Sampela Tok i Kam Long Olgeta Hap
Win Insait Long Ol Haus Em i Bagarap
Nius The Times bilong Landon i tok: “Win insait long haus bilong yu i nogut moa, winim win i stap long gaden bilong yu.” Wanpela lain (Building Research Establishment) i bin skelim win insait long 174 haus long Briten na ol i painimaut olsem skel bilong wanpela kain win nogut (formaldehyde vapor) em i bikpela tru insait long haus, winim win ausait long haus. Dispela win i save lusim ol tebol sia samting ol i wokim long ol samting em ol man yet i bin kamapim. Win insait long 12-pela haus i no winim mak Wol Helt Oganaisesen i putim bilong makim olsem win i gutpela. Ol samting ol i wokim long ol kain kain plastik samting, olsem tebol sia na plua-mat, ol marasin bilong klinim samting, ol stov samting bilong hatim skin o kukim kaikai, olgeta dispela samting inap kamapim kain kain win nogut (carbon monoxide, nitrogen dioxide, benzene vapor). Wanpela win nogut (benzene vapor) i save kamapim sik kensa, em i stap insait long sampela marasin bilong klinim ol samting na insait long smok bilong tabak. Charlotte Gann, edita bilong wanpela nius (Health Which?) i tok olsem planti manmeri i save lusim haus wan wan taim tasol. Na em i tok, bilong mekim win insait long haus i kamap gutpela, “yumi no ken mekim wok long planti samting i gat marasin samting long en, na yumi mas opim sampela windo, na skelim gut ol stov samting i wok long ges.”
Go Lapun na Kisim Yet Save
Nius The Times bilong Landon i tok, wanpela lain i skelim kru bilong man na ol i kisim save olsem taim ol man i wok long go lapun, hap bilong kru i wok long kamapim ol nupela sel. Bipo ol i bin ting olsem kru i no save kamapim ol nupela sel taim man i kamap bikpela pinis. Nius i tok: ‘Sapos man i mekim wok long tingting, dispela i save kirapim kru long kamapim ol nupela sel.’ Narapela lain i bin skelim ol man i winim 65 krismas na ol i kisim save olsem, pasin bilong lain na kisim save, na toktok na mekim ol samting wantaim ol narapela, dispela i save kirapim kru long kamapim ol nupela sel. Na tu, ol i kisim save olsem pasin bilong bung na toktok wantaim ol narapela, dispela i save “daunim sik, na i helpim ol long stap laip longpela taim moa, na i stap bilong ol i kamap gutpela moa.” Wanpela saientis, em Susan Greenfield, i tok: “Sapos yu mekim planti kain kain samting, kru bilong yu bai wok gutpela moa. Olsem na taim ol man i go lapun ol inap kisim sampela save moa.”
Ol Pren Bilong Nogutim Yu
Nius The Journal of the American Medical Association i kamapim wanpela ripot i tok olsem taim ol yangpela manmeri (16 i go inap 19 krismas) i draivim ka, sapos ol i gat sampela pasindia, ating ol inap bamim ka na i dai, winim taim ol i stap wanpis na draivim ka. Wanpela lain (bilong Johns Hopkins University, Merilan, Amerika) i kisim save olsem taim ol draiva i gat 16 krismas ol i gat wanpela pasindia, namba bilong ol i bamim ka na i dai em i go antap olsem 39 pesen, winim taim ol i no gat pasindia; tupela pasindia—namba i dai em i go antap olsem 86 pesen; tripela pasindia—namba i dai em i go antap olsem 282 pesen. As bilong dispela em i olsem: ‘Ol i save mekim nabaut long draivim ka taim ol wankrismas i stap wantaim ol.’ Ol i save mekim olsem: Ol i spit tru, bihainim narapela ka klostu tumas, ol i no laik wet taim trafik lait i retpela, kisim dring o drak na draivim ka, na ol narapela insait long ka i mekim nabaut na dispela i pulim ai na tingting bilong draiva.
Rot Bilong Solwara Long Hap Bilong Not
Robet Ton (yia 1500 samting) em i bin ting olsem sip inap lusim Yurop na bihainim solwara i go hap not antap long Aktik na kamap long Is Esia. Nius The Times bilong Landon i tok, long nau ol sip inap mekim olsem, long wanem, graun i wok long kamap hat. Solwara long hap nambis bilong Rasia na Is Saibiria i no gat ais i pasim long taim bilong san, olsem na ol kago-sip inap ran long Not Si i go long Aktik Sekel na kam long solwara Pasifik long rot bilong Bering Streit. Taim ais i pasim dispela rot, ol sip i lusim Yurop ol i mas go long Sues Kanal, o raunim hap saut daunbilo tru bilong Afrika, o go long Panama Kanal bilong kamap long Is Esia. Ol i bihainim dispela rot bilong solwara long hap bilong not na dispela i save helpim tru wok bisnis, long wanem, em i sotim tru raun bilong ol sip. Sapos sip i lusim Hambek, Jemani, na bihainim dispela rot i go long hap bilong Aktik na kamap long Yokohama, Japan, orait Japan em i longwe olsem 13,000 kilomita, tasol sapos ol i bihainim narapela rot, Japan i longwe olsem 26,000 kilomita.
