Lain Hasmon na Pasin Ol i Kamapim

TAIM Jisas i stap long graun, lotu Juda i bruk bruk long kain kain lain, na olgeta wan wan lain i resis long bosim ol manmeri. Dispela i kamap ples klia long Fopela Gutnius na ol rait bilong Josifas, em wanpela Juda long taim bilong ol aposel na em i raitim stori bilong ol samting i bin kamap bipo.

I gat tupela lain i bin kamap, em ol Farisi na ol Sadyusi, em ol i gat bikpela namba na strong, na long dispela strong ol i bin stiaim tingting bilong ol manmeri i go i go, na bihain ol man i sakim Jisas olsem Mesaia. (Matyu 15:​1, 2; 16:1; Jon 11:​47, 48; 12:​42, 43) Tasol Ol Skripsa Hibru i no stori liklik long dispela tupela lain i gat bikpela namba.

Namba wan taim Josifas i toktok long ol Sadyusi na ol Farisi em taim em i stori long ol samting i kamap namel long yia 200 na 100 paslain long Krais. Long dispela taim planti Juda i kirap bihainim ol tingting na pasin bilong ol Grik. Hevi i stap namel long ol Grik na ol Juda i go bikpela tru taim ol hetman bilong lain Selukus i mekim doti tempel long Jerusalem​—⁠ol i dediketim tempel i go long god Sus. Wanpela strongpela hetman bilong ol Juda, Judas Makabeus bilong lain Hasmon, em i bosim wanpela lain ami long kisim bek tempel long han bilong ol Grik.a

Long ol yia bihain long ol Makabi i kirapim na winim dispela pait bilong kisim bek tempel, ol manmeri i kamapim kain kain lotu i gat ol narapela narapela tingting, na narapela lain i laik winim narapela lain bambai ol bikpela lain Juda i ken bihainim ol. Tasol bilong wanem dispela kain pasin i kamap? I gat wanem as na lotu Juda i bruk bruk? Bilong bekim ol dispela askim yumi ken skelim stori bilong lain Hasmon.

Kisim Hap Independens Moa na Bruk Bruk

Taim Judas Makabeus i kamapim bek pinis pasin bilong lotu long tempel bilong Jehova, orait nau em i kamap man bilong politik. Olsem na planti Juda i no bihainim em moa. Tasol em i pait yet long ol hetman bilong lain Selukus, na em i wokim wanpela kontrak wantaim ol Rom, na em i laik kamapim wanpela gavman bilong ol Juda yet. Taim Judas i dai long pait, tupela brata bilong em, Jonatan na Saimon, ol i wok yet long pait i go bilong kisim independens. Pastaim ol hetman bilong lain Selukus i pait strong long ol Makabi. Tasol bihain ol i larim tupela brata bilong lain Hasmon i bosim lain bilong ol, olsem ol i kisim hap independens.

Ol Hasmon i kamap insait long lain pris, tasol i kam inap long dispela taim i no gat wanpela Hasmon i bin mekim wok hetpris. Planti Juda i ting ol pris bilong lain bilong Sadok tasol ol i ken mekim dispela wok, em Solomon i bin makim em bilong kamap hetpris. (1 King 2:​35; Esekiel 43:19) Long rot bilong pait na pasin bilong tok gris Jonatan i kirapim lain Selukus long makim em olsem hetpris. Tasol taim Jonatan i dai pinis, brata bilong em Saimon i kamapim sampela samting moa. Long Septemba 140 B.C.E., ol i kamapim wanpela bikpela tok long Jerusalem, na ol i raitim dispela tok long pasin bilong ol Grik long sampela plet ol i wokim long ain bras. Rait i tok olsem: ‘King Demitrius [wanpela Grik long lain bilong Selukus] i orait long Saimon i ken i stap hetpris. Na em i kolim em, “Pren Bilong King” na givim bikpela namba long em. Ol Juda na ol pris i amamas long larim Saimon i stap lida na hetpris bilong ol, inap long taim profet tru i kamap.’​—⁠1 Makabi 14:​38-41 (wanpela buk bilong ol namba tu lain buk bilong Olpela Testamen).

