Kiʼ kikʼuʼx ri ma nkiqʼäj ta rutzij Jehová

1, 2. a) ¿Achkë kibʼanon jojun qʼatbʼäl taq tzij kikʼë rusamajelaʼ Dios, y achkë kinaʼoj kikʼutun ri qachʼalal? b) ¿Achkë rma nqkowin kiʼ qakʼuʼx nqaʼän tapeʼ nyaʼöx kʼayewal pa qawiʼ? (Tatzjoj chqä rij ri achbʼäl kʼo pä chwäch re revista reʼ).

CHKIPAN ri qʼij yoj kʼo komä, chkipan más 30 tinamït ma nyaʼöx ta qʼij chkë ri qachʼalal nkiyaʼ ruqʼij Jehová. Chkipan jojun chkë ri tinamït riʼ, ri qʼatbʼäl taq tzij yekiyaʼon ri qachʼalal pacheʼ. ¿Achkë rma? Chwäch Jehová, re qachʼalal reʼ majun ta jun itzelal kibʼanon. Ryeʼ xa xuʼ kiskʼin chqä kinkʼun ruwäch le Biblia, kitzjon chkë ri nkʼaj chik ri nkinmaj chqä yebʼä chkipan ri qamoloj. Ryeʼ chqä ma kinmon ta kiʼ chpan ri política. Tapeʼ kan kʼïy kʼayewal yaʼon pa kiwiʼ, re rusamajelaʼ Dios reʼ majun bʼëy kiqʼajon ta rutzij Dios. Ryeʼ kikʼutun chë ri nkiyaʼ ruqʼij Dios ya riʼ kʼo más ruqʼij chpan kikʼaslemal, rma riʼ kan kiʼ kikʼuʼx kibʼanon.

² Rkʼë jbʼaʼ rït atzʼeton kichbʼäl jojun chkë re Testigos reʼ y atzʼeton chë kan tzeʼël yetzuʼun. Ryeʼ kiʼ kikʼuʼx rma kitaman chë Jehová kiʼ rukʼuʼx kikʼë rma ma kiqʼajon ta rutzij (1 Crón. 29:17a). Jesús xuʼij: «Kiʼ kikʼuʼx ri yaʼon kʼayewal pa kiwiʼ xa rma nkiʼän ri ütz […]. Kiʼ ikʼuʼx tibʼanaʼ rma kan nüm ri spanïk xtyaʼöx chiwä» (Mat. 5:10-12).

JUN TZʼETBʼÄL CHQAWÄCH RÖJ

3. Rkʼë ri nuʼij Hechos 4:19, 20, ¿achkë xkiʼän ri apóstoles taq xyaʼöx kʼayewal pa kiwiʼ, y achkë rma?

³ Ri qachʼalal junan bʼaʼ najin nkiqʼaxaj rkʼë ri xkiqʼaxaj ri apóstoles pa naʼäy siglo taq xyaʼöx kʼayewal pa kiwiʼ xa rma xkitzjoj chrij Jesús chkë ri nkʼaj chik. Kʼïy mul, ri qʼatöy taq tzij judíos xkiʼij chkë chë ma tkitzjoj ta chik chrij Jesús (Hech. 4:18; 5:27, 28, 40). ¿Achkë xkiʼän ri apóstoles? (Taskʼij ruwäch Hechos 4:19, 20). Ryeʼ kitaman wä chë jun ri kʼo más uchqʼaʼ pa ruqʼaʼ xuʼij chkë chë tkitzjoj chkë ri winäq chrij ri Cristo (Hech. 10:42). Rma riʼ, Pedro y Juan, ri xetzjon pa kibʼiʼ ri nkʼaj chik apóstoles, kan kuw xkipabʼaʼ kiʼ chqä xkiʼij chkë chë yë Dios xtkinmaj rutzij, chqä xkiʼij chë ma xtkiyaʼ ta qa rutzjoxik Jesús chkë ri nkʼaj chik. Ryeʼ achiʼel ta xkiʼij reʼ chkë ri qʼatöy taq tzij riʼ: «¿Niquʼ rïx chë kʼo más uchqʼaʼ pan iqʼaʼ chwäch Dios?».