Hevi Bilong Glasim Blut
Wanpela lain (Associated Press) i kamapim wanpela ripot i tok olsem: “Winim 50 pesen bilong olgeta kantri ol i no save glasim gut blut ol man i save givim, na dispela i mekim na planti man moa inap kisim sik AIDS na ol narapela sik tu.” Ol i kisim dispela ripot long Wol Helt Oganaisesen, na ol i tok moa olsem ‘5 i go inap 10 pesen bilong ol man i kisim sik AIDS ol i kisim long rot bilong kisim blut long haus sik.’ Tasol yu inap kisim ol narapela narapela kain sik tu long dispela rot. Long olgeta yia, long rot bilong kisim blut na sut samting long haus sik, 8 milion i go inap 16 milion man i kisim sik hepataitis B, na 2 milion i go inap 4 milion man i kisim sik hepataitis C. Pe bilong glasim blut em i bikpela, olsem na dispela em i wanpela as na ol i no save glasim gut blut. Pe bilong glasim 500 miligram blut bilong save olsem i gat ol dispela sik nogut long en o nogat, em 100 kina samting. Tasol olsem ripot i tok, maski ol i glasim, ‘sampela taim ol i no glasim gut, long wanem, man i glasim em i no save gut long glasim o masin samting i no gutpela.’
Kisim Tingting Bilong Narapela Dokta
Nius The News bilong Meksiko Siti i tok: ‘Pasin bilong planti bilong yumi long surik long kisim tingting bilong narapela dokta long sik bilong yumi inap kilim yumi i dai.’ Ol sikman i save pret dokta bilong ol bai bel nogut long ol sapos ol i laik kisim tingting bilong narapela dokta. Tasol nius i tok: “Planti dokta i orait long ol sikman i mekim olsem. Sapos dokta bilong yu i no orait, dispela inap makim olsem bai yu painim hevi bihain.” Long nau, long tingting bilong ol dokta na ol insurens kampani, pasin bilong kisim tingting bilong tupela dokta long sik bilong sikman em i gutpela rot long kisim gutpela helpim. Dokta Michael Andrews, presiden bilong wanpela lain dokta (Georgia Society of Clinical Oncology), i tok em i save kirapim ol sikman i kam lukim em long ol i mas kisim tingting bilong narapela dokta, long wanem, dispela bai strongim bilip bilong ol long ol samting em i bin tokim ol long en. Dairekta bilong wanpela lain bilong helpim ol sikman i tok: ‘Ol sikman i mas tingim, em bodi bilong ol yet—i no bilong ol dokta.’
Ol Hapman Bilong Wokim Rop
Nius New Scientist i tok: “Slika bilong spaida em i wanpela strongpela samting tru.” Yu inap pulim ol liklik rop slika bilong spaida i go longpela tru na em i no inap bruk hariap. Na em i strongpela tru, olsem na ol i tok sapos yu gat wanpela rop slika bilong spaida, bikpela bilong en i olsem wanpela pensil, dispela rop inap pasim wanpela bikpela smok balus taim em i flai antap. Ol saveman i wok long kisim save long pasin bilong spaida long wokim rop bambai ol inap mekim wok long dispela save bilong wokim kain kain samting. Olsem: Ol i wokim wanpela kain strongpela saket bilong pasim ol katres bilong gan na ol i wokim long wanpela kain laplap ol i kolim Kevla. Bilong wokim dispela kain laplap dispela nius i tok ol i mas ‘hatim tru wanpela kain marasin samting (sulphuric acid).’ Pasin bilong wokim Kevla i save kamapim sampela pipia na dispela pipia i olsem gip na i hatwok long pinisim. Tasol ol spaida i wokim slika bilong ol long protin na wara tasol, na ol i no gat wok long hatim. Na tu, ren i no inap rausim dispela rop. Olsem na nius New Scientist i tok: “Maski ol saveman i bin skelim slika bilong spaida inap planti yia, ol i no save gut long en.”
Kaikai Wantaim Famili i Save Strongim Tru Skin
Wanpela nius (Globe and Mail) i tok wanpela gutpela rot bilong ol papamama i ken helpim pikinini bilong ol long kisim strongpela skin em long kaikai wantaim ol long apinun. Dokta Matthew Gillman (bilong Harvard Medical School) i tok: “Ol samting famili i kaikai taim ol i kaikai wantaim em i gutpela moa, winim ol samting ol pikinini na ol yangpela bai kaikai sapos ol yet tasol i kaikai.” Ol pikinini i save kaikai wantaim famili ol i save kaikai ol prut na kumu sayor samting i gat ol vaitamin na mineral skin bilong ol i mas kisim, na ol bai i no kaikai planti tumas suga na gris. Ol man i skelim dispela samting ol i kisim save olsem taim famili i kaikai wantaim dispela i save kirapim ol long toktok wantaim long pasin bilong kisim kaikai i save strongim skin na i lainim ol pikinini long kisim pasin bilong kaikaim ol gutpela kaikai—em pasin ol bai bihainim taim ol i kaikai long ol narapela hap. Nius Globe i tok ol i wok long skelim pasin bilong 16,000 pikinini ol i gat 9 i go inap 14 krismas, na ol i kisim save olsem “long olgeta 5-pela 5-pela pikinini, tupela tasol i save kaikai wantaim papamama long apinun, na wanpela bilong olgeta 5-pela 5-pela i no save kaikai wantaim papamama long apinun.”