Ol hetman bilong lain bilong Selukus i orait long Saimon na lain pikinini bilong em ol i kamap lida na hetpris, na “Nambawan Kaunsil” bilong ol Juda, ol tu i orait long dispela. Dispela i kamapim wanpela bikpela senis. Olsem saveman Emil Schürer i tok, taim ol Hasmon i kamap wanpela lain politik, “nau ol i no gat strongpela tingting moa long bihainim Tora [Lo Bilong Ol Juda]​—⁠ol i gat strongpela tingting long lukautim na mekim gavman bilong ol i go bikpela.” Tasol Saimon i was gut, nogut em i bagarapim bel bilong ol Juda, olsem na em i kisim biknem “etnak,” olsem “hetman bilong ol manmeri,” na em i no kisim biknem olsem “king.”

Tasol i no olgeta man i amamas long ol Hasmon i kirap bosim ol samting bilong lotu na politik wantaim. Planti saveman i tok, long dispela taim lain Kumran i kamap. Wanpela pris long lain bilong Sadok, em ol rait bilong Kumran i kolim em “Tisa Bilong Stretpela Pasin,” em i lusim Jerusalem na em i bosim wanpela lain i birua long ol Hasmon, na em i kisim ol i go long ples nating bilong Judia klostu long raunwara Detsi. Long wanpela bilong Ol Olpela Rait Bilong Detsi i gat stori bilong ol tok bilong Buk Habakuk, na dispela rait i mekim strongpela tok long “dispela Pris Nogut em pastaim ol i kolim em long nem bilong tok tru, tasol taim em i wok long bosim ol Israel, bel bilong em i kirap long hambak.” Planti saveman i ting dispela “Pris Nogut” em lain Kumran i stori long en, em i makim Jonatan o Saimon.

Saimon i wok yet long pait bilong skruim ol hap em i bosim i go bikpela. Tasol wantu wok hetman bilong em i pinis taim tambu bilong em, Tolemi, i kilim i dai Saimon na tupela pikinini man bilong em long taim ol i mekim bikpela kaikai na pati klostu long Jeriko. Tasol dispela i no helpim Tolemi long kamap hetman. I gat wanpela pikinini bilong Saimon i stap yet, em Jon Hirkanus, na ol man i toksave long em olsem sampela i laik kilim em i dai. Em i daunim ol man i laik kilim em i dai na em i kisim ples bilong papa bilong em na kamap hetman na hetpris.

Skruim Sampela Hap Moa na Daunim Ol Man

Pastaim ami bilong Siria i laik daunim Jon Hirkanus, tasol long 129 B.C.E., ol hetman bilong lain Selukus i lus long wanpela bikpela pait wantaim ol Partia. Wanpela saveman Juda, em Menahem Stern, i stori long samting dispela pait i mekim long lain Selukus, na em i tok: “Olgeta samting bilong dispela gavman i bagarap na i pinis.” Olsem na Hirkanus “inap kamapim gen independens bilong ol Juda na em i kirap skruim sampela hap graun moa.” Tru tumas, ol hap em i bosim i go bikpela.

Nau ol Siria i no tok long pait moa long ol Juda, olsem na Hirkanus i go pait long sampela kantri i stap klostu long Juda, na em i daunim ol. Lain bilong ol dispela kantri i mas bihainim lotu Juda, na sapos ol i no laik mekim olsem em bai bagarapim ol taun bilong ol. Wanpela lain em i go pait long en, em ol Idom. Saveman Stern i stori long dispela olsem: “Pasin bilong subim ol Idom long bihainim lotu Juda, em namba wan taim i gat kain samting olsem i bin kamap, long wanem, em wanpela bikpela lain olgeta i kirap bihainim lotu Juda, na i no wan wan man tasol.” Ol i daunim planti kantri, na ol i daunim Samaria tu. Long dispela hap Hirkanus i bagarapim tempel bilong ol Samaria i stap long maunten Gerisim. Saveman Solomon Grayzel i tokaut long pasin bilong ol Hasmon long subim ol man long bihainim lotu Juda, olsem: ‘Nau tumbuna pikinini bilong Matatias [papa bilong Judas Makabeus] em i kalapim tru lo olsem man i mas i stap fri long bihainim lotu bilong em, em dispela lo pastaim ol lain bilong em i bin pait strong long kamapim.’

