Mä niˈigyë yajnimaytyaˈaky
A
adulterio.
albastrë abëjkën.
Yëˈë duˈun yajtijp ja tsää xutyˈuˈunk mä ijtyë jäˈäy tpëjkëˈëktë ja perfumë. Yäˈädë tsää jam ijty dyajtsoondë Alabastrón (Egipto). Yoˈkpejy ijty dyajkojtë, net mbäät yajxon tˈaˈootstë këdiibë yˈëxtamët ja perfumë. Ok, ta duˈun ojts yajtijnë albastrë abëjkën ixtëmë nety ja tsää txëwˈaty (Mr 14:3).
B
bato.
Yëˈë mä yajkijpxy tijaty litrëˈam. Të ëxpëkyjyaˈaytyëjk twijtspëtsëmdë ko mä tuˈukpë bato, ja ijty tyëkë naa 22 litrë. Per nan yajtuundëp ijty parë tijaty tkijpxtë mëdiˈibë tëˈëts (1Re 7:38; Eze 45:14).
D
denaaryë.
drakmë.
Yëˈë duˈun yajtijp tuˈugë platë meeny mëdiˈibë ijty yajtuundëp ja grieegë jäˈäyëty ets ja jyeˈemtsyëty 3,4 g (Mt 17:24).
E
espíritu.
Mä ayuk ebreo yajtijy rúaj ets mä grieegë pnéuma, ets kanääk pëky nyiwijy nyikejy. Kyaj mbäädë naxwinyëdë jäˈäy tˈixy, per yëˈë mëdiˈibë tijaty yajˈyuˈkxypy o mëdiˈibë mëjääwmoopy. Mä ayuk ebreo ets grieegë, mbäät yëˈë tˈandijy 1) ja poj, 2) ja mëjääw mëdiˈibë yajjukyˈajtypyë naxwinyëdë jäˈäyë etsë jëyujk animal, 3) ja mëdiˈibë jäˈäy yajjënanëbë yˈääw jyot parë tijaty ttunäˈäny o tnigajpxy tnimaytyaˈaky, 4) ja ääw ayuk mëdiˈibë tsoˈomp mä mëdiˈibë kyaj yaˈixy, 5) pënaty kyaj yaˈixtë ixtëmë anklësëty ets 6) ja Diosë myëjääw o espiritë santë (Éx 35:21; Sl 104:29; Mt 12:43; Lu 11:13).
G
Gehena.
Mä ayuk grieegë, yëˈë ijty duˈun yajtijp ja ajoy mëdiˈibë Hinón, naa jaayë ijty wyëˈëmy abäˈtkëˈëytsyoow mä ja Jerusalén käjpn (Jer 7:31). Mä yäˈädë lugäär, jam ijtyë jäˈäy tninoˈktë tijaty të wyindëgooynyë o kyaj yˈoktuunë. Ko tijaty ojts yajnaskäjpxë mä Biiblyë, duˈun ojts yajnimaytyaˈaky ko mä yäˈädë lugäär jap yajkujëduwëyäˈändë jäˈäyë nyiniˈkx mëdiˈibë të yˈooktë o jëyujk animal (Jer 7:32; 19:6). Per nimää kyayajnimaytyaˈaky ko juuky japë jäˈäy yajninoˈky o ja jëyujk animal etsë net jap yajtëytyundë. Päätyë yäˈädë ayuk Gehena, kyaj yëˈë tˈandijy tuˈugë lugäär mëdiˈibë kyaj yaˈixy, mä jëën tyooytyëy ets nyitoyë jäˈäy xëmëkyëjxm o yajtëytyuny. Ko Jesús mëdë yˈëxpëjkpëty dyajtuundë yäˈädë ayuk Gehena, yëˈë myaytyäˈägandë ja kutëgoˈoyënë xëmëkyëjxmbë o ja “myëmajtsk oˈkën” (Ap 20:14; Mt 5:22; 10:28).
H
Herodes.
