Tudiku mua kujikija mvita anyi?
Kudi malu a bungi atu asaka bantu bua kuluangana mvita. Bamue batu baluangana bua malu a tshididi, bua makuta anyi bua malu adi atangila diakana dia nsombelu wa bantu. Bakuabu batu baluangana, bafuila maloba ne mabanji adimu. Mvita ya bungi mmikebesha kudi buena ne bukua anyi dishilangana didiku mu malu a ntendelelu. Ntshinyi tshidi bantu benza bua kujikija mvita eyi bua kupeta ditalala? Nebakumbane anyi?
Drazen_/E+ via Getty Images
DIYA KUMPALA MU MALU A MPETU
Tshipatshila: Kuakaja nsombelu wa bantu bua muntu yonso ikalaku ne lupetu, bualu padi bamue babanji, bakuabu bapele bidi bilela mvita.
Bua tshinyi ki mbipepele bua kutshikumbaja? Bualu bitu bilomba mbulamatadi bua kushintulula mushindu utuyi itula makuta. Mu 2022, bavua batshinke ne: ndola miliyare 34,1 ivua mituke bua kukeba ditalala miaba ya bungi pa buloba bujima. Kadi mmakuta makese menemene patudi tufuanyikija bungi buawu ne bua avuabu batudile basalayi.
“Tutu tutula makuta a bungi menemene ne tufila bintu bia bungi bua kuambuluisha bantu badi mvita mikebele ntatu pamutu pa kuatula ne kufila bintu abi bua mvita kayenzeki.”—António Guterres, mulombodi wa Bulongolodi bua matunga masanga.
Tshidi Bible wamba: Mbulamatadi ya pa buloba ne malongolodi a tshididi bidi mua kuambuluisha bapele, kadi kabiena mua kujikija bupele kashidi to.—Dutelonome 15:11; Matayi 26:11.
DIUMVUANGANA PANKATSHI PA MATUNGA
Tshipatshila: Kuyukila bua kubabidila dikokangana, anyi pikaladi dikadiku, kudijikija mu ditalala.
Bua tshinyi ki mbipepele bua kutshikumbaja? Bualu bena mu ditunga dimue anyi a bungi badi mua kuikala kabayi basue bua kuyukila ne bena mu matunga makuabu anyi kumvuangana nabu. Dîba adi bobu badie tshipungidi tshia ditalala, tshidi tshifua bipepele.
“Diumvuangana pankatshi pa matunga kaditu dipatula bipeta bimpe misangu yonso to, bualu didi mua kuikala dibi, difikisha matunga ku dielangana mvita.”—Raymond. Smith, muomekela mianda ya diumvuangana pankatshi pa matunga mu Amerike.
Tshidi Bible wamba: Bantu badi ne bua ‘kukeba ditalala.’ (Misambu 34:14) Kadi ba bungi lelu kabena ne ‘lulamatu, ne lungenyi lua kumvuangana to, ne mbatungidianganyi.’ (2 Timote 3:1-4) Ke bualu kayi nansha balombodi ba tshididi ba muoyo muimpe kabena bafika ku dijikija mvita to.
DILEKELA BINGOMA
Tshipatshila: Kukepesha bungi bua bingoma anyi kubilekela, nangananga bingoma binene bia mbutula bia mishindu yonso.
Bua tshinyi ki mbipepele bua kutshikumbaja? Bualu mbulamatadi ya matunga kayitu misue kulekela bingoma to, itu itshina ne: kayilu kujimija bukokeshi buayi anyi kayilu kushala kayitshiyi ne bukole. Kulekela bingoma kakutu kujikija malu atu asaka bantu bua kuelangana mvita to.
“Mbulamatadi ya bungi ivua milaye bua kulekeesha diambula dia bingoma panyima pa tshidimu tshia 1991 kayakakumbaja tshivuayi milaye atshi to. Ivua kabidi milaye ne: ivua ne bua kuenza malu kampanda bua kukepesha njiwu, kujikija ndululu mu matunga a bungi, ne ndekelu wa bionso kuenza bua ne: bantu badiumvue mu bukubi bua bungi pa buloba bujima.”—“Assurer notre avenir commun: Un agenda pour le désarmement.”
Tshidi Bible wamba: Bantu badi ne bua kulekela bia mvita ne ‘kufula miele yabu ya mvita kuyivuija nkasu ya kudima nayi.’ (Yeshaya 2:4) Kadi bua mvita kujika, bantu kabena ne bua kuimanyina apu to, bualu tshikisu tshia muntu tshidi tshituadijila mu muoyo wende.—Matayi 15:19.
MATUNGA ADIENZA TSHIMUKU BUA MVITA KAYENZEKI
Tshipatshila: Mbulamatadi ya mu matunga mashilangane itu idienza tshimuku bua kuluangana ne baluishi babu. Idi yela meji ne: mbulamatadi wa mu ditunga dimue yeye mumvue ne: nealuangane ne mbulamatadi idi midienze tshimuku, neatshine.
Bua tshinyi ki mbipepele bua kutshikumbaja? Bualu nansha matunga madienze tshimuku bua kuluangana mvita, kakuena tshidi tshijadika ne: ditalala nedibuele to. Mbulamatadi kayitu ikumbaja bituyi ilaya bantu, ne kayitu nansha ipetangana bua tshidiyi mua kuenza bua kuluisha baluishi bayi ne bua dîba dia kubaluisha to.
“Nansha muvua Nsangilu wa matunga ne matunga masanga bidienzeje bikole bua kuambuluisha mbulamatadi bua idie bipungidi bia diumvuangana, mbiele bua tshiombe musabu, bualu mvita kayivua mijike to.”—“Encyclopedia Britannica.”
Tshidi Bible wamba: Bantu batu badiumvua mu bukubi padibu ba bungi. (Muambi 4:12) Kadi bua kupeta ditalala ne bukubi bidi bishala kashidi, katuena mua kunyemena kudi mbulamatadi ya bantu to. Bible udi wamba ne: ‘Kanutekemenyi kudi baludiki ba matunga, badi anu bantu, kabena mua kunupandisha to. Badi bafua, bapingana ku lupuishi, anu dine dituku adi, meji abu ajimina.’—Misambu 146:3, 4, Mukanda wa Mvidi Mukulu (Katolike).
Nansha mudi mbulamatadi idienzeja bua kukeba ditalala, mvita yoyi idi anu yenzeka.