Bena Kilishitu Bakine Banemeka Mambo A Lesa
“Byambo byenu bo bukine.”—YOA. 17:17.
1. Kwesakana na byo mumona, tongolaipo kintu kimo Bakamonyi ba kwa Yehoba mo bapusena na bupopweshi bukwabo.
AKIVULUKAI kimye kitanshi kyo mwisambile byambo byawama na Kamonyi wa kwa Yehoba. Ki ka kyo muvulukapo pa byo mwisambile? Bavula bakonsha kwamba’mba: ‘Natemenwe bingi mambo Kamonyi waingijishe Baibolo pa kukumbula mepuzho ami onse.’ Twatemenwe bingi byo twayukile nkebelo ya Lesa ku ino ntanda, kyubiwa inge twafwa ne kikobiwa kulutwe ku balongo betu bafwa!
2. Ñanyi bintu bimo bimulengela kunemeka Baibolo?
2 Nangwa byonkabyo, byo twatwajijile kufunda, twaishile kuyuka kuba’mba Baibolo kechi ukumbulatu mepuzho aamba pa bumi, lufu ne bwikalo bwa kulutwe ne. Twaishile kuyuka kuba’mba Baibolo ye buku wakilamo kunema pano pa ntanda. Mafunde ajimo kechi engilatu pa kimye kicheche ne, kabiji aba bealondela bakekala bwikalo bwawama kabiji bwa mutende. (Tangai Salamo 1:1-3.) Bena Kilishitu bakine kimye kyonse Baibolo kechi bamumona “nobe mambo a bantu ne, poso byonka byo aji kine mambo a Lesa.” (1 Tesa. 2:13) Kwisambako pacheche pa mashimikila a kala kusakwitukwasha kumona lupusano luji pa boba banemeka Mambo a Lesa ne boba babula kwianemeka.
LUKATAZHO LUKATAMPE BYO BELUPWISHISHE
3. Ñanyi kintu kyashi kikalete mabano mu kipwilo kya bena Kilishitu batanshi, kabiji kino kyakonsheshe kulengela ka?
3 Byo papichile myaka 13 kufuma kimye kyashingilwe na mupashi Mungetila mutanshi wabujile kutwela mu mukanda aye Koneleusa, mu kipwilo kya bwina Kilishitu mwabukile lupata lwashi lukalete mabano. Bangetila bavula batendekele kwitabila mwi Kilishitu. Bwipuzho bwajinga bwa kuba’mba, Nanchi bano banabalume bafwainwe kwibatwezha mu mukanda saka bakyangye kwipana kubatizhiwa kwesakana na kisho kya Bayudea nyi? Kechi kyapelele Muyudea kukumbula buno bwipuzho ne. Bayudea balamanga Mizhilo ya Mosesa bakananga ne kutwela mu mazubo a Bangetila. Umvwe bakananga kuba bino, kechi kyakonsheshe kwibapelela kutela Mungetila amba mulongo wabo ne. Bena Kilishitu Bayudea bebamanyikilenga kyatama bingi na mambo a kusha bupopweshi bo bajingamo kala. Inge kya kuba batwajijile kutambwila Bangetila babujile kutwela mu mukanda, kyakonsheshe kulengela bena Kilishitu kukilamo kumanyikwa ku Bayudea.—Nga. 2:11-14.
4. Bañanyi bo baichile kwiya na kupwisha luno lukatazho, kabiji bantu bamwenengako, bafwainwe kwipuzha ñanyi mepuzho?
4 Mu 49 C.E., batumwa ne bakulumpe ba mu Yelusalema, bene Bayudea bamukanda, “bakonkene pamo kuba amba besambe pa ano mambo.” (Byu. 15:6) Mwisambo wabo kechi wajinga mwisambo uleta mukose wa kwipachika pa mambo a Lesa wabula ne kuyilamo ne, wajinga mwisambo wawama wa pa bintu byo baitabilamo. Kwajinga kwisamba bulongo pa mbaji yonse ya ano mambo. Nanchi byajinga mu michima yabo ne misalululo po pafwainwe kwimena bunchibamambo nyi? Nanchi bakulumpe bafwainwe kwelaizha milukuchi yajinga mu bya bupopweshi mu Isalela yakipwa bino bafuukula bya kuba nyi? Inyi bafwainwe kulubakotu ne kwitabatu’mba lupata lupwe?
