Օրիգենես. ի՞նչ ազդեցություն են թողել նրա գաղափարները եկեղեցու վրա
«Առաքյալներից հետո եկեղեցու ամենամեծ ուսուցիչը»։ Աստվածաշնչի լատիներեն «Վուլգատա» թարգմանության հեղինակ Հիերոնիմոսը այսպես է գովաբանել երրորդ դարի աստվածաբան Օրիգենեսին։ Բայց բոլորը չէ, որ նման բարձր գնահատականի էին արժանացնում նրան։ Ոմանք նրան համարում էին մի չար արմատ, որից ծնունդ առավ հերետիկոսությունը։ Ըստ 17–րդ դարի մի գրողի՝ Օրիգենեսի քննադատները պնդել էին. «Նրա ուսմունքները ընդհանուր առմամբ անհեթեթ և վնասակար են, օձի մահացու թույն են, որ նա փսխել է աշխարհի վրա»։ Իր մահից մոտ երեք դար անց, փաստորեն, Օրիգենեսը պաշտոնապես հերետիկոս հայտարարվեց։
Ինչո՞ւ էր Օրիգենեսը դարձել թե՛ հիացմունքի և թե՛ թշնամանքի առարկա։ Ի՞նչ ազդեցություն է նա թողել եկեղեցական դավանանքի զարգացման վրա։
Նախանձախնդիր՝ եկեղեցու նկատմամբ
Օրիգենեսը ծնվել է մոտավորապես 185 թ.–ին Եգիպտոսի Ալեքսանդրիա քաղաքում։ Նա հունական գրականության բնագավառում բազմակողմանի կրթություն էր ստացել, բայց նրա հայրը՝ Լեոնիդը, ստիպեց նրան նույն ջանասիրությամբ ուսումնասիրել նաև Գրությունները։ Երբ Օրիգենեսը 17 տարեկան էր, Հռոմի կայսրը հրամանագիր արձակեց, ըստ որի՝ դավանափոխ լինելը հանցագործություն էր համարվում։ Օրիգենեսի հորը քրիստոնյա դառնալու պատճառով բանտ նետեցին։ Երիտասարդական ավյունով լցված՝ Օրիգենեսը վճռեց նրա հետ միասին բանտ նստել և նահատակվել։ Սակայն մայրը թաքցրեց նրա հագուստները, որպեսզի նա չկարողանա դուրս գալ տնից։ Իր նամակի մեջ Օրիգենեսը խնդրում էր հորը. «Զգույշ եղիր, որ մեր պատճառով մտափոխ չլինես»։ Լեոնիդը հաստատակամ մնաց. նա մահապատժի ենթարկվեց՝ թողնելով ընտանիքին ծայրահեղ կարիքի մեջ։ Սակայն Օրիգենեսն արդեն բավական առաջադիմել էր իր ուսումնասիրությունների մեջ և, հունարեն գրականություն դասավանդելով, կարող էր պահել իր մորն ու վեց կրտսեր եղբայրներին։
Կայսրը մտադիր էր կասեցնել քրիստոնեության տարածումը։ Քանի որ նրա հրամանագրի թիրախ էին դարձել ոչ միայն աշակերտները, այլև նրանց ուսուցիչները, ապա քրիստոնեություն դասավանդող բոլոր ուսուցիչները փախան Ալեքսանդրիայից։ Երբ ոչ քրիստոնյաները, ցանկանալով ճանաչել Գրությունները, խնդրեցին երիտասարդ Օրիգենեսին օգնել իրենց, նա այդ գործն ընդունեց որպես հանձնարարություն Աստծուց։ Նրա աշակերտներից շատերը նահատակվեցին, որոնցից մի քանիսը՝ նախքան իրենց ուսուցումն ավարտելը։ Կյանքը վտանգի ենթարկելով՝ Օրիգենեսը բացեիբաց ոգևորում էր իր աշակերտներին՝ լինեին նրանք դատարանում, բանտում թե կառափնարանում։ Չորրորդ դարի պատմաբան Եվսեբիոսը տեղեկացնում է, որ, երբ նրանց կառափնարան էին տանում, Օրիգենեսը «մեծ համարձակություն էր դրսևորում՝ համբույրով ողջունելով նրանց»։
