Tragedia na Ruanda
Ken Ta Responsabel?
“Un ratu promé cu e cráneo di un mecánico di 23 aña di edad a ser di kap for di otro,” segun U.S.News & World Report, “un dje atacantenan a bisa Hitiyise: ‘Bo tin cu muri pasobra bo ta un tutsi.’ ”
CU KI frecuencia un esena asina a ripití su mes den e pais chikitu centro africano di Ruanda durante e lunanan di april i mei! N’e tempu ei tabatin 15 congregacion di Testigonan di Jehova den i rond di Kigali, e stad capital di Ruanda. E superintendente di stad, Ntabana Eugène, tabata un tutsi. E, su casá, su yu homber i su yu muher, Shami, di nuebe aña di edad, tabata entre e promé personanan pa ser matá ora e furia di violencia a explotá dal aden.
Miles di ruandes a ser matá diariamente—siman tras di siman. “Den e último seis simannan,” e revista di noticia citá ariba a informá meimei dje luna di mei, “te cu 250.000 hende a muri den un campaña di genocidio [exterminacion di un grupo racial] i vengansa cu ta competí cu e matansa sangriente di Khmer Rouge na Cambodia durante añanan setenta.”
E revista Time a bisa: “Den un esena cu ta hací bo recordá Alemania nazista, e muchanan a ser selectá for di un grupo di 500 simplemente pasobra nan tabata parce hendenan tutsi. . . . E alcalde dje pueblo den sur, Butare, kende ta casá cu un tutsi, a ricibí dje campesinonan hutu un opcion [agonisante]: e por a scapa su esposa i yunan si el a entregá e famia di su esposa—tantu e esposa su mayornan como su ruman muher—pa ser matá. El a bai eens.”
Seis persona tabata traha den e Oficina di Traduccion di Testigonan di Jehova den Kigali, cuater di nan hutu i dos tutsi. E tutsinan tabata Ananie Mbanda i Mukagisagara Denise. Ora e milicia huntu cu sakeadornan a bini n’e cas, nan a rabia ora nan a haña hende hutu i tutsi bibando huntu. Nan kier a mata Mbanda i Denise.
“Nan a cuminsá saca e pinnan for di nan granadanan,” Emmanuel Ngirente a bisa, un dje rumannan hutu, “menasando di mata nos, siendo cu nos tabatin nan enemigunan meimei di nos. . . . Nan tabata kier un suma grandi di placa. Nos a duna nan tur e placa cu nos tabatin huntu cu nos, pero nan no a keda satisfecho. Nan a dicidí di kita for di nos como compensacion tur loke nan por a usa, incluyendo un computer ‘laptop’ cu nos tabata usa den nos trabou di traduccion, nos mashin di saca fotocopia, nos radionan, nos sapatunan, etcétera. Di ripiente nan a bai sin mata ningun di nos, pero nan a bisa cu nan lo bini bek despues.”
Den e dianan cu a sigui, e sakeadornan a sigui bini bek, i cada biaha e Testigonan hutu a roga p’e bida di nan rumannan tutsi. Finalmente, ora a bira muchu peligroso pa Mbanda i Denise keda mas tantu, nos a haci areglo pa nan bai huntu cu otro refugiadonan tutsi na un scol cercano. Ora e scol a ser atacá, Mbanda i Denise a haña chens di hui. Nan a logra crusa vários baricada, pero, finalmente, na un di nan, tur e tutsinan a ser apartá i Mbanda i Denise a ser matá.
Ora e soldatnan a regresá n’e Oficina di Traduccion i a descubrí cu e Testigonan tutsi a bai, e soldatnan a bati e rumannan hutu teriblemente. Anto un granada a explotá ei cerca, i e rumannan a logra hui pa nan bida.
