Bibliachö palabrakunata entiendinapaq

A B C CH D E F G H I J K L LL M N O P Q R S SH T TS U V W Y Z

A

• Aaronpa kastankuna.

  Aaronqa Levï kastapitam karqan, y pëmi Ley mandakunqannö sacerdötikunapa mandaqnin karqan, y pëpa kastankunallam Diospa carpa wayinchö y templuchö sacerdöti kayaq (1Cr 23:28).

• Ab.

  Abqa judïukunapa calendariunchö pitsqa kaq killam karqan, y mana judïu kaq calendariuchönam onci kaq killa karqan. Ab killaqa, pullan julium qallaq y pullan agostum ushaq. Ab killa nirqa reqiyarqan judïukunata Babiloniaman prësu apayanqampitaran. Kë killapaqqa, Bibliachöqa ‘pitsqa kaq killa’ ninllam (Nü 33:38; Esd 7:9). Rikäri “Masllata musyanapaq” neqchö B15 kaqta.

• Abib.

  Abibqa judïukunapa calendariunchö punta kaq killam karqan, y mana judïu kaq calendariuchönam joqta kaq killa karqan. Abibqa “verdi espïga” ninanmi, y kë killaqa pullan marzum qallaq y pullan abrilmi ushaq. Judïukuna Babiloniapita kutiyämunqampitaqa nisan nirnam tsë killata reqiyarqan (Dt 16:1). Rikäri “Masllata musyanapaq” neqchö B15 kaqta.

• Acäya.

  Griëgu Idiömachö Qellqayanqan Diospa Palabranchöqa Acäya nirqa parlëkan, Grecia nacionpa sur lädunchö këkaq Römachö provinciapaqmi, tsë provinciapa capitalninqa Corintum karqan. Acäya provinciapa markankunaqa karqan Peloponësu islakuna y Greciapa wakin markankunam (Hch 18:12). Rikäri “Masllata musyanapaq” neqchö B13 kaqta.

• Acuerdu (pactu).

  Tsëqa Dioswan nunakuna o ishkaq nunakuna imatapis rurayänampaq o mana rurayänampaq patsätsiyanqan o rurayanqan acuerdum karqan. Höraqa juknin kaqllam tsë acuerduta cumplinan karqan (tsëtam juknin kaqlla cumplinan acuerdu niyaq). Juk cäsukunachöqa acuerduta ruraqkunam ishkan cumpliyaq (tsëtam ishkan cumpliyänan acuerdu niyaq). Nunakunawan Dios ruranqan acuerdupaq Bibliachö willakurpis, willakunmi nunakunapura, kastakunapura, nacionkunapura o markakunapura rurayanqan conträtukunapaqpis. Mas väleq acuerdukunaqa Abrahanwan, Davidwan, Israel nacionwan (acuerdu Ley) y Diospa Israelninwan (mushoq acuerdu) Dios ruranqan acuerdukunam (Ge 9:11; 15:18; 21:27; Ex 24:7; 2Cr 21:7).

• Acuerdu rurëchö yanapakoq.

  Tsëqa mana alli këkaqkunata amishtatsir yanapakoq nunam. Bibliachöqa nin Leywan patsakaq acuerduchö Moises yanapakunqanta y mushoq acuerduchö Jesus yanapakunqantam (Gäl 3:19; 1Ti 2:5).

• Adar.

  Adarqa judïukunapa calendariunchö döci kaq killam karqan, y mana judïu kaq calendariuchönam joqta kaq killa karqan. Adar killaqa pullan febrëruchömi qallaq y pullan marzuchömi ushaq. Adar nirqa reqiyarqan judïukunata Babiloniaman prësu apayanqampitaran (Est 3:7). Rikäri “Masllata musyanapaq” neqchö B15 kaqta.

• Agradecikur apayanqan qarë.

  Tsëqa Teyta Dioswan amïgu kayanqanta rikätsikur, alabar, imëkata bendicinqampita y alläpa kuyakoq kanqampita agradecikur apayanqan qarëmi karqan. Ëtsataqa tsë junaqllam mikuyänan karqan, y levadürayoq tantawan y levadürannaq tantawanmi mikuyaq (2Cr 29:31).

• Ajenju.

  Tsëqa asqaq o ayaq plantakunam y fuertim pukutan o mushkun. Bibliachö ajenju nirqa, mana majankunawan oqllanakuyanqampita sufriyanqampaq, esclävu kar sufriyanqampaq, nuna mayinkuna mana allita rurayanqampaq o Teyta Diospa contran churakäyanqampaqmi parlëkan. Apocalipsis 8:11, textuchöqa yakuta asqätsinqampaq y venenanqampaqmi parlëkan (Dt 29:18; Pr 5:4; Jer 9:15; Am 5:7).

• Alabastru.

  Tsëqa karqan perfümita winayänampaq rumipita rurashqa takshalla botëllakunam, tsë rumitaqa tariyaq Alabastron sitiupa amänunchömi (Egiptuchö). Perfümi mana jichakänampaqmi tsë botëllakunapa kunkanqa llanulla karqan fäcil-lla tsaparkuyänampaq. Tiempuwanqa tsë rumitam alabastru nir reqiyarqan (Mr 14:3).

• Alamot.

