliwala niadtong regular nga mag-ehersisyo.

Ang inabtik nga 20- ngadto 30-minutos nga lakaw tulo o kaupat ka beses sa usa ka semana mahimong magpamenos sa risgo sa usa ka atake. Ang regular nga ehersisyo magpauswag sa katakos sa kasingkasing sa pagbomba, makatabang sa pagpaubos sa timbang, ug mahimong magpaus-os sa mga sukod sa cholesterol ug magpaubos sa presyon sa dugo.

Alta Presyon, Sobrang Timbang, ug Diabetes

Ang taas nga presyon sa dugo (alta presyon) makadaot sa mga bungbong sa arteriya ug makapasulod sa LDL cholesterol nganha sa hapin sa arteriya ug makapabaga sa taliti. Samtang modaghan ang taliti, mas mohinay ang agos sa dugo ug sa ingon motaas ang presyon sa dugo.

Kinahanglang regular nga susihon ang presyon sa dugo, kay basin walay gawasnong ilhanan ang usa ka suliran. Sa matag usa ka puntong pagkunhod sa diastolic nga presyon (ang numero sa ubos), ang risgo sa atake sa kasingkasing mamenosan ug 2 ngadto 3 porsiyento. Basin epektibo ang tambal sa pagpaubos sa presyon sa dugo. Ang pagdiyeta, ug sa pipila ka kaso pagmenos sa makaon nga asin, uban ang regular nga ehersisyo aron makunhoran ang timbang makatabang sa pagkontrolar sa taas nga presyon sa dugo.

Ang sobrang timbang mopausbaw sa taas nga presyon sa dugo ug mga pagkaabnormal sa substansiyang lipid. Ang paglikay o pagtambal sa sobrang katambok maoy usa ka pangunang paagi aron masanta ang diabetes. Ang diabetes magpadali sa CAD ug magpadako sa risgo sa atake sa kasingkasing.

Pagtabako

Ang pagsigarilyo usa ka dakong hinungdan sa pagkaugmad sa CAD. Sa Tinipong Bansa, kini ang direktang nakaingon sa mga 20 porsiyento sa tanang namatay sa sakit sa kasingkasing ug sa duolag 50 porsiyento sa mga atake sa kasingkasing sa kababayen-an nga wala pay 55 anyos. Ang pagpanigarilyo mopataas sa presyon sa dugo ug mopasulod sa makahilong mga kemikal, sama sa nikotina ug karbon monoksido, nganha sa sapasapa sa dugo. Kining maong mga kemikal, sa baylo, magdaot sa mga arteriya.

Ang mga tigtabako magpameligro usab niadtong maladlad sa ilang aso. Gipadayag sa mga pagtuon nga ang mga dili-tigtabako nga ipon sa pagpuyo sa mga tigtabako adunay mas dakong risgo sa atake sa kasingkasing. Busa, pinaagi sa pag-undang pagtabako, ang usa ka tawo makapakunhod sa risgo nganha sa iyang kaugalingon ug makaluwas pa sa mga kinabuhi sa dili-tigtabakong mga minahal.

Kapit-osan

Kon ilalom sa grabeng kapit-osan sa emosyon o sa panghunahuna, kadtong adunay CAD nag-atubang ug labi pang taas nga risgo sa atake sa kasingkasing ug kalit nga kamatayon gumikan sa atake sa kasingkasing kay sa mga tawong adunay himsog nga mga arteriya. Sumala sa usa ka pagtuon, gumikan sa kapit-osan ang mga arteriyang naputos sa taliti mokupos, ug kini magpamenos sa agos sa dugo sa abot ug 27 porsiyento. Ang dakong pagkupos namatikdan bisan diha sa mga arteriyang dili grabeg daot. Ang laing pagtuon nagpaila nga ang grabeng kapit-osan makamugna sa kahimtang nga makabungkag sa taliti sa mga bungbong sa arteriya, nga makapabikil sa atake sa kasingkasing.

Ang Consumer Reports on Health nagpahayag: “Ang pipila ka tawo morag nagkinabuhi nga dili maayog tinamdan. Sila matahapon, masuk-anon, ug pungtanon. Samtang ang kadaghanang tawo dili magtagad sa ginagmay nga mga sayop, ang mabatokong mga tawo mosanong uban sa hinobrang mga emosyon.” Ang tagdugay nga kasuko ug kamabatokon mopataas sa presyon sa dugo, mopakusog sa pitik sa kasingkasing, ug mopalihok sa atay aron mobubog cholesterol nganha sa sapasapa sa dugo. Magdaot kini sa mga arteriya sa kasingkasing ug makaamot sa CAD. Ang kasuko gihunahunang magpadoble sa risgo sa atake sa kasingkasing, ug kini magpabilin nga dihadihang kapeligrohan sulod sa labing menos duha ka oras. Unsay makatabang?

Sumala sa The New York Times, si Dr. Murray Mittleman miingon nga ang mga tawo nga naningkamot nga magpabiling kalmado sa emosyonal nga mga away mahimong makapakunhod sa ilang risgo sa atake sa kasingkasing. Kini susama nga pamation sa mga pulong nga nahitala sa Bibliya kasiglohan kanhi: “Ang malinawong kasingkasing mao ang kinabuhi sa unodnong lawas.”​—Proverbio 14:30.

Nasayod si apostol Pablo kon sama sa unsa ang pagkanailalom sa kapit-osan. Naghisgot siya bahin sa mga kabalaka nga gibati niya sa matag adlaw. (2 Corinto 11:24-28) Apan siya nakasinati sa tabang sa Diyos ug misulat: “Ayaw pagkabalaka sa bisan unsang butang, apan sa tanang butang pinaagi sa pag-ampo ug pangamuyo uban ang pagpasalamat ipahibalo ang inyong mga pangaliya ngadto sa Diyos; ug ang kalinaw sa Diyos nga nagalabaw sa tanang panghunahuna magabantay sa inyong mga kasingkasing ug sa inyong mga gahom sa pangisip pinaagi kang Kristo Jesus.”​—Filipos 4:6, 7.

Bisan pag adunay ubang mga hinungdan nga nalangkit sa mga suliran sa kasingkasing, ang mga gihisgotan dinhi makatabang sa pag-ila sa risgo aron ang usa ka tawo makahimog angay nga lihok. Hinuon, ang pipila nahibulong kon unsay kahimtang niadtong mga tawo nga kinahanglang magkinabuhi uban sa epekto sa atake sa kasingkasing. Unsa ka dako nga pagkaayo ang posible?

[Footnote]

[Mga hulagway sa panid 9]

Ang pagtabako, pagkamasuk-anon, pagkaon sa mga pagkaon nga daghag tambok, ug pagkinabuhing sedentaryo makapadako sa risgo sa atake sa kasingkasing