Ol Farisi na Ol Sadyusi i Kamap

Taim Josifas i raitim ol tok long wok bos bilong Hirkanus, em i namba wan taim em i stori long ol Farisi na Sadyusi i wok long stiaim strong moa tingting bilong ol man. (Josifas i bin stori long ol Farisi i stap long taim Jonatan i bosim ol man.) Em i no stori long ol i kamap olsem wanem. Sampela saveman i ting ol Farisi i kamap long lain Hasidi, em wanpela lain i strong long lotu bilong ol na ol i bin helpim Judas Makabeus long stretim bek lotu Juda, tasol taim Judas i kirap tingim ol samting bilong wok politik ol i lusim em.

Long tok Hibru insait bilong dispela nem Farisi i olsem “stap narapela kain,” tasol sampela i ting dispela nem i wankain liklik olsem “man i kamapim insait bilong sampela tok.” Ol Farisi em ol saveman i kamap long ol man nating, ol i no gat sampela bikman long lain tumbuna bilong ol. Ol i laik i stap narapela kain long ol pasin bilong lotu i no klin, olsem na ol i bihainim pasin bilong stap gut na bihainim stretpela pasin, na ol i bihainim ol lo bilong tempel long ol pris i mas i stap holi na ol i putim ol dispela lo i go long ol wok ol i mekim long olgeta de. Ol Farisi i kamapim wanpela nupela pasin bilong kamapim insait bilong ol tok bilong Baibel, na ol i kamapim wanpela lo em bihain ol i kolim lo bilong maus. Long taim Saimon i stap hetman, ol Farisi i kisim bikpela strong moa long stiaim tingting bilong ol man taim sampela i kisim namba long go insait long kaunsil bilong ol elda, em ol i kolim Jerusia, na bihain ol i kolim Nambawan Kaunsil.

Josifas i stori olsem pastaim Jon Hirkanus i olsem sumatin bilong ol Farisi na em i man bilong helpim ol. Tasol wanpela taim ol Farisi i stretim em, long wanem, em i no laik lusim wok hetpris. Dispela i mekim na ol i bruk bruk. Hirkanus i tambuim lotu bilong ol Farisi. Na bilong mekim nogut moa long ol, em i bung wantaim ol lain i birua long ol Farisi long ol samting bilong lotu, em ol Sadyusi.

Dispela nem Sadyusi, ating ol i kisim long nem bilong Hetpris Sadok, em ol tumbuna bilong em i bin mekim wok pris kirap long taim bilong Solomon. Tasol i no olgeta Sadyusi i bilong dispela lain. Olsem Josifas i tok, ol Sadyusi i bilong ol maniman i gat nem, tasol ol bikpela lain manmeri i no laikim ol. Profesa Schiffman i tok: ‘Ating planti bilong ol i pris o ol i bin marit insait long famili bilong hetpris.’ Em nau, inap longtaim pinis ol i stap olsem hap lain bilong ol man i gat bikpela namba long bosim man. Olsem na pasin bilong ol Farisi long bosim ol samting long i stap bilong ol man na pasin bilong ol long subim ol man nating long bihainim ol lo bilong i stap holi olsem ol pris i save bihainim, dispela i mekim na ol Sadyusi i pilim olsem dispela i daunim bikpela namba ol i holim. Orait nau, long ol laspela yia Hirkanus i bosim ol man, ol Sadyusi i kirap gen long bosim ol samting.

Ol i Putim Wok Politik i Go Pas

Namba wan pikinini man bilong Hirkanus, em Aristobulus, em i mekim wok hetman inap wanpela yia tasol na em i dai. Em i wokim yet dispela pasin long subim ol Ituria long bihainim lotu Juda, na em i mekim na ol Hasmon i kirap bosim hap not bilong Galili. Tasol gavman bilong ol Hasmon i go bikpela tru taim brata bilong em Aleksander Janeas i stap king, kirap long 103 i go inap long 76 B.C.E.