  Kë palabraqa ‘shipashkuna’ o ‘mas jövin kaq warmikuna’ ninanmi. Tsë palabrataqa müsicata ruraqkunam reqiyaq Alamot nöta nirnin. Capazchi tsënöqa reqiyaq, cantarnin mas jövin kaq warmikuna mas fuertipa cantayanqanta (1Cr 15:20; Sl 46:enc).

• Alfa y Omëga.

  Tsë palabrakunaqa griëgu idiömachö abecedariupa qallanan kaq y ushanan kaq letrakunam. Apocalipsis libruchöqa Diospaq parlarmi Alfa y Omëga palabrakunaqa kima kuti juntu yurin. Tsë versïculukunachö “punta kaq y ultimu kaq” y “qallanan y ushanan” kaq nirqa, Alfa y Omëga ninanllam (Ap 1:8; 21:6; 22:13).

• Alistakuyänan junaq.

  Tsënöqa reqiyaq, kanan witsan viernis nir reqinqantsik junaqtam, tsë junaqmi judïukunaqa säbadu junaqpaq alistakuyaq. Inti o rupay jeqarkuptinmi säbadu junaqna qallëkoq. Judïukunapaqqa, dia ushareq y qallareq patsa ampirkuptinmi o tsakarkuptinmi (Mr 15:42; Lü 23:54).

• Alläpa alli kë.

  Griëgu idiömachöqa, imapis alläpa alli kaqpaq y shumaq kaqpaqmi parlëkan. Tsënö nirqa alli karnin imatapis qarakoq këpaqmi parlëkan. Teyta Diospaq parlarqa, ima pägutapis mana shuyarashpa qarakoq kanqampaqmi nikan. Tsë palabraqa, Diosnintsikqa alläpa qarakoq, alläpa kuyakoq y alläpa alli kanqantam rikätsikun. Tsë palabrataqa, “favor” y “alli kar qarakoq” nirpis traduciyanmi. Tsënö nirqa, imatapis mana rurëkaptin o mana merecikaptin alli kar qarakuypaqmi parlëkan (2Co 6:1; Ef 1:7).

• Alläpa kuyakoq.

  Hebreu idiömachö jësedh neq palabrataqa “alläpa kuyakoq” nirmi masqa traduciyashqa. Tsënö kuyakoq nunaqa palabrantam imëpis cumplin, alli kaqllatam imëpis ruran, mana jaqikoqmi y mana dejakuypam kuyakun. Diosnintsik nunakunata kuyanqampaq parlarmi Bibliachöqa masqa tsënö nin, y nunakuna kuyanakuyanqampaq parlarpis höraqa tsënömi nin (Ex 34:6; Rut 3:10).

• Alläpa Sagrädu Sitiu.

  Tsëqa karqan carpa wayichö y templuchö mas ruri kaq cuartum; Alläpa Sagrädu Cuartu nirpis reqiyaqmi. Tsë cuartuchömi karqan Teyta Jehoväpa Sagrädu Cäjan. Moises qellqanqan Leychö ninqannömi, tsë cuartumanqa mandakoq sacerdötilla watachö juk kuti yëkoq, Jutsankunapita Perdonashqa Kayänan Junaqchö (Ex 26:33; Le 16:2, 17; 1Rë 6:16; Heb 9:3).

• Alläpa sufrimientu.

  Griëgu idiömachö “sufrimientu” neq palabraqa, imapis pasakunqampita alläpa llakikuyanqanta y sufriyanqantam rikätsikun. Jesusqa nirqan Jerusalenchö imëpis mana pasakunqannö “alläpa sufrimientu” kanampaq kaqtam, y nirqanmi shamoq tiempuchö chipapäkur shamunqan witsan llapan nunakuna ‘alläpa sufrimientupa’ pasayänampaq kaqta (Mt 24:21, 29-31). Apostol Pabluqa nirqan “Teyta Diosta mana reqeqkunaman y Señornintsik Jesuspita alli noticiakunata mana cäsukoqkunaman” tsë alläpa sufrimientuta Teyta Dios apamunampaq kaqtam. Apocalipsis librupa 19 kaq capïtulunmi rikätsikun Jesuswan soldädunkuna, ‘mantsëpaq chukaru animalta, gobernaqkunata y soldädunkunata’ ushakätsinampaq kaqta (2Te 1:6-8; Apo 19:11-21). Tsë alläpa sufrimientutaqa ‘mëtsikaq nunakunam’ kawëkar pasayanqa (Ap 7:9, 14 9). Rikäri ARMAGEDON neqta.

• Alli noticiakuna.

  Griëgu Idiömachö Qellqayanqan Diospa Palabranchöqa tsë alli noticiaqa Diospa Gobiernunmi, y Jesusman markäkurlla o yärakurlla salvakuyta puëdinqantsikmi (Lü 4:18, 43; Hch 5:42; Ap 14:6).

• Allita ruraq.

  Teyta Diosllam nimantsik ima rurëkuna alli kanqanta o mana alli kanqanta. Tsëmi Bibliachö ‘alli ruraq’ nirqa, Teyta Dios mandakunqannö imatapis rurëpaq parlëkan (Ge 15:6; Dt 6:25; Pr 11:4; Sof 2:3; Mt 6:33).

• Allpa qoturanqan löma.