Pënaty yˈanaˈamdë ja judiyëtëjk jam Roma, duˈun yajmooytyë ja yˈapeyiidë. Ja Herodes el Grande nimayë jäˈäy yˈixyˈäjttëdë mët ko yëˈë ojts tˈagojë ja templë mëdiˈibë Jerusalén ets nan yëˈë nyiˈanaˈamë yˈoˈktäˈäytyët ja mixyˈuˈunk ko tjayaˈooganyë Jesús (Mt 2:16; Lu 1:5). Herodes el Grande, yëˈë yˈuˈunkˈäjtë Herodes Arquelao etsë Herodes Antipas, ets myooy ja kutujkën parë nanduˈun yˈanaˈamdët mä ja it lugäär mëdiˈibë nety nyitënaapy (Mt 2:22). Antipas nanduˈun ojts yajtijy rey oyë nety jeˈeyë tuk pëky tˈaneˈemy ja nax käjpn ets kyaj nëgoo tmëdaty ja kutujkën. Tëgëëk jëmëjt jakujkm ojts yˈaneˈemy, mä taabë tiempë ja mä Jesús nanduˈun dyajtsondaky ja Tyeetyë tyuunk yä Naxwiiny, etsë Antipas nan yëˈë nety anaˈamp ko tyuunë jyäjtë tijaty yajmaytyakp mä Hechos kapitulo 12 (Mr 6:14-17; Lu 3:1, 19, 20; 13:31, 32; 23:6-15; Hch 4:27; 13:1). Ok, ta tyëjkë anaˈambë Herodes Agripa I, mëdiˈibë tyatwelëˈäjtë Herodes el Grande, waanë jeˈeyë ojts yˈaneˈemy ets yëˈë yaˈoˈkë Diosë yˈanklës (Hch 12:1-6, 18-23). Herodes Agripa I, yëˈë wingudëgatsˈäjtë tuˈugë myäänk mëdiˈibë yajtij Herodes Agripa II, ets jabäät ojts yˈaneˈemy ko ja judiyëtëjk tnibëdëˈktë ja jäˈäyëty mëdiˈibë Roma (Hch 23:35; 25:13, 22-27; 26:1, 2, 19-32).
K
kepy.
Mä näägë lugäär duˈun ijtyë jäˈäy dyaˈooktë myëguˈuk ko tkëxwoptë kepykyëjxy ets kyëxwojptëp ijty oy të yˈoˈknë parë tnëxiˈigäˈän ttukxiˈigäˈändë o duˈun ttukˈixtë ja wiink jäˈäy ko kyaj yˈoyëty ixtëm të yˈadëˈëtsy. Ja Asiria jäˈäyëty duˈun ijty yaˈixyˈattë ko nëgooyë axëëk ttunëdë ja myëtsipëty. Ko tmatstë, ta mëdë kepyë jëjpkuˈpynybyë ttukuumnäjxëdë ja jyotˈëjx ets dyajpëtsëmdë mä kyatsypyäˈä. Per ja judiyëtëjk duˈun ijty ja lyey tniˈanaˈamëdë ko ja jäˈäy mëdiˈibë pokytyuump mëjwiin kajaa, ixtëm ko Dios tmëgäjpxtëgoy ets ko tˈawdatyë wiink Dios, tsojkëp yˈoogët o yajkukäˈätsët. Taanëmë net tkudëytyë kepykyëjxy etsë wiink jäˈäy ttukˈixtë ko kyaj yˈoyëty ti të ttuny (Dt 21:22, 23; 2Sa 21:6, 9). Ets ja romanë jäˈäyëty, juuky ijtyë jäˈäy tkudëytyë ets jam kanääk xëëw dyaˈˈayowdë, kyaj dyajnëˈuuktë, kyaj dyajkaytyë, dyajwinˈan dyajwingëˈëwdë axtë koonëm yˈooky. Ets näˈäty, kyëxwojptëp kepykyëjxy ja jäˈäyë kyëˈë tyeky, duˈun ixtëm ttuundë Jesús (Lu 24:20; Jn 19:14-16; 20:25; Hch 2:23, 36).
Mä ayuk grieegë staurós, jaa të yajkäjpxnaxy kepy, ixtëm ja kepy mä Jesús yajkëxwojpy. Mä ayuk grieegë, nimää kyayajkujäˈäyë mëdiˈibë mbäät yajjaygyukë ko yëˈë yˈandijpyë kruus mëdiˈibë ijtyë jäˈäy yajtuundëp mä tˈawdattë wiink dios mä kyaminynyëmë Kristë. Ko näˈätyë Biiblyë dyajtunyë yäˈädë ayuk staurós, nan yëˈë myaytyäˈägaampy ko ja Jesúsë yˈëxpëjkpëty yajtëytyunäˈändë, yˈayowäˈändë ets dyajnaxäˈändë ayoˈon tsoytyuˈun (Mt 16:24; Heb 12:2).
këkjutoty o abismo.
Mä ayuk grieegë ábyssos, yëˈë yˈandijpy mëdiˈibë jantsy nëˈp o këk ets kyaj yaˈixy mä jyëjpkëxy. Ko mä Biiblyë tyunyë yäˈädë ayuk, yëˈë myaytyäˈägaampy tuˈugë lugäär o mä kyaj mbäät pën pyëtsëmy. Wiˈixëm nyiwijy nyikejˈyë yäˈädë ayuk, mbäät nanduˈun yëˈë tmaytyäˈägäˈänyë oˈkpëjut (Lu 8:31; Ro 10:7; Ap 20:3).
ko jäˈäy axëëk dyajtuny ja jyot nyiniˈkx.
