Te Fetogi ʼo Te ʼUhiga ʼo Te “Lotu Faka Kilisitiano”—ʼE Tali Koa e Te ʼAtua?

OHAGE la, ʼe koutou kole ki he tagata faiva ke ina pena hokotou paki. ʼI tana ʼosi pena ʼaia, ʼe koutou fiafia heʼe hage ʼosi te paki ko koutou. ʼE koutou ʼiloʼi ʼe fiafia anai takotou fānau, mo tokotou ʼu mokopuna, pea mo tanatou ʼu fānau ʼi tanatou sio ki te paki ʼaia.

Kae hili kiai te ʼu taʼiake, ko te tahi ʼo tokotou hōloga ʼe manatu ia ʼe mole faʼa matalelei te mole lahi ʼo tokotou ʼu fuluʼi ʼulu ʼi te paki ʼaia, koia ʼe ina toe pena ai he tahi ʼu fuluʼi ʼulu. Ko te tahi age ʼe mole ina leleiʼia tokotou ihu, ʼo ina fetogi ai. ʼE toe hoko atu te tahi ʼu “fetogi” ʼi te ʼu taʼiake ʼaē ʼe hoa mai, pea ki muli age leva ʼe mole kei tatau te paki mo koutou. Kapau la neʼe koutou ʼiloʼi ʼe hoko anai te ʼu meʼa ʼaia, koteā anai ka koutou fai? ʼE koutou ʼita anai.

Meʼa fakaʼofaʼofa foki, heʼe ko te fakamatala ʼaia ʼo ʼuhiga mo te paki ʼe faka ʼuhiga ki te hisitolia ʼo te lotu, ʼaē ʼe ʼui ʼe ko te Lotu Faka Kilisitiano. ʼE fakahā mai e te hisitolia, ʼi te ʼosi mate pe ʼo te kau ʼapositolo ʼa Kilisito, pea kamata fetogi ai te ʼuhiga moʼoni ʼo te “Lotu Faka Kilisitiano,” ohage pe ko tona fakakikite e te Tohi-Tapu.​—⁠Mateo 13⁠:​24-​30, 37-​43; Gaue 20⁠:30.a

ʼE moʼoni, ʼe mole kovi te faka ʼalutahi ʼo te ʼu pelesepeto ʼa te Tohi-Tapu mo te ʼu agaʼi fenua kehekehe pea mo te ʼu temi kehekehe. Kae ʼe kehe ʼaupito leva mokā fetogi te ʼu akonaki ʼa te Tohi-Tapu ke mulimuli ki te manatu ʼa te hahaʼi. Kae ʼe ko te meʼa ʼaia kua hoko. Ohage la, koutou fakatokagaʼi te ʼu fetogi ʼaē neʼe fai ʼi te ʼu faʼahi maʼuhiga.

ʼE Felogoi Tahi Te Lotu Mo Te Puleʼaga

Neʼe akoʼi mai e Sesu ko tona Puleʼaga ʼe tuʼu ʼi selo, pea ʼi tona temi totonu ʼe ina maumauʼi anai te ʼu puleʼaga fakatagata fuli pea mo ina puleʼi anai te kele katoa. (Taniela 2⁠:44; Mateo 6⁠:​9, 10) ʼE mole ina fai anai tana pule ʼaki te ʼu puleʼaga faka politike. Neʼe ʼui fēnei e Sesu: “E mole i te malama aeni toku puleagahau.” (Soane 17⁠:16; 18⁠:36) Koia, ko te kau tisipulo ʼa Sesu neʼe mole nātou kau ki te ʼu faʼahi faka politike, kae neʼe nātou fakalogo ki te lao.