  Hebreu idiömachöqa Milö niyaqmi. Tsëqa ‘juntë’ ninan palabrapitam shamun. Septuaginta niyanqan Bibliachöqa, “alli perqashqa sitiu” ninmi. Imanö kanqanqa manam musyëtsu, peru capazchi tsë sitiu imanö kanqanta o Davidpa Markan alli perqashqa kanqanta rikätsikoq (2Sa 5:9; 1Rë 11:27).

• Alma.

  Kë palabraqa hebreu idiömachö nëfesch y griëgu idiömachö psykjë neq palabrakunapitam shamun. Tsë palabrakuna Bibliachö imapaq parlëkanqanta entiendirmi musyarintsik 1) nunakunapaq, 2) animalkunapaq, o 3) juk nunapa o animalpa vïdampaq parlëkanqanta (Ge 1:20; 2:7; Nü 31:28; 1Pë 3:20; nötatapis rikäri). “Alma” palabraqa manam wakin religiösu nunakuna entiendiyanqannötsu. Bibliachö “alma” nirqa, patsachö llapan kawaq kaqkunapaqmi parlëkan. Nëfesch o psykjë nirqa, cuerpuyoq kaqpaq, yatëta puëdina kaqpaq, rikäna kaqpaq y wanoqlla o wañoqlla kaqpaqmi parlëkan. Kë Bibliachöqa, ima ninan kanqanmannömi unë qellqayanqan idiömapita quechuaman traduciyämushqa. Tsëmi wakin versïculukunachöqa “alma” ninampa rantin, “kawë”, “kamashqa”, “nuna” o “imanöpis kë” nin, y höraqa “noqa” nin. Cäsi llapan yurinqanchömi, päginapa ura kuchunchö “alma” nin. Kikin textuchö o päginapa ura kuchunchö “alma” niptinqa, këchö ninqannömi entiendinantsik. Imatapis llapan almawan rurëpaq parlarqa, llapan shonquntsikwan, o llapan kawënintsikwan rurëpaqmi parlëkan (Dt 6:5; Mt 22:37, nötata rikäri). Wakin textukunachöqa, tsë palabraqa yurin kawëkaqkuna munayanqampaq o munapäyanqampaq parlarninmi. Y höraqa “alma” nin wanushqa nunapaq o wanushqa animalpaq parlarmi (Nü 6:6; Pr 23:2; Is 56:11; Ag 2:13).

• Altar.

  Tsëqa allpapita rurashqa, o rumikunawan perqashqa o qerupita rurashqa o juk jatun rumim karqan, y entërumpam metalta laqayaq. Diosta adorarninmi tsë jananchö qarëkunata rupatsiyaq o inciensuta rupatsiyaq. Carpa wayipa y templupa punta kaq cuartunchömi, örupita rurashqa ichikllan altar karqan inciensuta rupatsiyänampaq. Tsëqa qerupita rurashqam karqan y öruwanmi laqashqa këkarqan. Waqta patiuchönam cobripita rurashqa mas jatun altar karqan, tsëchömi qarëkunata rupatsiyaq (Ex 27:1; 39:38, 39; Ge 8:20; 1Rë 6:20; 2Cr 4:1; Lü 1:11). Rikäri “Masllata musyanapaq” neqchö B5 y B8 kaqta.

• Altarchö waqra.

  Wakin altarkunapa chuskun esquïnankunachö këkaq waqrakunam karqan (Le 8:15; 1Rë 2:28). Rikäri “Masllata musyanapaq” neqchö B5 y B8 kaqta.

• Anciänu (superintendenti).

  Pëkunataqa cristiänukunata cuidayänampaq y dirigiyänampaqmi nombrayashqa. Llapampis ollqullam kayan. Griëgu idiömachöqa episkopos ninmi, tsëqa ‘cuidaq’ y ‘rikaq’ ninanmi. Superintendenti y anciänu nirqa, tsë rurëyoqlla kayanqampaqmi parlëkan. Anciänu palabrataqa griëgu idiömachö presbyteros ninmi, tsënöqa nin anciänu kanampaq churayanqan nuna Diosnintsik munanqannö kawakoq y alli yachaq kaptinmi. Superintendenti nirnam, ima rurëkunachöpis yanapakunqanta rikätsikun (Hch 20:28; 1Ti 3:2-7; 1Pë 5:2).

• Angelkuna.

  Kë palabraqa hebreu idiömachö maläkh, y griëgu idiömachö ägguelos neq palabrakunapitam shamun. Ishkan palabrakunapis ‘willakoq’ ninanmi, peru Diospita shamurnin willakoq espïritutaqa ‘angel’ nirmi traduciyashqa (Ge 16:7; 32:3; Snt 2:25; Ap 22:8). Angelkunaqa alläpa puëdeq espïritukunam kayan, y Diosqa nunakunata manaraq kamarmi pëkunataqa mas unëna kamashqa karqan. Pëkunapaqmi Bibliaqa “mëtsika angelkuna”, “patsa waraptin yarqamoq estrëllakuna” y “Diospa tsurinkuna” nin (Dt 33:2; Job 1:6; 38:7). Angelkunataqa cada ünutam Diosnintsik kamashqa, y pëkunaqa manam nunakunanö mirëta puëdiyantsu. Pachak millonpitapis masmi kayan (Da 7:10). Bibliaqa willakun cada ünupa jutinkuna kanqantam y imanöpis këninkunachö jukläya jukläya kayanqantam, tsënö kaptimpis, humildi karmi adorayänantaqa munayantsu, y cäsi llapankunam jutinkunataqa willakuyantsu (Ge 32:29; Lü 1:26; Apo 22:8, 9). Imëka carguyoqmi kayan. Pëkunaqa yanapakuyan Jehovä gobernar täkunampa nöpanchö, Teyta Dios willakunqankunata musyatsikur, Jehoväpa sirweqninkunata patsachö yanapar, Diospa chikeqninkunata ushakätsir y Diospa alli noticiankunata willakoqkunata yanaparmi (2Rë 19:35; Sl 34:7; Lü 1:30, 31; Ap 5:11; 14:6). Shamoq tiempuchöqa ARMAGEDON guërrachö pelyarmi Jesusta yanapayanqa (Ap 19:14, 15).