Ko mä Biiblyë dyajtunyë yäˈädë ayuk grieegë pornéia, yëˈë yˈandijpy ko jäˈäy axëëk dyajtuny ja nyiniˈkx o tëgatsy ixtëmë Dios dyajkuboky. Ixtëm nˈokpëjktakëm, ko kasäädë jäˈäy tsyëënë mëdë wiinkpë, ko jäˈäy ttooky ja jyot nyiniˈkx, ko tsyëënëdë mä kyajnëm pyëktë, ko nyaymyëttsëënëdë ak yeˈeytyëjk o ak toˈoxytyëjk ets ko tmëttsëënëdë jëyujk animal. Mä Apocalipsis, jap yajmaytyaˈaky tuˈugë toˈoxytyëjk mëdiˈibë tyoˈkypy ja jyot nyiniˈkx ets jaˈa yajtijy “Mëj Babilonia”. Pääty duˈun yajtijy, jaˈko yëˈë mëët tuˈugyë nyayaˈityë ja yajkutujkpëty mëdiˈibë anaˈamdëp yä naxwiiny, jaˈa ko yëˈë mooyëdëp ja kutujkën ets yajkumeenyjyaˈaytyakëp (Ap 14:8; 17:2; 18:3; Mt 5:32; Hch 15:29; Gál 5:19).
kujenytyoˈoxytyëjk etsë kujenyyeˈeytyëjk.
Yëˈë ja toˈoxytyëjk mëdiˈibë yajmeenymyoopy ko tmëttsëënë ja yeˈeytyëjk mëdiˈibë kyaj të tpëky të tˈuuky. Pórnē, mä ayuk grieegë yëˈë yˈandijpy ko ti yajtooky. Mä ja Ley mëdiˈibë Moisés yajmooy, yajkubojkypy ijty ko duˈunë jäˈäy nyaytyoogyë. Mä ja Diosë tyëjk kyaj ijtyë duˈumbë meeny yajkupëky, per mä ja wiinkpë relijyonk, duˈun ijty ja jäˈäy nyaytyoogëdë ets myeenybyäättë (Dt 23:17, 18; 1Re 14:24). Ko mä Biiblyë dyajtunyë yäˈädë ayuk kujenytyoˈoxytyëjk, yëˈë myaytyäˈägaampy tuˈugë jäˈäy, tuˈugë organisasion o nax käjpn mëdiˈibë naynyigäjpxëdëp ko Diosmëdundë, per kyaj duˈun tmëdundë Dios ixtëm ttsoky. Mä Apocalipsis, jaa yajtijy “Mëj Babilonia” ets pääty duˈun yajtijy jaˈa ko yëˈë mëët tuˈugyë nyayaˈityë ja yajkutujkpëty mëdiˈibë anaˈamdëp yä naxwiiny, jaˈa ko yëˈë mooyëdëp ja kutujkën ets yajkumeenyjyaˈaytyakëp (Ap 17:1-5; 18:3; 1Cr 5:25).
L
legion.
leprë.
Yëˈë tuˈugë mëk päˈäm mëdiˈibë pëtsëëmp mä niniˈkx. Ko mä Biiblyë tmaytyaˈagyë leprë o axëkpuˈuts, kyaj yëˈë tmaytyäˈägäˈäny ja päˈäm mëdiˈibë tyam nanduˈun yajtijp. Ko ijtyë jäˈäy pyäädëdë yäˈädë axëkpuˈuts, tyukpatypy ja jyëën tyëjk ets ja wyit xyox (Le 14:54, 55; Lu 5:12).
R
Rabí.
Yëˈë yˈandijpy “mëj yaˈëxpëjkpë”. Ko ijty xëmë jäˈäy dyajtundë yäˈädë ayuk “Rabí”, yëˈë yˈandij “Yaˈëxpëjkpë” (Jn 1:38), per jeˈeyë net ojts dyajtuunëdë ets nyayajmëjpëtsëmäˈänëdë. Ixtëm nˈokpëjktakëm, näägë yeˈeytyëjkëty, duˈunën ttimytsyojktë yajmëgäjpxtët rabí, ixtëm pënaty yajxon nyijäˈäwëdë ley ets pënaty jyaaytyë ley.
T
talentë.
Yäˈädë meeny yëˈë mëdiˈibë ijty niˈigyë kajaa käjpxp ets mëdiˈibë niˈigyë tsobatp. Ja ijty jyeˈemtsyëty 34,2 kilë. Ets ja talentë mëdiˈibë yajtuundë ja grieegë jäˈäyëty kyaj duˈun tyim tsobaty, pes ja ijty jyeˈemtsyëty naa 20,4 kilë (1Cr 22:14; Mt 18:24).
tnirifëtundë.
Ko ijty ja jäˈäy kyaj tnijawëdë ti tyundëp, ta mä ja wyitjëjpën o mä tuˈugë abëjkën, tpëjktäˈäktë ja tsääjuˈunk o kepyˈuˈunk etsë net txijtjëdittë, ta net niduˈuk pën tjuuty ets taanëmë net tnijawëdë ti tyundëp. Per mä kyajnëm duˈun ttundë, jawyiin ijty nyuˈkxtäˈäktë. Yäˈädë ayuk tnirifëtundë, nan mbäät yëˈë tˈandijy tukpëkyaty o ko ti yajpëjkwaˈkxy (Pr 16:33; Is 57:6; Mt 27:35).