Օրիգենեսն իր վրա ուղղեց բազմաթիվ ոչ քրիստոնյաների ցասումը, որոնք նրան մեղադրում էին իրենց ընկերներին հավատափոխ անելու և նրանց մահվան պատճառ դառնալու մեջ։ Հաճախ նա հազիվ էր խուսափում հարձակումներից և դաժան մահվան ենթարկվելուց։ Թեև հետապնդողներից խույս տալու համար ստիպված էր լինում անընդհատ տեղափոխվել մի տեղից մյուսը՝ Օրիգենեսը շարունակում էր տարածել իր ուսուցումները։ Նման քաջությունն ու նվիրվածությունը մեծ տպավորություն թողեցին Ալեքսանդրիայի եպիսկոպոս Դեմետրիոսի վրա։ Ուստի նա Օրիգենեսին, որն ընդամենը 18 տարեկան էր, նշանակեց Ալեքսանդրիայի կրոնական դպրոցի տնօրեն։
Ի վերջո, Օրիգենեսը դարձավ նշանավոր գիտնական և բեղմնավոր գրող։ Ոմանք ասում են, թե նա գրել է 6 000 գիրք, բայց դա, հավանաբար, չափազանցություն է։ Նրա ամենահայտնի գործը «Հեքսապլա»–ն է՝ Եբրայերեն գրությունների մի հսկա, 50 հատորանոց աշխատություն։ «Հեքսապլայում» Օրիգենեսը վեց սյունակներում դասակարգել է. 1) եբրայերեն և արամերեն տեքստը, 2) այդ տեքստի հունարեն տառադարձությունը, 3) Ակիլայի հունարեն թարգմանությունը, 4) Սիմաքոսի հունարեն թարգմանությունը, 5) հունարեն «Յոթանասնից» թարգմանությունը, որն Օրիգենեսը վերստուգել էր եբրայերեն տեսքստին ավելի ճշգրտորեն համապատասխանեցնելու համար և 6) Թեոդոթիոսի հունարեն թարգմանությունը։ «Տեքստերի այս կոմբինացիայի միջոցով,— գրել է աստվածաշնչագետ Ջոն Հորտը,— Օրիգենեսը հույս ուներ լույս սփռել բազմաթիվ համարների վրա, որոնք գուցե շփոթության կամ մոլորության մեջ գցեին հույն ընթերցողին, եթե վերջինս հնարավորություն ունենար կարդալու միայն «Յոթանասնիցը»»։
‘Գրվածիցն ավելին է խորհում’
Բայցևայնպես, երրորդ դարի խառնաշփոթ կրոնական մթնոլորտը խոր ազդեցություն էր թողել Գրությունների ուսմունքների հանդեպ Օրիգենեսի մոտեցման վրա։ Թեև քրիստոնեական աշխարհը դեռ նոր էր ի հայտ եկել, բայց արդեն հասցրել էր պղծվել ոչ սուրբգրային գաղափարներով, իսկ նրա ցրված եկեղեցիները զանազան վարդապետություններ էին սովորեցնում։
Օրիգենեսը որդեգրեց այդ ոչ սուրբգրային գաղափարներից մի քանիսը՝ համարելով դրանք որպես առաքյալների ուսմունքներ։ Սակայն այլ հարցերի առնչությամբ նա ազատորեն մտահայում էր։ Նրա աշակերտներից շատերը դժվարություններ ունեին՝ ժամանակի փիլիսոփայական հարցերի հետ կապված։ Ցանկանալով նրանց օգնել՝ Օրիգենեսը մանրազնին քննության ենթարկեց տարբեր փիլիսոփայական դպրոցները, որոնք ազդեցություն էին գործում իր երիտասարդ աշակերտների վրա։ Նա մտադիր էր գոհացուցիչ պատասխաններ գտնել իր աշակերտների փիլիսոփայական հարցերի համար։
Փորձելով Աստվածաշունչը համատեղել փիլիսոփայության հետ՝ Օրիգենեսը հիմնավորապես օգտվեց Գրությունները մեկնաբանելու այլաբանական մեթոդից։ Նա ելնում էր այն բանից, որ Գրությունների համարները միշտ ունեն հոգևոր իմաստ և անպայման չէ, որ ունենան բառացի իմաստ։ Ինչպես մի գիտնական է նկատել, դա Օրիգենեսին «հնարավորություն տվեց մեկնաբանել Աստվածաշունչն այն տեղերում, որտեղ ոչ սուրբգրային գաղափարները մոտ էին իր աստվածաբանական համակարգին, ընդ որում նա հավակնում էր (և, անկասկած, անթաքույց երևակայում էր ինքն իրեն) լինելու որպես Աստվածաշնչի մտքի մի առանձնահատուկ խանդավառ և հավատարիմ մեկնաբան»։