• Anticristu.

  Griëgu idiömachö kë palabraqa rikätsikun: Cristupa contran kanqanta o Cristu tukunqantam. Anticristuqa kayan, Cristupa o qateqninkunapa contran këkaq llapan nunakuna, o juk grüpu nunakunam. Pëkunaqa ulikur o llullakurmi niyan Cristu o Diospa Akrashqan kayanqanta (1Jn 2:22).

• Apostol.

  Kë palabraqa “mandayanqan” ninanmi. Tsënöqa nin Jesuspaq y wakinkunata yanapayänampaq mandayanqan nunakunapaqmi, peru masqa Jesus akranqan chunka ishkë qateqninkunapaq parlarmi tsënöqa nin (Mr 3:14; Hch 14:14).

• Aram; arameukuna.

  Aramqa Sempa tsurinmi karqan. Aramëkunaqa täkuyarqan Lïbanu jirkapita qallëkur Mesopotamiayaqmi: nortipam Tauru sitiuyaq y surpanam Damascu markayaq. Hebreu idiömachöqa kë sitiupa jutinqa Arammi karqan y tiempuwannam Siria nir reqiyarqan, y tsëchö täraqkunatanam siriukuna nir reqiyaq (Ge 25:20; Dt 26:5; Os 12:12).

• Arameu idiöma.

  Këqa semïta idiömam karqan y hebreu idiömanöllam karqan. Tsë ishkan idiömakunaqa tsë letrakunallatam utilizäyaq. Qallananchöqa arameu nunakunallam tsë idiömata parlayaq, peru tiempu pasariptinqa, Asiria y Babilonia nacionkuna poderninchö katsiyanqan markakunachömi negociuta rurar tsë idiömata parlayaq. Y Persia nacion mëtsë markakunata poderninchö katsinqan witsampis, tsë idiömatam parlayaq (Esd 4:7). Esdras, Jeremïas y Daniel librukunachöpis wakin textukunataqa arameu idiömachömi qellqayarqan (Esd 4:8–6:18; 7:12-26; Jer 10:11; Da 2:4b–7:28).

• Arcangel.

  Kë palabraqa ‘angelkunapa mandaqnin’ ninanmi. Arcangel palabrapa qallananchö arc letrakunaqa ‘mandakoq’ o ‘precisaq’ ninanmi. Tsënö ninqanwan y Bibliachö jukllaqllapaq parlanqanwanmi musyantsik juk arcangel-lla kanqanta. Bibliachöqa nin tsë arcangelpa jutin Miguel kanqantam (Da 12:1; Jüd 9; Ap 12:7).

• Areöpagu.

  Tsë sitiuqa Atenas markachö juk jirkam karqan, y Acröpolis sitiupa inti o rupay jeqanan lädumampam karqan. Y cortichö trabajaqkuna juntakäyanqantapis Areöpagu nirmi reqiyaq. Juk kutin epicuriu y estoicu yachaq nunakuna, Areöpaguman Pabluta apayarqan imaman creinqanta parlanampaq (Hch 17:19).

• Armagedon.

  Kë palabraqa hebreu idiömachö Har·Meghiddohn neq palabrapitam shamun, y ‘Meguidö Jirka’ ninanmi. Armagedon nirqa Llapanta Puëdeq Teyta Dios nunakunata juzganan tiempuchö y Jehoväpa contran guërrata rurayänampaq entëru ‘patsachö gobernaqkuna’ juntakäyanqampaqmi parlëkan (Ap 16:14, 16; 19:11-21). Rikäri ALLÄPA SUFRIMIENTU neqta.

• Arrepentikuy.

  Bibliachö tsënö nirqa parlëkan, jutsata ruranqampita o ruranampaq kaqta musyëkar mana ruranqampita pï nunapis llakikur shonqupita arrepentikunqantam. Rasumpa arrepentikunqanqa, mas alli portakunampaqmi yanapan (Mt 3:8; Hch 3:19; 2Pë 3:9).

• Aselguëia.

  Rikäri MANA PENQAKUR MANA ALLIKUNATA RURAR neqta.

• Asia.