5. Mu ñanyi mashinda anema kusambakana kwajingako mu Yelusalema mu 49 C.E. mo kwapusena na bije bya machechi ajingako mu myaka yalondejilepo?
5 Bukitabilambijinga ne kukeba kongola bantu kulengela ba mu bije bya machechi kubula kulondela mizhilo lelo jino. Nangwa byonkabyo, kusambakana kwajinga mu Yelusalema, kechi mwajinga bukitabilambijinga; nangwa kukeba kongola bantu bakwitabizha byo bafuukwilepo ne. Kyakijilemo kuwama, baitabunzhenye bonse pa kyo bafuukwile. Ñanyi kintu kyalengejile? Nangwa kya kuba bajinga na milanguluko yapusana pusana pa kino, bino bonse bashinkilweko banemekele Mambo a Lesa, kabiji bino binembelo byazhila byo bibakwashishe kupwisha luno lukatazho.—Tangai Salamo 119:97-101.
6, 7. Binembelo bibakwashishe byepi kupwisha mambo a mukanda?
6 Kinembelo kibakwashishe kupwisha luno lukatazho ke Amosi 9:11, 12. Bino byambo byanembwa ne mu Byubilo 15:16, 17, mo tutanga’mba: “Nkabwela ne kushimika jibiji nzubo ya kwa Davida yakunduka; kabiji nkawamisha paonaika ne kwiishimika jibiji, kuba amba bantu bashalapo bakamukebeshe Yehoba pamo na bantu ba mu bisaka bikwabo, bantu batelwa na jizhina jami, byo byaamba Yehoba.”
7 Bino, bantu bamo bakonsha kukana’mba, kino kinembelo kechi kyaamba’mba Bangetila baitabijile kechi bafwainwe kutwela mu mukanda ne.’ Ee ibyo, pano bino, bena Kilishitu Bayudea bayukile mo kyatajile. Kechi bamonanga Bangetila batwelele mu mukanda amba ‘bantu ba mu mikoka ikwabo’ ne, bino’mba balongo babo. (Lupu. 12:48, 49) Kyakumwenako, kwesakana na byanembele Bagster mu Septuagint, buku wa Eshita 8:17 waamba’mba: “Bavula ba mu mitundu ya bantu bajinga mu byalo bealwile ke Bayudea.” Onkao mambo, Binembelo byaambile bya kine byo byaambijile jimo amba aba bashalapo ba mu bisaka bya Isalela (Bayudea ne boba baalukile ke Bayudea bayile ku mukanda) pamo na “bantu ba mu bisaka bikwabo” (Bangetila babujile kuya ku mukanda) bakekala ke mukoka umo na mambo a jizhina ja Lesa. Kutwela mu mukanda kechi kyo kyakebewenga pa kuba’mba Bangetila bekale bena Kilishitu ne.
8. Kuchinchika kwibakwashishe byepi kulondela kyafuukwilwe?
8 Mambo a Lesa ne mupashi wanji byalengejile boba bena Kilishitu bakine ‘kwitabunzhanya.’ (Byu. 15:25) Nangwa kya kuba byo bafuukwile byakonsheshe kulengela bena Kilishitu Bayudea kukilamo kumanyikwa, bakishinka balondejile byafuukwilwe kwesakana na Binembelo.—Byu. 16:4, 5.
LUPUSANO LUKATAMPE
9. Ñanyi kintu kimo kyatamishe mpopwelo ya kine, kabiji ñanyi lufunjisho lwakilamo kunema lo babujile kulondela?