Kae ʼi te fā sēkulō, ʼi te temi pule ʼo te Hau Loma ko Constantin, ko te tokolahi ʼo te hahaʼi ʼaē neʼe nātou ʼui ʼe nātou Kilisitiano, neʼe kua nātou pipiko ʼi te talitali ki te toe liliu mai ʼa Kilisito pea mo te fakatuʼu ʼo te Puleʼaga ʼo te ʼAtua. ʼAki te temi, neʼe fetogi tanatou manatu ʼo ʼuhiga mo te politike. ʼE ʼui fēnei e te tohi Europe​​—⁠A History: “ ʼI muʼa atu ʼo Constantin, neʼe mole faiga e te kau Kilisitiano ke nātou maʼu he tuʼulaga [faka politike] ke feala he hāofaki ʼo nātou. ʼI te hili ʼo te temi hau ʼo Constantin, neʼe gāue tahi te Lotu Faka Kilisitiano pea mo te hahaʼi fai politike maʼuhiga.” Neʼe liliu te Lotu Faka Kilisitiano ʼaē neʼe fetogi, ko te lotu “tāfito,” peʼe ko te lotu “katolika” ʼo te Puleʼaga Loma.

ʼE ʼui e te tohi Great Ages of Man, ʼuhi ko te fakatahi ʼaia ʼo te Lotu pea mo te Puleʼaga, “ ʼi te taʼu 385 ʼo totatou temi, ʼosi pe taʼu e 80 ʼi te ʼu fakataga lahi ʼaē neʼe fai ki te kau Kilisitiano, neʼe kamata matehi e te Lotu te kau heletiko, pea ko te pule ʼaē neʼe foaki ki te kau takitaki lotu neʼe teitei tatau mo te pule ʼa te ʼu hau.” Neʼe mole kei fakalotoʼi te hahaʼi, kae kua kamata te temi ʼaē neʼe fakaʼaogaʼi ai te heletā moʼo fakatafoki ʼo nātou, pea kua fetogi te hahaʼi fai faka mafola agavaivai ʼo te ʼuluaki sēkulō ʼaki te kau takitaki lotu fia maʼu tuʼulaga pea mo fia pule. (Mateo 23⁠:​9, 10; 28⁠:​19, 20) Neʼe tohi e te tagata fai hisitolia ko H. G. Wells “te kehekehe ʼaupito” ʼo te Lotu Faka Kilisitiano ʼo te fā sēkulō “pea mo te faiakonaki ʼa Sesu ʼo Nasaleti.” Ko “te kehekehe ʼaupito” ʼaia neʼe toe lave foki ki te ʼu akonaki tāfito ʼo ʼuhiga mo te ʼAtua pea mo Kilisito.

Te ʼu Fetogi ʼo ʼUhiga Mo Te ʼAtua

Neʼe akoʼi mai e Sesu pea mo tana kau tisipulo ʼe “ko te Atua [pe] e Tahi, te Tamai,” ʼe fakakeheʼi ʼaki tona huafa ʼaē ko Sehova, ʼaē ʼe hā tuʼa 7 000 ʼi te ʼu ʼuluaki takaiga tohi ʼo te Tohi-Tapu. (1 Kolonito 8⁠:6; Pesalemo 83⁠:18) Neʼe fakatupu e te ʼAtua ia Sesu; ʼe ʼui e te Tohi-Tapu Katolika ʼo Douay ia Kolose 1⁠:​15, ʼe ko ia “te ʼuluaki tupu ʼo te ʼu meʼa maʼuli fuape.” Koia, mai tona ʼaluʼaga ʼaē neʼe fakatupu ia ia, koia neʼe ʼui fakahagatonu ai e Sesu: “E lahiʼage [te Tāmai] ia te au.”​—⁠Soane 14⁠:⁠28.