4. ¿Achkë nuʼij Hechos 5:27-29 chë xkiʼän ri apóstoles, y achkë rubʼanik nqakʼän qanaʼoj chkij?

⁴ Röj, ri kantzij taq cristianos, nqatäj qaqʼij rchë nqaʼän kan achiʼel xkiʼän ri apóstoles: «Nqanmaj rutzij Dios, ri nqʼatö tzij pa qawiʼ, pa rukʼexel nqanmaj kitzij ri winäq» (taskʼij ruwäch Hechos 5:27-29). Taq xechʼay yän rma ma xkiqʼäj ta rutzij Dios, ri apóstoles kan «kiʼ kikʼuʼx xeʼel pä chwäch ri Sanedrín, rma Dios xyaʼ qʼij chkë rchë xkitäj poqän rma ri rubʼiʼ Jesús», y ma xkiyaʼ ta qa rutzjoxik ri Ruchʼaʼäl Dios (Hech. 5:40-42).

5. ¿Achkë kʼutunïk nkʼatzin yeqaqʼalajsaj?

⁵ Ri xkiʼän ri apóstoles nuʼän chë yepë jojun kʼutunïk pa qajolon. Kʼutunïk achiʼel reʼ: ¿achkë rubʼanik ri apóstoles xkinmaj rutzij Dios ye kʼa xkismajij chqä ri pixaʼ ri nuʼij chë tqanmaj kitzij ri qʼatbʼäl taq tzij? (Rom. 13:1). ¿Y achkë rubʼanik röj «nqanmaj kitzij ri qʼatbʼäl taq tzij», achiʼel xuʼij ri apóstol Pablo, ye kʼa ma nqaqʼäj ta chqä rutzij Dios, ri nimaläj Qaqʼatöy Tzij? (Tito 3:1).

«RI QʼATBʼÄL TAQ TZIJ»

6. a) Rkʼë ri nuʼij Romanos 13:1, ¿achkë nkʼatzin nqaʼän kikʼë ri qʼatbʼäl taq tzij? b) ¿Achkë riʼ ütz ma nqamestaj ta chkij ri qʼatöy taq tzij?

⁶ (Taskʼij ruwäch Romanos 13:1). Röj, ri cristianos, kʼo chë nqanmaj kitzij ri qʼatbʼäl taq tzij. Ryeʼ nkiʼän chë ma njeʼ ta chʼaʼoj chkiwäch ri winäq, nkitzʼët chë jontir nkismajij ri pixaʼ yeyaʼon y kʼo mul nkitoʼ rutinamit Jehová (Apoc. 12:16). Rma riʼ, röj kʼo chë nqatöj ri alkawal nkikʼutuj chqä ma nqaqasaj ta kiqʼij (Rom. 13:7). Ye kʼa re qʼatbʼäl taq tzij reʼ kʼo uchqʼaʼ pa kiqʼaʼ xa xuʼ rma Jehová ruyaʼon qʼij chë njeʼ ri uchqʼaʼ riʼ pa kiqʼaʼ. Jesús xyaʼ ruchqʼaʼ re naʼoj reʼ taq ri qʼatöy tzij Poncio Pilato najin wä yeruʼän kʼutunïk che rä. Taq Pilato xuʼij che rä chë nkowin nuköl pa kiqʼaʼ ri judíos o rchë nutäq rukamsaxik, Jesús xuʼij reʼ che rä: «Rït ma ta jun yakowin naʼän chwä xa ta Dios ma ta ruyaʼon ri uchqʼaʼ riʼ pan aqʼaʼ» (Juan 19:11). Achiʼel xbʼanatäj rkʼë Pilato, jontir ri qʼatöy taq tzij ri ye kʼo komä ma kan ta jontir uchqʼaʼ kʼo pa kiqʼaʼ.

7. ¿Ajän riʼ taq ma nqanmaj ta kitzij ri qʼatöy taq tzij, y achkë kʼo chë nkitamaj ryeʼ?