Segun cu e matansa a continuá atrabes dje pais, e cantidad di mortonan a alcansá posiblemente mei miyon. Cu tempu, entre dos i tres miyon, of mas, dje ocho miyon habitantenan di Ruanda a bandoná nan cas. Hopi di nan a busca refugio den e paisnan cercano di Zaire i Tanzania. Algun sentenar di Testigo di Jehova a ser matá, i hopi otronan tabata entre esnan cu a hui p’e campamentunan pafó dje pais.
Kico a cende e mecha di tal matansa i éxodo sin precedente? E por a ser prevení? Con e situacion tabata promé cu e violencia a explotá?
E Hutu i e Tutsi
Tantu Ruanda como e pais bisiña di Burundi ta poblá dor dje hutunan, hendenan generalmente corticu i diki, formando parti di hendenan bantu, i e tutsinan, hendenan normalmente mas haltu i color mas cla cu ta conocí tambe como watusi. Den ámbos pais e hutunan ta forma rond di 85 porciento dje poblacion i e tutsinan 14 porciento. Registronan di confrontacionnan entre e gruponan étnico aki ta data for di siglo 15. Sin embargo, p’e mayor parti, nan a biba huntu pacíficamente.
“Semper nos a biba huntu na pas,” un señora di 29 aña di edad a bisa dje 3.000 hutu i tutsinan cu ta biba den e pueblo di Ruganda, situá algun kilometer oost di Zaire. Sin embargo, na april razianan dor di gengnan di hutu a mata casi henter e poblacion tutsi dje pueblo. The New York Times a splica:
“E historia dje pueblo aki ta e historia di henter Ruanda: e hutunan i e tutsinan bibando huntu, casando cu otro, sin preocupá of ni sikiera sabiendo ken tabata un hutu i ken tabata un tutsi.
“Anto di ripiente un cos a cambia. Na april, bandanan criminal di hutu rond e pais a cuminsá nan curso violento, matando e tutsinan unda cu nan a haña nan. Ora e matansanan a cuminsá, e tutsinan a hui bai n’e misanan pa proteccion. E bandanan criminal a sigui nan, combirtiendo santuarionan den santananan cu a keda di spat cu sanger.”
Kico a cende e mecha dje matansa? Esei tabata e morto dje presidentenan di Ruanda i Burundi, cua ámbos tabata hutu, dia 6 di april, den un caida di avion na Kigali. E suceso aki di un manera of otro a desencadená e matamentu di no solamente e tutsinan sino tambe di cualkier hutu cu segun sospecho tabata simpatisá cu e tutsinan.
N’e mésun tempu, batayanan a intensificá entre e forsanan rebelde—e R.P.F. (Frente Patriótico Ruandes) dominá p’e tutsinan—i e forsanan di gobiernu dominá p’e hutunan. Pa juli e R.P.F. a derotá e forsanan di gobiernu i a gana control di Kigali i hopi dje resto di Ruanda. Temiendo represaya, na cuminsamentu di juli, e hutunan na cantidad di cientos di miles a hui for dje pais.
Ken Ta Responsabel?
Ora un cunukero tutsi a ser puntrá pa splica pakico e violencia a explotá di ripiente den april, el a bisa: “Ta pa motibu di mal lidernan.”
En berdad, atrabes di siglonan, lidernan político a plama mentira tocante nan enemigunan. Bou di direccion di “e gobernante dje mundu aki,” Satanas e Diabel, políticonan mundano a persuadí nan mes pueblo pa bringa contra i mata esnan di un otro rasa, tribu of nacion. (Juan 12:31; 2 Corintio 4:4; 1 Juan 5:19) E situacion no tabata diferente na Ruanda. The New York Times a bisa: “Políticonan a purba bes tras bes pa fomentá lealtad étnico i temor étnico—den e caso dje hutunan, pa tene control rib’e Gobiernu; den e caso dje tutsinan, pa forma sosten p’e frente rebelde.”