9 Mutumwa Paulo waambijile jimo kuba’mba panyuma ya lufu lwa batumwa, lwitabilo lwa bena Kilishitu bakelutamisha na mafunjisho a bubela. (Tangai 2 Tesalonika 2:3, 7.) Bamo pa boba bakaine “lufunjisho lwawama” ke boba bajinga pa bifulo. (2 Timo. 4:3) Paulo wajimwineko bakulumpe mu kipwilo amba: “Mukachi kenu mukafuma bantu bakafunjishanga mafunjisho aluwankana kukeba kongola baana ba bwanga amba bebalondelenga.” (Byu. 20:30) Buku umo walumbulula kintu kikatampe kyalengejile bamo kwikala na ndangulukilo yatama amba: “Bena Kilishitu bafunjile buntemwamaana bwa Bangiliki batendekele kufunjisha kwesakana na byo bafunjile kuba’mba batumbalale ne kongola bantu babulanga kupopwela Lesa bafunjile kufika palepa.” (The New Encyclopædia Britannica) Lufunjisho lwanema bingi lo batwajile mungi ke lwa biyukilo bya kuyukilako Yesu Kilishitu. Baibolo imutela’mba Mwana Lesa; bantemwamaana Bangiliki bakoseleko na kwamba’mba Lesa.
10. Lukatazho lwa kiyukilo kya kuyukilako Kilishitu bakonsheshe kwilupwisha byepi?
10 Buno bwipuzho besambilepo javula pa bije bya machechi. Inge kya kuba bonse banemekele Binembelo, luno lukatazho inge belupwishishe bulongo, pano bavula kechi banemekele Binembelo ne. Bavula bafuukwijile jimo saka bakyangye ne kufika ku kije, kabiji kafwako kyakonsheshe kwibalengela kupimpula milanguluko. Byo besambile pa kuno kusambakana kechi byajinga bya mu Binembelo ne.
11. Munema ka ye bapele bantangi ba bupopweshi bo batela’mba Fwaza, kabiji mambo ka?
11 Mambo ka o babujilanga kwingijisha Binembelo bulongo? Shayuka aye Charles Freeman wakumbwile’mba, aba baitabijile kuba’mba Yesu naye Lesa “kibakatazhanga bingi kukana byambo bya kwa Yesu bimwesha’mba kechi waesakene na Lesa Shanji ne.” Na mambo a kino, bisho bya machechi ne byaitabijilemo bakulumpe bajinga na lūsa bebipingishe pa Mambo Awama. Ne lelo jino, bantangi ba bupopweshi bavula banemeka byambo byabula kunembwa na mupashi bya ba Fwaza kukila Mambo a Lesa. Inge mwakisambapo kala pa lufunjisho lwa balesa basatu na boba bapita mu masukulu a bya bupopweshi, mwakonsha kuswa kino.
12. Ñanyi lūsa lwatama lwajinga na mfumu?
12 Kintu kyalengejile misambo kuvulañana mu bino bije ke kuchina bamfumu ba bena Loma. Na mambo a kino shayuka aye Richard E. Rubenstein wanembele kwamba pa kije kya Nicaea amba: “Constantine wakwashishe [ba mumpe] ne kwibalengela kunonka. Mu bañondotu bacheche wibabwezhejile byonse ne kushimukulula machechi, kwibabwezhezha mingilo ne munema ye bebangachile . . . Wabikile bantangi ba bupopweshi bena Kilishitu pa bifulo byajinga bya ba mumpe ba bupopweshi bwa bubela.” Onkao mambo, “Constantine wajinga na bulume bwa kufuukula nangwatu kubula kije kya Nicaea bya kuba.” Charles Freeman waambile’mba: “Panyuma ya kuno kusambakana mfumu kechi waikeletu na lūsa pa Chechi ne, bino wajinga ne na lūsa pa mafunjisho a Chechi.”—Tangai Yakoba 4:4.
13. Ñanyi bintu byo mwamona kuba’mba byo byalengelanga bantangi ba mu machechi ba mu bitota bya myaka byalondejilepo kulengulula mafunjisho aumvwanyika a mu Baibolo?
13 Babinemanga ba bupopweshi bavula kibakatazhanga kuyuka kiyukilo kya kwa Yesu Kilishitu, pa kuba bantutu kechi kibakatazhanga ne. Na mambo a kuba kechi bakebanga mfumu kwibapa bya bunonshi nangwa bifulo bikatampe ne, bajinga na ndangulukilo yawama kabiji balondelanga Binembelo. Balondelanga Binembelo mu bintu byonse. Shayuka wa bya bupopweshi aye Gregory wa ku Nyssa, waambile bya mukeyu pa bantutu kuba’mba: “Bapotesha bivwalo, bapimpula mali ne bapotesha kajo bonsetu bashayuka ba bya bupopweshi. Umvwe wibepuzha bya mali, bakumbula’mba Mwana wapusana na Bashanji. Inge wibepuzha mutengo wa shinkwa, bamo mwi abo bakumbula’mba, Shanji wakila Mwana. Umvwe ukeba kuyuka inge bakunengezhezha mema a kowa, bakumbula’mba, Mwana bamulengele pa kubula kintu.” Kupusanako na bajinga pa bifulo bya bupopweshi, bantutu baingijishanga Mambo a Lesa kulumbulula bishinka. Nanchi Gregory ne balunda nanji inge baumvwijile byaambilenga bantutu!