Kae ʼi te tolu sēkulō, ko ʼihi takitaki lotu maʼu tuʼulaga, neʼe nātou leleiʼia te akonaki ʼo te tahitolu ʼo te tagata pagani pea mo fai filosofia Keleka ko Platon, pea neʼe nātou fetogi te ʼuhiga ʼo te ʼAtua ke ʼalutahi mo te akonaki ʼo te Tahitolu. ʼI te ʼu sēkulō ʼaē neʼe hoa kiai, ko te akonaki ʼaia ʼaē ʼe mole tuʼu ʼi te Tohi-Tapu, neʼe ina faka tuʼulaga tahi ia Sesu pea mo Sehova, pea mo ʼui ko te laumālie maʼoniʼoni ʼo te ʼAtua, peʼe ko tona mālohi gāue, ʼe ko he tahi.

ʼO ʼuhiga mo te tali ʼa te lotu te akonaki faka pagani ʼaia ʼo te Tahitolu, ʼe ʼui fēnei e te tohi New Catholic Encyclopedia: “ ʼI muʼa ʼo te fakaʼosi ʼo te fā sēkulō, ko te ʼui ʼaē ‘ko te ʼAtua e tahi ia ʼipotasi e tolu,’ neʼe mole hona tafitoʼaga moʼoni, pea ʼe mahino ia neʼe mole heʼeki tali katoa ʼi te maʼuli faka Kilisitiano pea mo te tui. Kae ʼe ko te palalau ʼaia ʼaē neʼe ʼuluaki fakahigoa ko te akonaki faka lotu ʼo te Tahitolu. ʼI te ʼu Tāmai Faka Apositolika, ʼe mole kita maʼu ai he meʼa ʼe ʼi ai hona pikipikiga mo te akonaki ʼaia.”

ʼO toe feiā pe, ʼe ʼui fēnei e te tohi The Encyclopedia Americana: “ ʼI te fā sēkulō, ko te akonaki ʼo te Tahitolu, neʼe mole ʼalutahi mo te ʼu akonaki ʼa te ʼu ʼuluaki Kilisitiano ʼo ʼuhiga mo te ʼAtua; kae neʼe tō kehe mai te akonaki ʼaia.” ʼE ʼui e te tohi The Oxford Companion to the Bible, ko te Tahitolu ʼe kau ʼi te ʼatu “akonaki ʼaē neʼe faʼu ki muli age.” Kae ko te Tahitolu, neʼe mole ko te manatu faka pagani pe ʼaia ʼaē neʼe fakahū ki te lotu.

Te ʼu Fetogi ʼo ʼUhiga Mo Te Nefesi

Tokolahi ia ʼaho nei ʼe nātou tui ʼe maʼu e te hahaʼi honatou nefesi tuputupua ʼe hoko atu tona maʼuli mokā mate te sino. Kae ʼe koutou ʼiloʼi koa ko te akonaki faka lotu ʼaia neʼe hoki hilifaki age pe? Neʼe tala e Sesu te moʼoni faka Tohi-Tapu, he neʼe ina ʼui ko te kau mate “ ʼe mole kei nātou ʼiloʼi he meʼa,” peʼe nātou momoe. (Tagata Tānaki 9⁠:5; Soane 11⁠:​11-13) ʼE nātou toe maʼuʼuli anai ʼi te fakatuʼuake​—⁠ko ‘he fakaʼala ake’ ʼo nātou mai tanatou momoe ʼi te mate. (Soane 5⁠:​28, 29) Kapau ʼe moʼoni te ʼui ʼaē ʼe maʼuli tuputupua te nefesi, pea ʼe mole ʼaoga ke fakatuʼuake, heʼe kapau ʼe tuputupua pea ʼe mole mate ia.

Neʼe fai e Sesu te ʼu faʼifaʼitaki ʼo ʼuhiga mo te akonaki faka Tohi-Tapu ʼo te fakatuʼuake, ʼi tana fakatuʼu te hahaʼi mai te mate. Koutou fakatokagaʼi te faʼifaʼitaki ʼo Lasalo, ʼaē neʼe mate lolotoga ʼaho e fā. ʼI tona fakatuʼuake e Sesu, neʼe hū mai Lasalo ki tuʼa mai tona falemaka, kua maʼuli pea mo mānava. ʼI te temi ʼaē neʼe ʼala ake ai Lasalo mai te mate, neʼe mole he nefesi tuputupua neʼe mavae mai te palatiso ʼi selo ʼo toe hū ki tona sino. Kapau neʼe hoko te meʼa ʼaia, pea ʼe mole ko he agalelei ʼa Sesu hana toe fakatuʼuake ia ia!​—⁠Soane 11⁠:​39, 43, 44.