  Griëgu Idiömachö Qellqayanqan Diospa Palabranchöqa, Röma nacionpa juk provinciampa jutinmi Asiaqa karqan. Kanan witsan Turquïa nacionpa inti o rupay jeqanan lädupam këkarqan. Sämus y Patmus islakunapis Asia provinciapam kayarqan. Y capitalninqa Ëfesum karqan (Hch 20:16; Ap 1:4). Rikäri “Masllata musyanapaq” neqchö B13 kaqta.

• Astoret.

  Tsë santuqa karqan guërrachö ganayänampaq y nunakuna wamrayoq kayänampaq cananeukuna adorayanqan santum. Baal santupa warminmi karqan (1Sa 7:3).

• Ayünu.

  Tsëqa juk tiempupa ni ima mikuytapis mana mikuymi. Israelïtakunaqa Jutsata Rurayanqampita Perdonashqa Kayänan Junaq, llakikuykunapa pasar y Dios yanapananta munarmi ayunayaq. Judïukunaqa nacionninkuna alläpa problëmakunapa pasayanqanta yarpäyänampaqmi watachö chusku kuti ayunayänampaq patsätsiyarqan. Cristiänukunapaqqa manam obligädunatsu ayunayänan (Esd 8:21; Isa 58:6; Lü 18:12).

• Azazel.

  Kë jutiqa capazchi hebreu idiömachöqa ‘illakäreq chïvu’ ninan. Jutsata Rurayanqampita Perdonashqa Kayänampaq Junaqchöqa juk mallwa chïvutam Azazelpaq rakiyaq. Tsëpitanam tsunyaq sitiupa mandayaq, tsëta rurayanqanmi rikätsikoq llapan israelïtakunapa jutsankuna perdonashqa kanqanta (Le 16:8, 10).

B

• Baal.

  Cananeu nunakuna adorayanqan santu. Ciëlupa duëñun, tamyatsimoq y mirayänampaq yanapakoq kanqantam creiyaq. Cada markachö adorayanqan mana väleq santunkunatapis Baal niyaqmi. Tsë palabraqa hebreu idiömachöqa ‘duëñu’ o ‘patron’ ninanmi (1Rë 18:21; Ro 11:4).

• Babiloniachö juezkuna; Römachö gobernadorkuna.

  Babilonia nacionchö juezkunaqa leykunatam alli musyayaq, y provinciakunachömi juzgayaq. Röma gobiernu dominanqan markakunachö gobernadorkunanam, gobiernu mandakunqankunata cumplitsiyaq. Pëkunam negociukunata rikäyaq, leykunata cumplitsiyaq, y leyta mana cäsukoqkunata juzgayaq y castigatsiyaq (Da 3:2; Hch 16:20).

• Bätu.

  Imatapis yaku kaqkunata mediyänampaq medïdam karqan. Capazchi 22 litrustanö pesaq, tsëtaqa niyan unë witsan tariyanqan cantarukunachö Bätu nir qellqashqata tariyanqampitam. Bibliachöqa willakun yaku kaqkunata o tsaki mikuykunata mediyänampaq bätuta utilizäyanqampaqmi (1Rë 7:38; Eze 45:14). Rikäri “Masllata musyanapaq” neqchö B14 kaqta.

• Bautïzu; bautizan.

  Tsë palabraqa entienditsikun ‘tullpuypaq’ o yakuman illakanqanyaq juk nuna yëkunqampaqmi. Jesusqa mandakurqan qateqninkuna bautizakuyänampaqmi. Bibliachöqa willakun nunakunata Juan bautizanqampaq, santu espïrituwan bautizashqa kayanqampaq, ninawan bautizashqa kayanqampaq y juk bautismukunapaqmi (Mt 3:11, 16; 28:19; Jn 3:23; 1Pë 3:21).

• Belcebü.

  Tsënö nirqa, demoniukunapa mandaqnin o gobernaqnin Satanaspaqmi parlëkan. Capazchi tsë jutiqa Eqron markachö filisteu nunakuna adorayanqan Baal-Zebub niyanqan Baal santupa jutimpita shamun (2Rë 1:3; Mt 12:24).

• Brazäda.

  Yakupa hondunta mediyänampaqmi tsëtaqa utilizäyaq. Y mideq 1.8 metrusmi (Hch 27:28). Rikäri “Masllata musyanapaq” neqchö B14 kaqta.

• Brujerïa.

  Tsëqa pï nunapis wanuriptin espïritun kawëkanqanman y kawëkaqkunawan parlëta puëdiyanqanman creiyanqanmi. Y espïritukunawan parlayänampaqqa, espïritukunawan o wanushqakunawan parlaq nunaraq yanapanqanta creiyanqanmi. “Brujerïa” palabrakunaqa griëgu idiömachö farmakïa neq palabrapitam shamun, y griëgu idiömachöqa “drögakunata utilicë” ninanmi. Tsënöqa nin yanapanampaq demoniukunaman mañakur, brüjukuna drögakunata utilizäyanqampitam (Gäl 5:20; Ap 21:8).

• Brüjukuna.

  Pëkunaqa shamoq tiempuchö imakuna pasanampaq kaqta musyayanqantam niyan. Pëkunapaqqa Bibliachö nin Magia ruraq sacerdötikuna y estrëllakunata rikëkur ima pasanampaq kaqta willakoqkuna kayanqantam (Le 19:31; Dt 18:11; Hch 16:16).

• Bul.