Օրիգենեսի մտածողության մասին կարելի է պատկերացում կազմել իր աշակերտներից մեկին գրած նամակից։ Նա նշում էր, որ իսրայելացիները Եգիպտոսից իրենց հետ բերած ոսկուց Եհովայի տաճարի համար պիտույքներ պատրաստեցին։ Այս պատմության մեջ տեսնելով այլաբանական իմաստ՝ նա վերցրեց դա որպես հիմք՝ հունական փիլիսոփայությունն օգտագործելու՝ քրիստոնեություն սովորեցնելու համար։ Նա գրել է. «Ինչքա՜ն օգտակար էին իսրայելացի երեխաներին Եգիպտոսից բերած իրերը, որոնք եգիպտացիները ինչպես հարկն է չօգտագործեցին, բայց եբրայեցիները, առաջնորդվելով Աստծո իմաստությամբ, դրանք օգտագործեցին Աստծուն տրվող ծառայության մեջ»։ Այսպիսով՝ Օրիգենեսը քաջալերում էր իր աշակերտներին «կորզել հույների փիլիսոփայությունից այն ամենը, ինչը կարելի էր ուսումնասիրել կամ օգտագործել հանուն քրիստոնեության»։
Աստվածաշնչի մեկնաբանման մեջ այսպիսի ազատ մոտեցումը նպաստեց, որ հստակ սահմանագիծ գոյություն չունենա քրիստոնեական ուսմունքների և հունական փիլիսոփայության միջև։ Օրինակ՝ իր՝ «Սկզբունքների մասին» գրքում Օրիգենեսը Հիսուսին նկարագրում է որպես «միածին Որդի, որը ծնվել է, բայց սկիզբ չունի»։ Եվ ավելացնում է. «Նրա ծնունդը հավերժ է, հավիտենական։ Կյանքի շունչը չէ պատճառը, որ նա դարձել է Որդի, ոչ էլ մի ինչ–որ արտաքին գործոն, այլ Աստծո ուրույն էությունը»։
Օրիգենեսն այս գաղափարը չհայտնաբերեց Աստվածաշնչում, քանի որ Գրությունները սովորեցնում են, որ Եհովայի միածին Որդին «անդրանիկն [է] բոլոր արարածների» և «Աստծու արարածների Սկիզբը» (Կողոսացիս 1։15; Յայտնութիւն 3։14)։ Ըստ կրոնի պատմաբան Ավգուստոս Նեանդերի՝ Օրիգենեսը «հավիտենական ծնունդ» հասկացությանը հանգեց «Պլատոնի դպրոցում ստացած փիլիսոփայական կրթության» շնորհիվ։ Այսպիսով՝ Օրիգենեսը ոտնահարեց հետևյալ կարևոր սուրբգրային սկզբունքը. «Գրուածիցն աւելի բան չ’խորհել» (Ա Կորնթացիս 4։6, ԱԹ)։
Դատապարտված՝ որպես հերետիկոս
Օրիգենեսի՝ ուսուցիչ աշխատելու վաղ տարիներին Ալեքսանդրիայի սինոդը զրկեց նրան քահանայությունից։ Պատճառը, հավանաբար, այն էր, որ Օրիգենեսի փառքը գնալով աճում էր, ինչը եպիսկոպոս Դեմետրիոսի նախանձն էր շարժում։ Օրիգենեսը տեղափոխվեց Պաղեստին, որտեղ նա՝ որպես քրիստոնեական ուսուցումների հայտնի պաշտպան, մարդկանց անսահման հիացմունքն էր վայելում։ Պաղեստինում նա շարունակեց քահանայություն անել։ Իսկ երբ Արևելքում սկսեցին «հերետիկոսներ» ի հայտ գալ, նրա ծառայությունն այն էր, որ փնտրեր սխալված եպիսկոպոսներին՝ համոզելու վերադառնալ ուղղափառության։ Օրիգենեսի մահից հետո (254 թ.) նրա անունն առանձնապես վատ համբավ ձեռք բերեց։ Ինչո՞ւ։