⁷ Röj, ri cristianos, nqasmajij ri nkiʼij ri qʼatöy taq tzij taq ma nkiqʼäj ta rupixaʼ Jehová. Ye kʼa, taq ryeʼ nkiʼij chqë chë tqabʼanaʼ jun ri ma nqä ta chwäch Dios o nkiʼij chqë chë ma tqaʼän ta jun ri nrajoʼ Dios chë nqaʼän, röj ma nqanmaj ta kitzij. Jojun chkë riʼ ya riʼ taq nkiʼij chkë ri kʼojolaʼ chë keʼok soldados.b O taq nkiʼij chë ma tqaksaj ta chik qa-Biblia o qa-publicaciones, chqä chë ma tqatzjoj ta chik ri Ruchʼaʼäl Dios o ma tqamöl ta chik qiʼ. Dios xtqʼät tzij pa kiwiʼ ri qʼatöy taq tzij ri kan nqʼax ruwiʼ ri nkiʼän xa rma kʼo uchqʼaʼ pa kiqʼaʼ, achiʼel taq nkiyaʼ kʼayewal pa kiwiʼ rutzeqelbʼëy Cristo. ¡Jehová najin yerutzʼët pä! (Ecl. 5:8).

8. ¿Achkë nbʼanö chë Jehová ma junan ta kikʼë ri qʼatöy taq tzij, y achkë rma kan kʼo rejqalen nqatamaj riʼ?

⁸ Ri qʼatbʼäl taq tzij kʼo uchqʼaʼ pa kiqʼaʼ, yekitoʼ ri nkʼaj chik chqä nkiqʼät tzij pa kiwiʼ. Ye kʼa reʼ ma ntel ta chë tzij chë kan majun akuchï yesach wä chqä chë kʼo jontir uchqʼaʼ pa kiqʼaʼ. Kʼo jun ri kan ma nsach ta chqä más uchqʼaʼ kʼo pa ruqʼaʼ chwäch xa bʼa achkë qʼatbʼäl tzij: ya riʼ Jehová Dios. Chpan le Biblia, che rä Jehová kʼïy mul nbʼix ri Nimaläj Ruqʼij (Dan. 7:18, 22, 25, 27).

RI NIMALÄJ RUQʼIJ

9. ¿Achkë xtzʼët ri profeta Daniel chkipan jojun visiones?

⁹ Ri profeta Daniel xerutzʼët visiones ri xkikʼüt chë Jehová kʼo más uchqʼaʼ pa ruqʼaʼ chwäch xa bʼa achkë qʼatbʼäl tzij. Naʼäy xtzʼët kajiʼ itzel taq chköp ri xkikʼambʼej tzij mamaʼ qʼatbʼäl taq tzij ri xejeʼ ojer: Babilonia, Medopersia, Grecia y Roma, chqä ri mamaʼ qʼatbʼäl tzij kibʼanon Reino Unido chqä Estados Unidos, ri najin nkiqʼät tzij komä (Dan. 7:1-3, 17). Chrij riʼ, Daniel xtzʼët chë Jehová tzʼyül chpan ru-trono rchë nuqʼät tzij (Dan. 7:9, 10). Ri xtzʼët ri profeta chrij riʼ kʼo jun nukʼüt qa chkiwäch ri qʼatöy taq tzij ri ye kʼo pa qaqʼij komä.

10. Rkʼë ri nuʼij Daniel 7:13, 14, 27, ¿achoq chkë nuyaʼ wä Jehová uchqʼaʼ pa kiqʼaʼ pa ruwiʼ le Ruwachʼlew, y achkë nukʼüt qa reʼ chqawäch chrij ryä?

¹⁰ (Taskʼij ruwäch Daniel 7:13, 14, 27). Daniel nutzʼët chë Dios nresaj jontir uchqʼaʼ ri kʼo pa kiqʼaʼ ri qʼatbʼäl taq tzij rchë nuyaʼ chkë ri taqäl chkij nkikʼül ri uchqʼaʼ riʼ chqä ri kʼo más kichqʼaʼ. ¿Achoq chkë? Che rä «jun ri achiʼel ta rukʼajol jun achï», ntel chë tzij Jesucristo, chqä chkë «ri yeruchaʼon ri Nimaläj Ruqʼij», ntel chë tzij ri 144,000 ri xtkiqʼät tzij chqä majun ta jun xtesan ri qʼatbʼäl tzij riʼ pa kiqʼaʼ (Dan. 7:18). Nqʼalajin kʼa chë Jehová ya riʼ ri Nimaläj Ruqʼij, rma xa xuʼ ryä nkowin nuʼän ya riʼ.