  Bulqa judïukunapa calendariunchö puwaq killam karqan, y mana judïukunapa calendariunkunachöqa ishkë kaq killam karqan. Bulqa ‘wayun’ ninanmi. Bul killaqa pullan octubrim qallaq y pullan noviembrim ushaq (1Rë 6:38). Rikäri “Masllata musyanapaq” neqchö B15 kaqta.

C

• Cab.

  Tsëqa karqan tsaki cösaskunata mediyänampaq medidam. Bätu medïdata cuentachö katsiyaptinqa 1.22 litrusmi karqan (2Rë 6:25). Rikäri “Masllata musyanapaq” neqchö B14 kaqta.

• Caldëa; caldeukuna.

  Tsënöqa reqiyaq Tigris y Eufratis mayukuna tinkoqchö täkoq nunakunatam. Tiempuwanqa entëru Babilonia markakunatanam caldeukuna nir reqiyarqan. Cienciata, unë pasakunqankunata, idiömakunata y imëka cläsi estrëllakunata estudiaqkunatapis caldeu nirmi reqiyaq. Y pëkunaqa brüjum kayaq y estrëllakunata rikëkurmi imëkatapis willakuyaq (Esd 5:12; Da 4:7; Hch 7:4).

• Canaan.

  Pëqa Noëpa willkan y Campa chusku kaq tsurinmi karqan. Tiempuwannam Canaanpa onci kastankunaqa jatun lamarpa inti o rupay yarqamunan lädunmampam täkuyarqan, tsë sitiuqa këkarqan Egiptupa lädunchö y Siriapa lädunchömi. Tsë sitiutam reqiyaq ‘Canaan marka’ nir (Le 18:3; Ge 9:18; Hch 13:19). Rikäri “Masllata musyanapaq” neqchö B4 kaqta.

• Cantaqkunata dirigeq.

  Salmus libruchö hebreu idiömachöqa müsica tocaqkunata alistaqpaq, cantaqkunata dirigeqpaq, cantaqkunata yachatseqpaq, cantaq levïtakunata dirigeqpaq y actuaqkunata dirigeq nunapaqmi parlëkan. Wakinkunaqa “müsica tocaqkunata dirigeq” niyanmi (Sl 4:enc; 5:enc).

• Capïtulu qallanan.

  Tsëqa salmus libruchö cada capïtulupa qallananchö këkaq palabrakunam. Y tsë capïtulu imapaq parlanqanta, pï qellqanqanta, ima nötachö tocayänampaq kaqta o imapaq kanqanta entienditsikun. Rikäri Salmus 3, 4, 5, 6, 7, 30, 38, 60, 92, 102 qallananchö ninqan.

• Carpa wayi.

  Tsë puritsinalla carpa wayintaqa israelïtakuna Egiptupita yarqayämunqampitaran utilizäyarqan. Carpa rurinchöqa, Jehovä këkanqanta rikätsikoq Sagrädu Cäjam karqan. Tsë wayichömi Teyta Diosta adorayaq y tsëmanmi qarëkunata apayaq. Tsë wayillatam juntakäyänan wayi niyaq. Fäcil-lla armayänampaqmi qerupita rurashqa karqan, tsapananqa lïnupita rurashqa tëlam karqan y tëlachöqa querubinkunam bordararqan. Tsë carpa wayiqa ishkë cuartuyoqmi karqan, juk kaqmi karqan Sagrädu Cuartu y juk kaqnam karqan Alläpa Sagrädu Cuartu (Jos 18:1; Ex 25:9). Rikäri “Masllata musyanapaq” neqchö B5 kaqta.

• Carrëta.

  Unë witsanqa, ishkë ruëdayoq carrëtatam cawalluwan sutatsiyaq y masqa guërrapaqmi utilizäyaq (Ex 14:23; Juë 4:13; Hch 8:28).

• Casia.

  Kë plantaqa canëla niraqmi y Chïna nacionpita canëla nirpis reqiyanmi. Casiataqa perfumipaqmi utilizäyaq y akrashqa kayanqanta rikätsikuyänampaq jichayanqan aceitimampis pukutänampaq o mushkünampaqmi winayaq (Ex 30:24; Sl 45:8; Eze 27:19).

• Cëpu.

  Tsëqa karqan pitapis castigayänampaq herramientam. Wakinqa chakinkunallata kanitsiyänampaqmi kaq, peru wakinqa nunapa cuerpuntam doblarätseq, capazchi chakimpita, makimpita y kunkampita tsëwan kanitsiyaq (Jer 20:2; Hch 16:24).

• Cësar.

  Tsëqa Röma nacionchö juk apellïdum karqan, peru tiempuwanqa Röma nacionta gobernaqkunatam tsënö reqiyaq. Bibliachöqa gobernaqkunapa jutintam willakun Augustu, Tiberiu y Claudiu nir, peru Neronpa jutintaqa manam willakuntsu sinöqa Cësar ninllam. Griëgu Idiömachö Qellqayanqan Diospa Palabranchöqa, juk autoridäpaq o Estädupaq parlarmi ‘Cësar’ nin (Mr 12:17, nöta; Hch 25:12, nöta).

• Ciëluchö Reina.