Kae ʼe haʼu koa maifea te akonaki ʼo te nefesi tuputupua? ʼE ʼui e te tohi The Westminster Dictionary of Christian Theology, ko te akonaki ʼaia “ ʼe lahi age tona pikipikiga mo te filosofia faka Keleka kae ʼe mole tuʼu ia ʼi te Tohi-Tapu.” ʼE fakamahino fēnei e te tohi The Jewish Encyclopedia: “Ko te akonaki ʼaē ʼe ina ʼui ʼe hoko atu te maʼuli ʼo te nefesi ʼi te mate ʼo te sino, ʼe ko he manatu faka filosofia pea mo faka teolosia, kae ʼe mole ko he akonaki ʼe moʼoni, heʼe mole tuʼu ʼi te Tohi-Tapu.”

Ko te meʼa ʼaē ʼe tautau hoko, ka kamata loi he tahi pea ʼe toe hoko atu anai tana loi, pea ʼe moʼoni te faʼahi ʼaia ʼo ʼuhiga mo te akonaki ʼo te nefesi tuputupua. Neʼe tupu ai te akonaki faka pagani ʼaē ʼe ina ʼui ʼe fakamamahiʼi ʼo heʼegata te hahaʼi ʼi te ʼifeli kakaha.b Kae ʼe ʼui fakahagatonu e te Tohi-Tapu, ko “te u totogi o te agahala e ko te mate” kae mole ko te fakamamahi heʼegata. (Loma 6⁠:23) Koia, ʼi tana talanoa ʼo ʼuhiga mo te fakatuʼuake, ʼe ʼui fēnei e te Tohi-Tapu ʼo King James Version: “Neʼe tuku age e te tai te kau mate ʼaē neʼe ia te ia, pea neʼe faka ʼāteainaʼi e te mate pea mo te ʼifeli te kau mate ʼaē neʼe ia nāua.” ʼO toe feiā pe, ʼe ʼui e te Tohi-Tapu ʼo Douay ko “te tai . . . pea mo te mate pea mo te ʼifeli neʼe nātou tuku ake tanatou kau mate.” Ei, ʼi tona fakanounou, ko nātou ʼaē ʼe nonofo ʼi ʼifeli kua mamate, peʼe ohage ko tona ʼui e Sesu ‘ ʼe nātou momoe.’​—⁠Apokalipesi 20⁠:⁠13.

ʼE koutou tui moʼoni koa, ko te akonaki ʼo te fakamamahi heʼegata ʼe ina taki mai anai te hahaʼi ki te ʼAtua? Kailoa. Ki te manatu ʼa te hahaʼi ʼaē ʼe agatonu pea mo agaʼofa ʼe ko he meʼa fakalialia ia! ʼI te tahi faʼahi, ʼe akoʼi mai e te Tohi-Tapu ko “te Atua e ko Ofa” pea ʼe mole ina leleiʼia te gaohi koviʼi ʼo te hahaʼi, ʼo feiā mo te ʼu manu.​—⁠1 Soane 4⁠:8; Tāʼaga Lea 12⁠:10; Selemia 7:​31; Sonasi 4:​11.