Siendo cu e pueblo di Ruanda ta similar den hopi sentido, bo no ta verwagt nunca cu nan ta odia i mata otro. “E hutunan i e tutsinan ta papia e mésun idioma i generalmente ta compartí e mésun tradicionnan,” e reportero Raymond Bonner a skirbi. “Despues di hopi generacion di casamentu cu otro, e diferencianan físico—e tutsinan haltu i delegá, e hutunan mas corticu i mas diki—a desparcé te n’e grado cu ruandesnan hopi biaha no ta sigur si un hende ta un hutu of un tutsi.”
Pero, e reciente awaceru di propaganda tabatin un efecto increibel. Ilustrando e asuntu, Alex de Waal, director dje grupo di Derechonan Africano, a bisa: “Campesinonan den áreanan invadí dor di R.P.F., segun informe, ta asombrá cu e soldatnan tutsi no tin cachu, rabu i wowo cu ta briya den scuridad—cua ta e manera cu nan a ser describí den e transmisionnan di radio cu nan ta scucha.”
No ta solamente lidernan político ta moldea pensamentu dje pueblo sino religion tambe. Cua ta e religionnan principal di Ruanda? Nan tambe tabata responsabel p’e tragedia?
E Papel di Religion
The World Book Encyclopedia (1994) ta bisa di Ruanda: “Mayoria dje pueblo ta católico romano. . . . E católiconan romano i otro iglesianan cristian ta manehá mayoria dje scolnan básico i secundario.” The National Catholic Reporter, en efecto, a yama Ruanda un “nacion 70% católico.”
The Observer, di Inglatera ta duna antecedencia dje situacion religioso na Ruanda, splicando: “Durante añanan trinta, ora e iglesianan tabata luchando pa control dje sistema di educacion, e católiconan a faborecé e aristocracia tutsi miéntras e protestantnan a uni nan mes cu e mayoria oprimí di hutunan. Na 1959 e hutunan a capturá poder i a bin disfrutá rápidamente di sosten dje católiconan i protestantnan. E sosten protestant p’e mayoria hutu ta permanecé masha fuerte.”
Por ehempel, e lidernan di iglesia protestant a condená e masacrenan? The Observer ta contestá: “Dos clero [anglicano] a ser puntrá si nan a condená e asesinonan cu a yena e gangnan dje misanan di Ruanda cu curpa di mucha cu cabes kitá afó.
“Nan a nenga di contestá. Nan a evadí e preguntanan, nan a bira perturbá, nan bosnan alcansando un tono asta mas haltu indicando nerviosismo incómodo, i e rais profundo dje crísis di Ruanda a ser revelá—e miembronan di rango mas haltu dje iglesia anglicano actuando como ‘loopjongen’ di doñonan político kendenan a predicá matamentu i a yena e riunan cu sanger.”
En berdad, iglesianan di cristiandad na Ruanda no ta diferente for di esnan otro caminda. Por ehempel, di nan sosten na lidernan político den Promé Guera Mundial, e Brigadir General británico Frank P. Crozier a bisa: “E iglesianan cristian ta e mihónan cu nos tin den fomentá un deseo pa violencia i nos a usa nan libremente pa nos probecho.”
Sí, lidernan religioso ta carga un gran parti dje responsabilidad pa loke a sosodé! E National Catholic Reporter di 3 di juni, 1994, a informá: “E lucha den e nacion africano ta enbolbé ‘un berdadero genocidio pa cua, desafortunadamente, asta e católiconan ta responsabel,’ e papa a bisa.”
Claramente, e iglesianan a faya na siña berdadero principionan cristian, basá riba textonan manera Isaías 2:4 i Mateo 26:52. Segun e corant frances Le Monde, un sacerdote a lamentá: “Nan ta matando otro, turesten lubidando cu nan ta ruman.” Un otro sacerdote ruandes a confesá: “Cristiannan a ser matá dor di otro cristiannan, despues di un siglo di predicashinan en cuanto amor i pordon. Esei ta un fracaso.” Le Monde a puntra: “Con un hende por evitá di pensa cu e tutsinan i e hutunan cu ta den guera na Burundi i Ruanda a ser entrená dor dje mésun misioneronan cristian i tabata bai e mésun misanan?”