“WICHI” NE “BINCHA” BIKOMENE PAMO
14. Mambo ka o twakonsha kwambila’mba kufuma mu myaka kitota kitanshi kuya ne kulutwe, kimye kyonse kwaikalanga bena Kilishitu bashingwa pano pa ntanda?
14 Mu kishimpi kimo, Yesu wamwesheshe kuba’mba kufumatu mu myaka kitota kitanshi kuya ne kulutwe, kukekalanga bena Kilishitu bakine bashingwa pano pa ntanda. Wibesakenye ku “wichi” mo bakusa “bincha.” (Mat. 13:30) Kechi twakonsha kutongola bantu nangwa bashingwa bajinga mu jino jibumba ja wichi ne, bino twakonsha kwamba’mba kimye kyonse kwajinga bamo bachinchikile ne kuzhikijila Mambo a Lesa ne kusolola patoka mafunjisho a bupopweshi bwa bubela. Pano twayai tumone byakumwenako bicheche.
15, 16. Tongolaipo bamo banemekele Mambo a Lesa.
15 Wakibiji kwi Bishopu aye Agobard wa ku Lyons, ku France (779-840 C.E.), wakaine lufunjisho lwa kupopwela bankishi, kuya mu machechi mobapopwela bantu bazhijikwa kabiji wakaine ne mingilo ya bupopweshi yabula ya mu Binembelo. Mulunda nanji Bishopu aye Claudius, naye wakaine bisho bya bupopweshi ne kukana kulomba ku bazhijikwa ne kunemeka bintu byo baingijishanga kala. Mu myaka kitota kya bu 11, wa kibiji kwi aye Berengarius wa ku Tours, ku France, bamupangile muchechi wa ba Katolika na mambo a kukana lufunjisho lwa kuba’mba shinkwa ne binyu byaluka ke mubiji ne mashi a kwa Yesu. Kabiji ne na mambo a kufunjisha’mba Baibolo wanema kukila bisho bya bupopweshi.
16 Mu myaka kitota kya bu 12, kwajinga bantu babiji batemenwe Baibolo, abo ba Peter wa ku Bruys ne Henry wa ku Lausanne. Peter walekele mwingilo wa bu mumpe mambo wakaine lufunjisho lwa ba Katolika lwa kubatizha baana balukeke, kwaluka kwa shinkwa ne binyu kwikala mubiji wa kwa Yesu, kulombelako bafu ne kupopwela musalabu. Mu 1140, Peter bamwipayijilepo pa kukana ano mafunjisho. Henry, wajinga mu bupopweshi bwa banabalume bonkatu, wakaine byubilo byatama bya bupopweshi ne bisho bikwabo byabula bya mu Binembelo. Bamukwachile mu 1148 ne kumutaya mu kaleya ne kufwila monka.
17. Ñanyi bintu byanema byaubile Waldo ne baana banji ba bwanga?
