Sampela Tok i Kam Long Olgeta Hap
Bikpela Pe Bilong Stretim Ol Kompiuta
Ol man bilong stretim ol kompiuta i kisim bel isi taim yia 2000 i kamap na planti ol kompiuta i no gat hevi long dispela samting. Sampela saveman i bin tok olsem planti ol kompiuta bai bagarap na kamapim ol bikpela hevi, long wanem, ol i bin wokim ol kompiuta bilong pastaim long yusim 2-pela laspela namba tasol bilong makim ol yia, olsem na kompiuta bai paul long samting i makim yia 1900 o yia 2000. (Lukim Kirap! (tok Inglis) bilong Februeri 8, 1999, pes 21-23.) Bilong abrusim hevi, ol man i mekim bikpela wok bilong stretim dispela samting i kranki long ol kompiuta paslain long yia 2000. Wanem pe bilong dispela wok? Nius Le Monde bilong Frans i stori olsem wanpela lain i tok pe “long olgeta hap i samting olsem 300 bilion i go inap 600 bilion dola.” Amerika i lusim samting olsem 100 bilion dola; na Frans 20 bilion dola. Tasol ol kantri i bung wantaim long mekim pait long Irak, ol i lusim mani olsem “46 bilion i go inap long 60 bilion dola.” Nius The Wall Street Journal i tok olsem “ol wankain samting bai kamap gen . . . ol narapela narapela nupela hevi bilong kompiuta bai kamap.” Tasol gutpela tru “ol nupela hevi bai i no bikpela olsem dispela bikpela hevi bilong yia 2000.”
Belhat na Klok Bilong Yu
Nius Globe and Mail i tok: “Em i isi moa long ol lain bilong belhat long kisim hat-atek, winim tru ol lain i no save kros kwik.” Inap 6-pela yia ol i skelim klostu 13,000 manmeri bilong painimaut wanem kain man bai kisim sik long klok. Taim ol i kirap na skelim ol dispela lain manmeri, i no gat wanpela i gat sik long klok. Na pastaim ol i givim sampela askim long ol bilong save olsem ol i save kros liklik tasol o ol i save kros bikpela. Insait long 6-pela yia, 256 bilong dispela lain manmeri i bin kisim hat-atek. Wok bilong skelim ol dispela lain i kamapim klia olsem ol manmeri i save belhat inap kisim sampela hevi long klok, winim ol narapela inap olsem 35 pesen. Dokta Janice Williams bilong Yunivesiti bilong Not Karolaina em i go pas long kisim save long dispela samting, na em i tok: “Pasin bilong belhat inap kamapim hat-atek, na em i bikpela hevi moa bilong ol lain em mak bilong blut i stret na ol i gat 40 i go inap 60 krismas.” Olsem na ol lain i skelim dispela samting i tok i gutpela sapos ol manmeri bilong belhat i lain long daunim dispela samting.
Hevi Bilong Tingim Ol Paswot
Long olgeta yia ol bisnis bilong Amerika i save lusim planti milion dola taim man i no inap wok na i mas i gat lain i helpim em, long wanem, em i lusim tingting pinis long paswot bilong em. (Em wanpela tok hait man i mas mekim wok long en bilong yusim kompiuta.) Nius The New York Times i tok: “Long 20 yia i go pinis ol man i gat wok long tingim wanpela namba em gavman i givim long ol na wan wan namba bilong ringim sampela lain, na em tasol.” Tasol long nau planti man i mas mekim wok long ol paswot bilong yusim E-meil na sampela fail i stap long kompiuta long ples wok. Long nau yumi no kirap nogut sapos man i gat wok long tingim planti paswot, na sampela namba i makim em yet, na namba bilong larim em i go insait long wanpela ofis o skelim samting i no bilong olgeta man long lukim. Wanpela bosman i gat 129 paswot em i mas tingim. Olsem na sampela kampani i wok long lusim pasin bilong mekim wok long ol paswot na ol i kisim ol masin i skelim ol mak bilong han na ol narapela kain samting olsem bilong pasim rot bilong lukim ol samting i no bilong olgeta man long skelim.
Smok
Wanpela ripot (Worldwatch Issue Alert) i tok: “Inap 100 yia samting pasin bilong smok i wok long go bikpela, tasol long nau ol man long olgeta hap i wok long lusim dispela samting.” Kirap long 1990 i go inap long 1999, namba bilong olgeta man i smok i go liklik inap olsem 11 pesen. Dispela pasin bilong lusim smok i stap long Amerika klostu 20 yia pinis, olsem namba bilong ol smok ol man i kisim long 1999 i liklik olsem 42 pesen long namba bilong ol smok ol man i bin kisim long 1980. Ripot i tok as bilong dispela em ol stori bilong TV na nius samting i kirapim ol man long lusim smok, na ol save ol man i wok long kisim long ol sik em pasin bilong smok i save kamapim, na pe bilong ol smok i go antap. Na tu, ripot i tok “inap long 1985 namba bilong ol smok ol man i kisim long Frans i go bikpela na bihain dispela namba i go liklik olsem 19 pesen, na inap long 1990 namba bilong ol smok ol man i kisim long Saina i go liklik olsem 8 pesen, na inap long 1992 dispela namba i go liklik olsem 4 pesen long Japan.”