11. ¿Achkë chik nkʼaj xtzʼibʼaj Daniel ri nukʼüt chë Jehová kʼo más uchqʼaʼ pa ruqʼaʼ chkiwäch ri qʼatbʼäl taq tzij?

¹¹ Ri xtzʼët Daniel chpan ri visión riʼ nuyaʼ ruchqʼaʼ ri tzij ri rubʼin wä qa chik. Ri profeta xuʼij chë ri Dios ri kʼo chkaj «yeresaj qʼatöy taq tzij chqä yeruyaʼ qʼatöy taq tzij». Ryä chqä xuʼij chë «ri Nimaläj Ruqʼij ya riʼ ri Qʼatöy Tzij pa ruwiʼ le Ruwachʼlew y nuyaʼ ri qʼatbʼäl tzij riʼ achoq che rä xtrajoʼ ryä xtyaʼ wä» (Dan. 2:19-21; 4:17). ¿Kʼo komä jmul Jehová resan o ruyaʼon jun qʼatöy tzij? Jaʼ, kʼo.  

12. Tayaʼ jun tzʼetbʼäl chrij ri achkë rubʼanik xeresaj Jehová jojun qʼatöy tzij ojer. (Tatzʼetaʼ ri achbʼäl).

¹² Jehová kan rukʼutun chë kʼo más uchqʼaʼ pa ruqʼaʼ chwäch xa bʼa achkë qʼatbʼäl tzij. Tqatzʼetaʼ oxiʼ tzʼetbʼäl. Ri faraón ri kʼo wä Egipto xxïm pa samaj ri rutinamit Dios, y ma xrajoʼ ta xyaʼ qʼij chë xebʼä äl. Ye kʼa Dios xresaj äl rutinamit Egipto y xuʼän chë faraón xkäm qa pa mar Rojo (Éx. 14:26-28; Sal. 136:15). Belsasar, ri qʼatöy tzij pa ruwiʼ Babilonia, xuʼän jun nmaqʼij y xqasaj ruqʼij «ri Ajaw kʼo chkaj» chqä xa «dioses ri yebʼanon rkʼë plata chqä oro» xyaʼ kiqʼij pa rukʼexel xyaʼ ruqʼij Jehová (Dan. 5:22, 23). Rma riʼ Dios kan xqasaj ruqʼij ri achï riʼ ri kowan wä nunaʼ riʼ. «Ri aqʼaʼ riʼ» Belsasar xkamsäx y ri ruqʼatbʼäl tzij xyaʼöx qa pa kiqʼaʼ ri medos chqä ri persas (Dan. 5:28, 30, 31). Herodes Agripa I, ri qʼatöy tzij pa ruwiʼ Palestina, xkamsaj ri apóstol Santiago y chrij riʼ xyaʼ ri apóstol Pedro pacheʼ rma nrajoʼ wä nukamsaj. Ye kʼa Dios ma xyaʼ ta qʼij che rä rchë nuʼän ri ruchʼobʼon. «Ri ru-ángel Jehová xuʼän chë Herodes xpë jun itzel yabʼil che rä» ri xkamsaj äl (Hech. 12:1-5, 21-23).   