Անվանական քրիստոնեության հայտնի կրոն դառնալուց հետո եկեղեցին ավելի հստակ սահմանումներ տվեց, թե ինչ է ուղղափառությունը։ Ուստի, աստվածաբանների ավելի ուշ սերունդները չէին ընդունում Օրիգենեսի մտահայեցումներից ու երբեմն անորոշ փիլիսոփայական հայացքներից շատերը։ Հետևաբար՝ նրա ուսուցումները սուր բանավեճեր բորբոքեցին եկեղեցու ներսում։ Ցանկանալով այդ վիճաբանություններին վերջ տալ և սեփական միասնությունը ապահովել՝ եկեղեցին պաշտոնապես Օրիգենեսին հերետիկոս հայտարարեց։
Միայն Օրիգենեսը չէ, որ սխալվում էր։ Աստվածաշունչը կանխագուշակել էր, որ Քրիստոսի անարատ ուսուցումներից համընդհանուր շեղում է տեղի ունենալու։ Այդ հավատուրացությունը սկսեց թափ առնել առաջին դարավերջին՝ Հիսուսի առաքյալների մահից հետո (Բ Թեսաղոնիկեցիս 2։6, 7)։ Վերջիվերջո, մի քանի կարծեցյալ քրիստոնյաներ իրենք իրենց «ուղղափառներ» հայտարարեցին՝ մնացածին «հերետիկոսներ» անվանելով։ Մինչդեռ իրականում քրիստոնեական աշխարհը զգալիորեն հեռացել էր ճշմարիտ քրիստոնեությունից։
‘Սուտանուն գիտությունը’
Թեև Օրիգենեսը բազմաթիվ մտահայեցումներ է ունեցել՝ նրա աշխատությունները օգտակար տարրեր են պարունակում։ Օրինակ՝ «Հեքսապլայում» Աստծո անունը հայտնվում է բնագիր չորս տառանոց եբրայերենով, որ կոչվում է քառագիր։ Սա շատ կարևոր ապացույց է, որովհետև այստեղից երևում է, որ վաղ քրիստոնյաները գիտեին և օգտագործում էին Աստծո անձնական անունը՝ Եհովա։ Բայցևայնպես, հինգերորդ դարի եկեղեցու պատրիարք Թեոփիլոսը նախազգուշացրել է. «Օրիգենեսի աշխատությունները նման են մի մարգագետնի՝ լի ամեն տեսակի ծաղիկներով։ Եթե այնտեղ գտնում եմ գեղեցիկ ծաղիկ՝ քաղում եմ, իսկ եթե այն փշոտ է՝ խուսափում եմ դրանից, ինչպես խայթոցից»։
Խառնելով աստվածաշնչյան ուսմունքները հունական փիլիսոփայության հետ՝ Օրիգենեսն իր աստվածաբանությունը լցրեց սխալներով, որի հետևանքները աղետաբեր եղան քրիստոնեական աշխարհի համար։ Օրինակ՝ թեև Օրիգենեսի անհիմն մտահայեցումների մեծ մասը ավելի ուշ մերժվեց, Քրիստոսի «հավիտենական ծննդի» մասին նրա հայացքներն օգնեցին ոչ աստվածաշնչյան ուսմունքի՝ Երրորդության հիմքը դնելուն։ «Առաջին երեք դարերի եկեղեցին» գրքում ասվում է. «Փիլիսոփայությունը նախընտրելը [որը ներմուծեց Օրիգենեսը] ենթակա չէր շուտ անհետանալու»։ Ի՞նչ արդյունքով։ «Քրիստոնեական հավատի պարզությունը աղտոտվեց, և անհամար սխալներ սպրդեցին եկեղեցուց ներս»։
Օրիգենեսը կարող էր ականջ դնել Պողոս առաքյալի հորդորին և խուսափել այս հավատուրացությանն օժանդակելուց՝ ետ կենալով «պիղծ ունայնաբանութիւններից եւ սուտանուն գիտութեան հակառակութիւններից»։ Բայց դրա փոխարեն՝ իր ուսուցումների մեծ մասը հիմնելով այդպիսի «գիտության» վրա՝ Օրիգենեսը «շեղուեց հաւատից» (Ա Տիմոթէոս 6։20 ԱԹ, 21; Կողոսացիս 2։8)։
[նկար 31–րդ էջի վրա]
Օրիգենեսի «Հեքսապլա» աշխատությունից երևում է, որ Աստծո անունն օգտագործվել է քրիստոնեական Հունարեն գրություններում
[թույլտվությամբ]
Published by permission of the Syndics of Cambridge University Library, T-S 12.182
[նկար 29–րդ էջի վրա. թույլտվությամբ]
Culver Pictures