  Tsëqa Jeremïas kawanqan witsanchö, Teyta Diospa contran churakashqa israelïtakuna adorayanqan warmi santum karqan. Capazchi karqan babiloniukuna adorayanqan Istar (o Astartï) warmi santu. Mas unëqa Inanna niyaqmi, tsëqa ‘ciëluchö reina’ ninanmi. ‘Ciëluchö reina’ nirpis miratsikoq santu kanqantam pensayaq. Egiptuchö juk qellqashqata tariyanqanchöqa Astartipaqmi “ciëluchö señöra” nir qellqashqa kayänaq (Jer 44:19).

• Cödu.

  Tsë medïdaqa mideq kukuchipita, makipa mas jatun kaq dëdupa puntanyaqmi. Israelïtakunaqa masqa cödutam mediyänampaq utilizäyaq, tsëqa 44.5 centïmetrusmi mideq. Mas jatun kaq cödupis karqanmi, tsëqa 51.8 centïmetrusmi mideq (Ge 6:15; Lü 12:25). Rikäri “Masllata musyanapaq” neqchö B14 kaqta.

• Columna.

  Tsëtaqa imatapis tsaränampaqmi shätsipa o ichïtsïpa rurayaq. Wakinkunaqa tsë columnakunata rurayaq imatapis yarpäyänampaqmi. Salomonqa templuta o palaciukunata ruratsirmi columnakunata ruratsirqan. Jehovä Diosta mana sirweq nunakunaqa, adorayänampaqmi columnakunata rurayaq. Israelïtakunapis höraqa tsënömi rurayaq (Juë 16:29; 1Rë 7:21; 14:23). Rikäri JATUSAQ ADORNUKUNA neqta.

• Corti; juiciuta rurayänan sitiu.

  Tsëtaqa rumiwan perqarmi höraqa rurayaq, y grädakunapam tsëman witsäyaq. Juezkunaqa tsëman jamëkurmi nunakunata parlapäyaq y juzgar imata decidiyanqanta willakuyaq. Bibliachö ‘Diospa cortin’ y ‘Cristupa cortin’ nirqa, nunakunata juzganampaq Teyta Jehovä patsätsinqankunapaqmi parlëkan (Ro 14:10; 2Co 5:10; Jn 19:13).

• Cortïna.

  Tsëqa awashqa alläpa shumaq tëlam karqan, y querubinkunam tsëchöqa bordaraq. Diospa carpa wayinchö y templu rurinchömi Sagrädu Cuartuta, Alläpa Sagrädu Cuartupita rakeq (Ex 26:31; 2Cr 3:14; Mt 27:51; Heb 9:3). Carpa wayiman y patiuman yëkunachöpis cortïnaqa karqanmi (Ex 26:36; 27:16). Rikäri “Masllata musyanapaq” neqchö B15 kaqta.

• Cöru.

  Tsëtaqa utilizäyaq yaku kaqkunata o tsaki mikuykunata mediyänampaqmi. Bätu medïdata cuentachö katsiyaptinqa 220 litrusmi karqan (1Rë 5:11). Rikäri “Masllata musyanapaq” neqchö B14 kaqta.

• Cosëcha Qallanan Fiesta.

  Rikäri PENTECOSTES neqta.

• Cristiänu.

  Diosmi tsë jutitaqa churarqan Jesuspa qateqninkunapaq (Hch 11:26; 26:28).

• Cristu.

  Kë palabraqa Bibliachö yurin Jesuspaq parlarmi. Y griëgu idiömachö Kjristos neq palabrapitam shamun. Y hebreu idiömachöqa ‘Mesïas’ o ‘Akrashqa’ ninanmi (Mt 1:16; Jn 1:41).

• Culpayoq kayanqampita qarë.

  Jutsata rurayanqampita rupatsiyanqan qarë. Këqa jutsata rurayanqampita qarëta apayanqampita ichik jukläyam karqan. Tsëta ruranqanwanmi rikätsikoq jutsata ruranqampita arrepentikushqa kanqanta y tsëta rurar-ran unë cargunkunaman kuteq y castïgupita librina tikrareq (Le 7:37; 19:22; Isa 53:10).

CH

• Chukllushkuna.

  Bibliachö chukllushkuna nirqa, mëtsika juntakëkur mëtsëta ëwaq atska cläsi chukllushkunapaq o churqapikunapaqmi parlan. Moises qellqanqan Leychömi nirqan chukllushkunaqa limpiu animal kayanqanta, tsëmi mikuyta puëdiyaq. Mëtsika juntakëkur purirqa llapan tariyanqan plantakunatam pasëpa o jankat ushariyaq (Ex 10:14; Mt 3:4).

• Chukru tëla.

  Tsëqa karqan yana cabrapa aqtsampita rurashqa tëlam. Tsë tëlapitaqa rurayaq säcukunata, tsaki mikuyta winayänampaq costalkunata y llakishqa kayanqan höra vistikuyänan röpakunatam (Ge 37:34; Lü 10:13).

D

• Dagon.

  Filisteukuna adorayanqan santu. Tsë palabra ima ninan kanqantaqa manam allillaqa musyayantsu, peru wakin estudiösu nunakunaqa niyan hebreu idiömachö dagh palabrapita shamunqantam y tsëqa ‘pescädu’ ninanmi (Juë 16:23; 1Sa 5:4).

• Däricu.