13. Tayaʼ jun tzʼetbʼäl chrij ri achkë rubʼanik xkowin Jehová chkij kan pa molaj qʼatöy taq tzij.

¹³ Jehová chqä rukʼutun chë kʼo más uchqʼaʼ pa ruqʼaʼ chkiwäch kan pa molaj qʼatöy taq tzij. Ryä xuʼän chë ri israelitas xechʼakon chkij ye 31 qʼatöy taq tzij aj Canaán ri xkimöl kiʼ rchë xkibʼebʼanaʼ chʼaʼoj kikʼë; ya riʼ xuʼän chë ri israelitas xekowin xekanaj qa chwäch jun mamaʼ peraj rchë ri Ilew ri Tzjun wä chkë (Jos. 11:4-6, 20; 12:1, 7, 24). Jehová chqä xerutoʼ ri israelitas rchë xechʼakon chrij Ben-Hadad chqä chkij ye 32 qʼatöy taq tzij aj Siria ri xkimöl chqä kiʼ rchë xkibʼebʼanaʼ chʼaʼoj kikʼë (1 Rey. 20:1, 26-29).  

14, 15. a) ¿Achkë xkiʼij Nabucodonosor chqä Darío chrij ri uchqʼaʼ kʼo pa ruqʼaʼ Jehová? b) ¿Achkë xuʼij chrij Jehová chqä chrij rutinamit ri xtzʼibʼan jun chkë ri salmos?

¹⁴ Jehová kan kʼïy mul rukʼutun chë yë ryä ri Nimaläj Ruqʼij. Taq Nabucodonosor, jun chik qʼatöy tzij pa ruwiʼ Babilonia, pa rukʼexel nuyaʼ ruqʼij Jehová, xa kowan xnaʼ riʼ rma ri uchqʼaʼ kʼo pa ruqʼaʼ chqä rma ruqʼatbʼäl tzij, Dios xuʼän chë xuʼän itzel rujolon. Taq xkʼachöj pä rujolon, Nabucodonosor xyaʼ ruqʼij ri Nimaläj Ruqʼij y xqʼax chwäch chë ri uchqʼaʼ kʼo pa ruqʼaʼ Jehová majun xtesan ta che rä. Y xuʼij chë majun ta jun xtkowin xtbʼanö chë ma ta xtuʼän ri nrajoʼ (Dan. 4:30, 33-35). Taq Jehová xköl Daniel chkiwäch ri köj rma ma xqʼäj ta rutzij, ri qʼatöy tzij Darío xuʼij reʼ: «Rïn nbʼij chkë jontir ri winäq ri yiqʼatö tzij pa kiwiʼ chë ma tkiqasaj ta ruqʼij ri ru-Dios Daniel. Rma yë ryä ri kʼaslïk Dios chqä majun bʼëy nkäm ta. Ri ruqʼatbʼäl tzij majun bʼëy xtchup ta ruwäch chqä kan ronojel mul xtjeʼ uchqʼaʼ pa ruqʼaʼ» (Dan. 6:7-10, 19-22, 26, 27).

¹⁵ Ri xtzʼibʼan jun chkë ri salmos xuʼij reʼ: «Jehová rubʼanon chë ri itzel nkajoʼ nkiʼän ri winäq ma ütz ta ntel chkiwäch; y ri kiquʼun nkiʼän, ryä rubʼanon chë ma ntel ta apü chkiwäch». Ryä chqä xuʼij: «¡Kiʼ rukʼuʼx ri tinamït ri yë Jehová ru-Dios, ri tinamït ri chaʼon rmä ryä rchë ntok rutinamit!» (Sal. 33:10, 12). Achiʼel nqatzʼët, ¡kan kʼo rma nqatäj qaqʼij rchë ma nqaqʼäj ta rutzij Jehová!

RI RUKʼISBʼÄL CHʼAʼOJ

16. ¿Achkë ütz nqayaʼ chwäch qan, y achkë rma? (Tatzʼetaʼ ri achbʼäl).