Te ʼu Fetogi ʼo Te “Paki” Ia ʼAho Nei

ʼE kei hoko atu ia ʼaho nei te ʼu fetogi ʼo ʼuhiga mo te ʼAtua pea mo te Lotu Faka Kilisitiano. Mole heʼeki faʼa fualoa, ko te polofesea ʼe ina sivi te lotu neʼe ina fakamatala fēnei te fefakafeagaiʼaki ʼaē ʼe hoko ʼi tana lotu Polotesita: ko “te Tohi-Tapu pea mo te ʼu pelesepeto ʼe fakafeagai ki te ʼu manatu matāpule pea mo fakatagata, pea ko te nofo agatonu ʼo te lotu ki te pule ʼa Kilisito ʼe fakafeagai ki te ʼu fetogi pea mo te mulimuli ʼa te Lotu Faka Kilisitiano ki te ʼu manatu ʼo tona temi. Koʼeni te faʼahi ʼaē ʼe nātou fia ʼiloʼi: Ko ai ʼaē ʼe ina fakatuʼutuʼu te lotu . . . Ko te Tohi-Tapu peʼe ko te manatu ʼa te tokolahi?”

Meʼa fakaʼofaʼofa foki, heʼe ʼi te temi nei ʼe tou mulimuli ki te “manatu ʼa te tokolahi.” Ohage la, ʼe mole puli kia tatou neʼe lahi te ʼu lotu neʼe nātou fetogi tanatou manatu ʼo ʼuhiga mo he ʼu faʼahi kehekehe, moʼo fakahā ʼe nātou haʼele ki muʼa pea mo tali te ʼu manatu foʼou. Tāfito ʼo ʼuhiga mo te ʼu aga ʼaē ʼe mole tonu ke fai, kua lahi te ʼu meʼa ʼaē kua tali e te ʼu lotu, ohage ko tona fakahā ʼi te ʼuluaki alatike. Kae ʼe fakahā lelei mai e te Tohi-Tapu ko te folonikasio, mo te tono, pea mo te nofo ʼa he tagata mo he tahi tagata, ʼe ko he ʼu agahala mamafa kia mata ʼo te ʼAtua pea ko nātou ʼaē ʼe nātou fai te ʼu agahala ʼaia “e mole tofià [anai] i te puleaga o te Atua.”​—⁠1 Kolonito 6⁠:​9, 10; Mateo 5⁠:​27-32; Loma 1:26, 27.

ʼI te temi ʼaē neʼe tohi ai e te ʼapositolo ko Paulo te ʼu palalau ʼaē ʼe tuʼu ʼi ʼoluga, ko te hahaʼi Keleka mo Loma neʼe nātou fai te ʼu aga kovi fuli ʼaia. Neʼe feala pe ke manatu fēnei ia Paulo: ‘ ʼE moʼoni neʼe maumauʼi e te ʼAtua ia Sotoma mo Komola ʼuhi ko tanatou ʼu agahala mamafa ʼaē neʼe nātou fai ʼi te ʼu felāveʼi fakasino, kae neʼe hoko te faʼahi ʼaia kua hili kiai taʼu e 2 000! ʼE mahino ia ʼe mole kei tatau tana manatu ʼo ʼuhiga mo te temi ʼaenī.’ Kae neʼe mole manatu feiā; pea neʼe mole ina fia ʼulihi te moʼoni ʼo te Tohi-Tapu.​—⁠Kalate 5⁠:​19-23.

Tou Vakaʼi Te “Paki” ʼi Tona Kamata

ʼI tana palalau ki te kau takitaki lotu Sutea ʼo tona temi, neʼe ʼui e Sesu ko tanatou tauhi neʼe ‘vaʼiganoa, heʼe ko te ʼu akonaki ʼaē neʼe nātou fai ko he ʼu akonaki fakatagata.’ (Mateo 15⁠:⁠9) Ko te meʼa ʼaē neʼe fai e te kau takitaki lotu ʼaia ki te Lao ʼaē neʼe foaki e Sehova kia Moisese, neʼe hage pe ko te meʼa ʼaē neʼe fai e te kau takitaki lotu ʼo te Keletiate ki te akonaki ʼa Kilisito, pea ʼe kei hoko atu pe​—⁠neʼe nātou vali ki te ʼu moʼoni fakaʼatua te “pena” ʼo te ʼu talatisio. Kae neʼe molehi e Sesu te ʼu akonaki hala fuli ʼaia maʼa nātou ʼaē ʼe loto agatonu. (Maleko 7⁠:​7-13) Neʼe palalau Sesu ki te moʼoni, tatau aipe pe neʼe tali peʼe kailoa. Neʼe ina fakaʼaogaʼi tuʼumaʼu te Folafola ʼa te ʼAtua.​—⁠Soane 17⁠:⁠17.