Cristiannan Berdadero Ta Diferente
E berdadero siguidornan di Jesucristo ta tene nan mes na su mandamentu di “stima un e otro.” (Juan 13:34) Bo por imaginá Jesus of un di su apostelnan coge un machete i kap un hende mata? Tal matamentu desenfrená ta identificá hende como “e yunan dje Diabel.”—1 Juan 3:10-12.
Testigonan di Jehova no tin ningun participacion den guera, revolucion, of cualkier otro conflicto promové dor di políticonan dje mundu, kendenan ta bou di control di Satanas e Diabel. (Juan 17:14, 16; 18:36; Revelacion 12:9) Mas bien, Testigonan di Jehova ta demostrá amor genuino un pa otro. Pues, durante e masacrenan, Testigonan hutu a pone nan bida boluntariamente na peliger den un esfuerso pa protegá nan rumannan tutsi.
Tog, tragedianan asina no mester sorprendé nos. Den Jesus su profecia en cuanto “e conclusion dje sistema di cosnan,” el a profetisá: “Anto hende . . . lo mata boso.” (Mateo 24:3, 9) Felismente, Jesus ta primintí cu esnan fiel lo ser recordá den e resureccion dje mortonan.—Juan 5:28, 29.
Miéntras tantu, Testigonan di Jehova na Ruanda i na tur otro caminda ta determiná pa sigui duna prueba cu nan ta disipel di Cristo dor di stima otro. (Juan 13:35) Nan amor ta dunando un testimonio asta meimei dje dificultadnan actual aki, manera e informe acompañante “Testigonan den Camponan di Refugiado” ta revelá. Nos tur mester corda loke Jesus a bisa den su profecia: “Esun cu a wanta te na fin ta esun cu lo ser salbá.”—Mateo 24:13.
[Box on page 29]
TESTIGONAN DEN CAMPONAN DI REFUGIADO
Pa juli dje aña aki, rond di 4.700 Testigo i nan compañénan tabata den camponan di refugiado. Na Zaire, 2.376 tabata den e stad di Goma, 454 na Bukavu i 1.592 na Uvira. Ademas, na Tanzania tabatin rond di 230 den Benaco.
Pa djis yega n’e centronan di refugiado no tabata fácil. Un congregacion di 60 Testigo a purba crusa e brug Rusumo, un ruta principal di huida p’e camponan di refugiado na Tanzania. Ora nan a ser nengá pa pasa, nan a cana dual cantu dje riu pa un siman. Despues nan a dicidí na purba crusa den canoa. Nan a logra, i despues di algun dia, nan a alcansá e campo na Tanzania sano i salbo.
Testigonan di Jehova den otro paisnan a organisá proyectonan grandi di auxilio. Testigonan na Francia a colectá mas cu cien ton di paña i nuebe ton di sapatu, i tal suministronan, huntu cu suplementonan di nutricion i remedi, a ser mandá pa áreanan den necesidad. Sin embargo, hopi biaha e promé cos cu rumannan den e camponan di refugiado tabata puntra p’e, tabata un Bijbel of un revista Toren di Vigilancia of ¡Despertad!
Hopi observador a keda impresioná p’e amor cu e Testigonan na Zaire i Tanzania a demostrá, kendenan a bishitá i a yuda nan rumannan desplasá. “Boso a ricibí bishita di hende di boso religion,” e refugiadonan ta bisa, “pero nos no a ser bishitá dor di un pastor di nos religion.”
E Testigonan a bira bon-conocí den e camponan, principalmente debí na nan unidad, nan conducta ordená i nan disposicion amoroso. (Juan 13:35) Ta interesante pa remarcá cu den Benaco, Tanzania, a tuma e Testigonan solamente 15 minut pa localisá compañénan Testigo refugiado entre e rond di 250.000 hende den e campo.