¹⁶ Xqatzʼët pä achkë xuʼän Jehová ojer. Ye kʼa, ¿achkë qayoʼen chë xtbʼanatäj xa jbʼaʼ chik apü? Röj ütz nqayaʼ chwäch qan chë Jehová xkeruköl rusamajelaʼ ri ma xtkiqʼäj ta rutzij chpan ri «nimaläj tijöj poqonal» (Mat. 24:21; Dan. 12:1). Ryä xtuʼän ya riʼ taq jun molaj qʼatöy taq tzij —Gog aj Magog— xtkatäj pä chkij rusamajelaʼ rchë xtyaʼ kʼayewal pa kiwiʼ. Tapeʼ kan xtkimöl kiʼ ri 193 tinamït ri ye kʼo chpan ri Naciones Unidas, ryeʼ kan majun ta xkekowin xtkiʼän che rä ri Nimaläj Ruqʼij chqä ru-ejército ri ye kʼo chkaj. Jehová nuʼij reʼ: «Rïn kan xtinnmirsaj nqʼij, xtinchʼajchʼobʼej nbʼiʼ y xtinkʼüt chkiwäch ye kʼïy tinamït achkë riʼ rïn; y kʼo chë xtkitamaj che rïn yïn Jehová» (Ezeq. 38:14-16, 23; Sal. 46:10).

17. ¿Achkë xtbʼanatäj kikʼë ri qʼatöy taq tzij, y achkë xtbʼanatäj kikʼë ri ma xtkiyaʼ ta qa Jehová?

¹⁷ Ri xtuʼän Gog xtuʼän chë xtchapatäj ri rukʼisbʼäl chʼaʼoj ri rubʼiniʼan Armagedón. Chpan ri chʼaʼoj riʼ, Jehová xtchüp kiwäch ronojel «ri qʼatöy taq tzij ri ye kʼo chwäch le Ruwachʼlew» (Apoc. 16:14, 16; 19:19-21). Ye kʼa Jehová xtköl «kikʼaslemal ri ma nkiyaʼ ta qa» chqä xa xuʼ ryeʼ xkekanaj qa chwäch le Ruwachʼlew (Sal. 97:10).

MAJUN BʼËY TQAQʼÄJ TA RUTZIJ JEHOVÁ

18. ¿Achkë kibʼanon pä ye kʼïy kantzij taq cristianos, y achkë rma? (Daniel 3:28).

¹⁸ Chkipan ri junaʼ ri ye qʼaxnäq pä, ye kʼïy kantzij taq cristianos ma kipoqonan ta ye bʼenäq pacheʼ o kiyaʼon kikʼaslemal xa rma kowan nkajoʼ Jehová, ri Nimaläj Kiqʼatöy Tzij. Ryeʼ kan kiyaʼon chwäch kan ma nkiqʼäj ta rutzij Jehová, kan achiʼel xkiʼän ri oxiʼ hebreos ri ma xekäm ta pa horno ri nbʼrö pa qʼaqʼ rma ma xkiqʼäj ta rutzij ri Nimaläj Ruqʼij (taskʼij ruwäch Daniel 3:28).

19. ¿Achkë xttzʼët Jehová chkij rusamajelaʼ taq xtqʼät tzij pa kiwiʼ, y achkë kʼo chë nqaʼän komä?

¹⁹ Ri salmista retaman wä chë kan kʼo rejqalen ma naqʼäj ta rutzij Jehová. Ryä xtzʼibʼaj reʼ: «Ryä achiʼel ta nuskʼij ri kaj chqä le Ruwachʼlew rchë nuqʼät tzij pa ruwiʼ rutinamit, y nuʼij: ‹Keʼimoloʼ pä ri nwinaq chi nwäch ri ma nkiqʼäj ta ntzij›» (Sal. 50:4, 5). Chpan jun chik salmo, David xtzʼibʼaj reʼ: «Jehová kan nqä chwäch ri chojmilal y majun bʼëy xkeruyaʼ ta qa ri ma nkiqʼäj ta rutzij. Ryeʼ ronojel mul xkechajïx» (Sal. 37:28). Majun ta chik jun rubʼanik kʼaslemal ri más ütz nqakʼwaj chwäch ri nqaʼän ri nqä chwäch Jehová. Y xa bʼa achkë kʼayewal nqïl, tqatjaʼ qaqʼij rchë ma nqaqʼäj ta rutzij. We xtqaʼän riʼ, xtqanaʼ ri xnaʼ ri salmista taq xtzʼibʼaj reʼ: «Ri ma nkiqʼäj ta ri apixaʼ kan kiʼ kikʼuʼx tkiraqaʼ kichiʼ» (Sal. 132:9).