Aleksander Janeas i lusim ol pasin bilong bipo na em i tokaut ples klia olsem em i hetpris na king wantaim. Orait nau pasin birua namel long ol Hasmon na ol Farisi i go bikpela moa, na ol i kirapim bikpela pait insait long kantri yet na inap 50,000 Juda i dai. Taim pait i pinis, Janeas i nilim 800 birua long diwai, olsem ol king bilong ol haiden i save mekim. Taim ol i wok long i dai, lain bilong Janeas i kilim i dai ol meri pikinini bilong ol long ai bilong ol, taim Janeas i pati i stap wantaim ol namba tu lain meri bilong em.b

Tru Janeas i birua long ol Farisi, tasol em i wanpela man politik i save wokim gut tingting. Em i lukim olsem planti man i laikim ol Farisi. Taim em i slip long bet na i laik i dai em i tokim meri bilong em, em Salome Aleksandra, long em i mas mekim wok bos wantaim ol Farisi. Janeas i makim em long kisim ples bilong em long gavman​—⁠em i no makim tupela pikinini man bilong em. Em i mekim gut wok bos, na long dispela rot ol lain bilong kantri i stap bel isi liklik (76-67 B.C.E.). Ol Farisi i kisim bek namba bilong ol, na ol Hasmon i pinisim ol lo i tambuim ol Farisi long bihainim ol pasin lotu bilong ol.

Taim Salome i dai, pikinini man bilong em Hirkanus Namba 2, em hetpris, na Aristobulus Namba 2, ol i kirap resis long kisim namba. Tupela wantaim i no gat save long ol samting bilong wok politik na ami olsem ol tumbuna bilong ol, na ating tupela wantaim i no klia gut long as na ol Rom i kamap strong long ol dispela hap bihain long taim gavman bilong lain Selukus i pundaun. Long 63 B.C.E., taim bikman bilong Rom, em Pompei, i stap long Damaskus tupela brata hia i askim em long helpim ol long stretim dispela kros i stap namel long tupela. Long dispela yia yet, Pompei na ami bilong em ol i go insait long Jerusalem na kirap bosim dispela taun. Long dispela taim gavman bilong ol Hasmon i wok long pundaun. Long 37 B.C.E., King Herot bilong lain Idom i kirap bosim Jerusalem, na gavman bilong Rom i orait long em long i stap “King bilong Judia,” na “pren bilong ol manmeri bilong Rom.” Em nau, gavman bilong ol Hasmon i no stap moa.

Pasin Ol Hasmon i Kamapim

Ol samting i kamap long taim bilong ol Hasmon​—⁠kirap long taim bilong Judas Makabeus i go inap long taim bilong Aristobulus Namba 2​—⁠em i olsem as na ol lain lotu i bruk bruk long taim bilong Jisas. Pastaim ol Hasmon i wok strong long mekim wok bilong God, tasol bihain ol i tingim ol yet tasol. Ol pris bilong ol i gat rot long kirapim ol manmeri long bihainim Lo bilong God, tasol ol i stiaim lain bilong ol i go insait long pasin bilong kros pait namel long ol yet. Ol dispela samting i mekim na kain kain tingting bilong lotu i kamap na i brukim lain. Lain Hasmon i no stap moa, tasol pait bilong bosim ol man long ol samting bilong lotu i kamap namel long ol Sadyusi, na Farisi, na sampela lain moa, em i stap yet long dispela lain em Herot na ol Rom i bosim.

[Ol Futnot]

[Sat long pes 30]

(Bilong save ol dispela rait i stap we long pes, lukim buk o magasin)

Lain Hasmon

Judas Makabeus Jonatan Makabeus Saimon Makabeus

↓

Jon Hirkanus

↓ ↓

Salome Aleksandra — i maritim — Aleksander Janeas Aristobulus

↓ ↓

Hirkanus Namba 2 Aristobulus Namba 2

[Piksa long pes 27]

Judas Makabeus i laik ol Juda i kisim independens

[Kredit Lain]

The Doré Bible Illustrations/Dover Publications, Inc.

[Piksa long pes 29]

Ol Hasmon i pait bilong bosim sampela taun i no bilong ol Juda

[Kredit Lain]

The Doré Bible Illustrations/Dover Publications, Inc.