17 Kimye Peter wa ku Bruys kyo bamusokele mu mujilo na mambo a kukana lufunjisho lwa chechi, kwasemekelwe muntu waishile kulengela bukine bwa mu Baibolo kukumbana bukiji. Jizhina janji ja bubiji wajinga Valdès, nangwa’mba Waldo.a Kupusanako na Peter wa ku Bruys ne Henry wa ku Lausanne, kafwako kyo ayukile ne, bino wanemekele bingi Mambo a Lesa kya kuba wapaine bya bunonshi byanji kabiji wanengezhezhe kutuntululwa kwa bibaba bimo bya mu Baibolo mu mulaka waambanga bantu bavula ku bulenge muzhika bwa France. Bamo baumvwine bulongo pa kumvwa mambo a mu Baibolo mu mulaka wabo kya kuba bashile ne bintu byabo bya ku mubiji ne kupana bumi bwabo ku kusapwila bukine bwa mu Baibolo ku bakwabo. Kino kyalengejile ba muchechi kuzhingila. Mu 1184 bano banabalume ne banabakazhi ba mukoyo, bo batendekele kwita’mba ba Waldenses, bebapangile mu chechi kwi papa ne kwibafumya mu mazubo abo ku ba Bishopu. Kino kyalengejiletu mambo a mu Baibolo kufika ne mu mapunzha akwabo. Kyapeleleko, baana ba bwanga ba kwa Waldo, Peter wa ku Bruys, ne Henry wa ku Lausanne kubikapotu ne bakwabo bakainenga mafunjisho a chechi bayile mu mapunzha a mu Europe. Kwajinga ne bakwabo batundaikilenga bukine bwa mu Baibolo mu myaka yalondejilepo nabiji: John Wycliffe (c. 1330-1384), William Tyndale (c. 1494-1536), Henry Grew (1781-1862), ne George Storrs (1796-1879).
“MAMBO A LESA KECHI AKASHIWA NE”
18. Londololai jishinda jo baingijishanga bafunda Baibolo pa lufunjisho lwa Baibolo mu myaka kitota kya bu 19, kabiji mambo ka jino jishinda o jawamijile.
18 Balwanyi baeseka kunyanchijila bukine bwa mu Baibolo, pano bino bakankalwa. 2 Timoti 2:9 waamba’mba: “Mambo a Lesa kechi akashiwa ne.” Mu 1870 jibumba ja bafunda Baibolo jatendekele kukeba bukine. Ñanyi jishinda jo baingijishanga pa kufunda? Bamo baipuzhanga bwipuzho. Kabiji besambanga pa bobo bwipuzho. Batanganga binembelo bibena kwamba pa kyokyo kishinka kabiji inge bamona’mba binembelo byakwatankana na kishinka, baitabwazhanyanga ne kwibinemba. Nanchi kechi kimutundaika kuyuka’mba byonka byajinga batumwa ne bakulumpe ba mu myaka kitota kitanshi, bano banabalume bakishinka, “bashakulu betu ba ku mupashi” bajingako ku ntendekelo ya ma 1800, nabo bebikisheko kuba’mba mafunjisho abo esakane na biji mu Mambo a Lesa nenyi?
19. Ñanyi kinembelo kya mwaka wa 2012, kabiji mambo ka o kyawamina?
19 Ne lunotu, byonse byo twaitabilamo biji mu Baibolo. Na mambo a kino, Jibumba Jitangijila ja Bakamonyi ba kwa Yehoba jasala kinembelo kyetu kya Mwaka wa 2012 kyaimena pa byambo byaambile Yesu na luketekelo amba: “Byambo byenu bo bukine.” (Yoa. 17:17) Byo kiji kuba’mba yense ukeba kwitabilwa kwi Lesa wafwainwa kwenda mu bukine, twayai atweba bonse tutwajijile kwibikako kutangijilwa na Mambo a Lesa.
[Tubyambo twa mushi]
a Valdès kimye kimo bamutelanga’mba Pierre Valdès nangwa’mba Peter Waldo, bino jizhina janji jitanshi kechi jayukanyikwa ne.
KEBAI BINO BISHINKA:
․․․․․
Kusambakana kwajingako mu Yelusalema mu 49 C.E. kwapusana byepi na bije bya machechi?
․․․․․
Bañanyi batundaikilenga Mambo a Lesa bajingako mu myaka ya ma 1300-1800?
․․․․․
Ñanyi jishinda jaingijishanga bafunda Baibolo pa lufunjisho lwa Baibolo mu myaka kitota kya bu 18, kabiji mambo ka jino jishinda o jawamijile?
[Mabulañano pa peja 8]
Kinembelo kyetu kya mwaka wa 2012 ke kya kuba’mba: “Byambo byenu bo bukine.”—Yoano 17:17
[Kipikichala pa peja 7]
Waldo
[Kipikichala pa peja 7]
Wycliffe
[Kipikichala pa peja 7]
Tyndale
[Kipikichala pa peja 7]
Grew
[Kipikichala pa peja 7]
Storrs