Neʼe kehekehe ʼaupito te meʼa ʼaē neʼe fakahā e Sesu pea mo te meʼa ʼaē ʼe fakahā e nātou ʼaē ʼe nātou lau ko he kau Kilisitiano! Koia, neʼe fakakikite fēnei e te Tohi-Tapu: “Ko te hahaʼi ʼe nātou holi anai ki he logo foʼou pea ʼe nātou kumi anai . . . he kau faiako ʼo mulimuli ki te ʼu meʼa ʼaē ʼe nātou leleiʼia; pea ʼe mole nātou fakalogo anai ki te moʼoni, kae ʼe nātou maliu anai ki te ʼu fagana.” (2 Timoteo 4⁠:​3, 4, Bible de Jérusalem) Ko ʼihi ʼi te ʼu “fagana” ʼaia ʼaē neʼe tou vakaʼi, ʼe kovi ki totatou maʼuli fakalaumālie, kae ko te moʼoni ʼo te Folafola ʼa te ʼAtua ʼe ina fakaloto mālohiʼi tatou, pea mo ina taki tatou ki te maʼuli heʼegata. ʼE ko te moʼoni ʼaia ʼaē ʼe fakaloto mālohiʼi koutou e te kau Fakamoʼoni ʼa Sehova ke koutou vakaʼi.​—⁠Soane 4⁠:24; 8⁠:32; 17⁠:⁠3.

[Nota ʼi te lalo pasina]

[Talanoa ʼo te pasina 7]

Te Haʼuʼaga ʼo Te Higoa Kilisitiano

Lolotoga teitei taʼu e hogofulu ʼi te ʼosi mate ʼa Sesu, neʼe ʼui ko tana kau tisipulo ʼe nātou kau ki “te Ala.” (Gaue 9⁠:2; 19:​9, 23; 22⁠:⁠4) Koteā tona tupuʼaga? Koteʼuhi neʼe fakatafito tonatou faʼahiga maʼuli ki te tui kia Sesu Kilisito, ʼaē ʼe ko “te Ala, mo te Mooni pea mo te Mauli.” (Soane 14⁠:⁠6) Kae ʼi te taʼu 44 ʼo totatou temi, ʼi Atioke ʼo Silia, ko te kau tisipulo ʼa Sesu “nee . . . fakahigoa ai . . . ko te hahai Kilisitiano.” (Gaue 11⁠:26) Neʼe ʼiloʼi vave e te hahaʼi te higoa ʼaia, ʼo feiā mo te ʼu hahaʼi ʼaē neʼe gāue ʼi te puleʼaga. (Gaue 26⁠:28) Ko te higoa foʼou ʼaia neʼe mole ina fetogi te faʼahiga maʼuli ʼa te Kilisitiano, ʼaē neʼe haga mulimuli aipe ki te maʼuli ʼo Kilisito.​—⁠1 Petelo 2⁠:21.

[Paki ʼo te pasina 7]

ʼI tanatou fai faka mafola, ʼe fakatokagaʼi e te kau Fakamoʼoni ʼa Sehova ki te hahaʼi te Folafola ʼa te ʼAtua, te Tohi-Tapu

[Haʼuʼaga ʼo te paki ʼo te pasina 4]

Third from left: United Nations/Photo by Saw Lwin