Ol Man i No Tingim Sik Bilong Ol
Nius Reuters i kamapim stori olsem i no longtaim i go pinis na wanpela ripot i toksave olsem long ol lain bilong Amerika i no gat insurens, ol i save givim baksait long ol samting i makim olsem ol i gat wanpela sik na ol i no tingting tumas long lukim dokta olsem ol narapela man i gat insurens. Dispela ripot i bin kamap pastaim long narapela nius (Archives of Internal Medicine), na ol i bin kisim ol tok long wanpela lain (National Center for Health Statistics) i save skelim ol samting bilong sik. Ol samting ol i skelim i kamapim klia olsem maski ol lain i no gat insurens ol i gat ol samting i makim bikpela sik, olsem wantu ai i no inap lukim klia ol samting o wanpela buk i kamap long susu, ol bai i no lukim dokta olsem ol narapela man i gat insurens. Ripot i tok: “Long nau kantri bilong yumi i wok long kamapim ol lo bilong helpim ol sikman tasol i no gat ol lo i bilong helpim olgeta man long lukim dokta. Dispela em i narapela kain pasin tru.”
Ol Trausel i Kam Bek Pinis!
Ol saveman bilong lukautim ol samting bilong graun i amamas long lukim bikpela lain trausel i bung bilong wokim ples bilong putim kiau long nambis long hap is bilong India. Em ol trausel ol i kolim Olive Ridley, na laspela taim ol i bin bung olsem, em long 1985. Wanpela nius (Down to Earth) i tok ol i kirap nogut long lukim ol dispela trausel, long wanem, dispela nambis i bin kisim bikpela bagarap long wanpela saiklon long 1999. Dispela nambis em i nambawan bikpela ples bilong ol dispela trausel long bung na putim kiau. Dispela kain trausel i insait long ol lain animal i laik pinis olgeta. Long Mas 13 i go inap long Mas 20 i gat 1,230,000 trausel ol i lusim solwara na kam antap long nambis, na planti olsem 711,000 i bin putim kiau. Inap 28,000 samting i dai long ol traipela umben ol bikpela bot i yusim bilong kisim pis. Kain kain samting i laik bagarapim ol trausel, olsem ol wel pik na dok i save kaikai kiau bilong ol, na ol lain i sakim lo na stilim ol trausel bilong maketim long ol man i ting em i nambawan abus, na ol bot bilong kisim pis ol i no putim samting long umben bilong pasim trausel long go insait.
Ol Lain Bilong Lotu i Stap Longpela Taim Moa, o Nogat?
Wanpela nius (Science News) i tok: “Pasin bilong insait long ol wok bilong lotu i helpim skin bilong man long i stap gutpela moa na stap longpela taim moa. Em save ol i kisim taim ol i skelim ol ripot bilong 42 lain, em sampela i bin kamapim ripot long 1977.” Nius i tok moa olsem: “Ol saientis i tok ol man i mekim sampela wok lotu bilong helpim ol narapela, dispela i gutpela moa bilong helpim ol long stap longpela taim, winim ol lain i no insait long dispela wok.” Ol i laik save long as bilong dispela samting, olsem na ol i kamapim kain kain tingting olsem: Ol lain bilong lotu i save abrusim ol pasin em inap bagarapim skin, marit bilong ol i stap gutpela, ol i no save bel hevi tumas long ol samting ol i no inap mekim wanpela samting bilong stretim, ol i save prenim na toktok wantaim planti man moa, na ol i save tingting long ol gutpela samting. Wanpela ripot i tok: “Nau yumi kisim save pinis olsem ol manmeri i go oltaim long lotu . . . dispela i mekim na ol i stap longpela taim moa, na dispela tok i stret moa long ol meri. Ol lain i go oltaim long lotu . . . ol i gat planti manmeri moa i save strongim ol, na ol i no save kisim bikpela bel hevi tumas, na ol i strong moa long lukautim gut skin bilong ol.”
Ol i Mekim Nogut Long Ol Pikinini Long India
Nius The New Indian Express i tok, long India long olgeta 10-pela 10-pela minit ol man i kisim wanpela pikinini na mekim em i kamap wanpela pamukman o pamukmeri. Olsem na long olgeta yia ol i subim 50,000 pikinini bilong India long mekim wok pamuk. Long provins Kerala, long wanpela bung bilong skelim dispela hevi, ol i kisim save olsem ol dokta long dispela hap “ol i no laik skelim ol lain ol man i bin reipim ol, long wanem, ol i no save gut long pasin bilong mekim dispela wok, na tu, ol i no gat laik long mekim dispela wok.” Sampela taim papamama i no helpim wok bilong stretim dispela hevi. Bosmeri Sreelekha bilong polis i tok: “Ol papamama i no laik ripotim ol reip, long wanem, ol i pilim sem long dispela samting i bin kamap na ol i no laik bai ol man i givim baksait long ol.”