  Tsëqa karqan persa nunakuna utilizäyanqan örupita qellëmi y 8.4 grämusmi pesarqan (1Cr 29:7). Rikäri “Masllata musyanapaq” neqchö B14 kaqta.

• David Marka.

  Tsëqa Jebus markam karqan. Jebus markachö nunakunata vencirir y tsë markapa duëñun David tikrariptinmi, David marka nir reqiyarqan. Sion nirpis reqiyaqmi. Kë markaqa këkarqan Jerusalen markapa sur kaq lädunchömi y Jerusalenpa unë kaq markanmi karqan (2Sa 5:7; 1Cr 11:4, 5).

• Davidpa Tsurin.

  Tsënö nirqa Jesuspaqmi parlëkan, y pëmi Diosnintsik änikunqannö Davidpa kastampita gobernanti këman chan (Mt 12:23; 21:9).

• Decäpolis.

  Tsëqa karqan Grecia nunakunapa juk grüpu markankunam, y qallananchöqa chunka markakunam tsë grüpuchö kayarqan (griëgu idiömachö dëka palabraqa “chunka” ninanmi y pölis neq palabranam “marka” ninan). Y Decäpolis nirmi reqiyaq Galilëa qochapa y Jordan mayupa inti o rupay yarqamunan läduchö këkaq sitiutapis, tsë sitiupam tsë markakunaqa mas këkäyarqan. Grecia nunakunapa costumbrinkunata rikätsikuyänan wayikuna y negociukunam tsëchöqa këkarqan. Jesuspis tsë sitiukunapaqa pasarqanmi, peru manam Bibliachöqa willakuntsu mëqan markallamampis chashqa kanqantaqa (Mt 4:25; Mr 5:20). Rikäri “Masllata musyanapaq” neqchö A7 y B10 kaqta.

• Demoniu.

  Nunakunapita mas puëdeq y mana rikakoq mana alli espïritukunam pëkunaqa kayan. Genesis 6:2 (nöta) textuchöqa pëkunapaq “Diospa tsurinkuna” ninmi, y Jüdas 6 textuchönam ‘angelkuna’ nin. Y manam mana alli kayänampaqtsu kamashqa kayarqan. Pëkunaqa Noë kawanqan witsanmi Diosta mana wiyakurnin, Satanasnölla Jehoväpa contran churakäyarqan (Dt 32:17; Lü 8:30; Hch 16:16; Snt 2:19).

• Denariu.

  Tsëqa Röma nunakuna utilizäyanqan qellëmi karqan, tsë qellëqa 3.85 grämusmi lasaq, y juknin kaq lädunchömi Römata gobernaqpa reträtun dibujaraq. Juk denariutam juk junaq trabäjanqampita peonta pagayaq y judïukunapis Röma autoridäkunatam, exigiyaptim juk denariuta pagayaq (Mt 22:17; Lü 20:24). Rikäri “Masllata musyanapaq” neqchö B14 kaqta.

• Diablu.

  Griëgu Idiömachö Qellqayanqan Diospa Palabranchöqa, Satanas chaskinqan jutim y “Tumpakoq” ninanmi. Jehovä Diosta tumpashqa kaptinmi Satanastaqa Diablu niyan. Diabluqa Jehovä Dios parlanqankunatam llutampa entienditsikushqa, pëpa contranmi parlashqa y jutintam mana allichö quedatsishqa (Mt 4:1; Jn 8:44; Ap 12:9).

• Diezmu.

  Tsëqa Teyta Diospaq, cada chunkapita jukta apayanqan impuestum karqan (Mal 3:10; Dt 26:12; Mt 23:23). Leyqa mandakoq, cosëchankunapita y animalninkunapita levïtakunapaq cada wata diezmuta israelïtakuna apayänampaqmi. Tsë chaskiyanqantanam levïtakunaqa cada chunkapita jukta rakiyaq Aaronpa kastan sacerdötikunapaq. Israelïtakunaqa mas diezmukunatapis apayaqmi. Peru cristiänukunapaqqa mananam obligädunatsu diezmuta apayänan.

• Dios munanqanta entiendeq.

  Tsë nunataqa, wakin nunakuna mana musyayanqantam Teyta Dios voluntäninta entienditseq, rikätseq o musyatseq. Hebreu idiömachö ‘rikë” neq palabrapitam shamun. Tsënö nirqa nikan rasumpa rikäyanqampaq o revelacionchö rikäyanqampaqmi. Pëmanqa problëmankunata arreglëta munarmi consëju mañakoq ëwayaq (1Sa 9:9).

• Diosllapaqna kanqanta rikätsikoq fiestata.

  Antïocu Epïfanis gobernantim Jehoväpa templunchö imëka mana allikunata rurarqan. Y tsë llapan ruranqanta limpiayanqan junaqtam ‘Teyta Diosllapaqna kanqanta rikätsikoq fiesta’ nir cada wata yarpäyarqan. Tsë fiestaqa kislev killachö 25 junaqmi qallaq, y puwaq junaqpam duraq (Jn 10:22).

• Diospa contran churakaq (apostasïa).

  Griëgu idiömachöqa apostasïa ninmi, y tsë palabraqa ‘witikurir karuchö shäkuy’ ninan palabrapitam shamun. Kë palabraqa rikätsikun “imatapis dejaripaq’, ‘dejarir ëwakuypaq’ o ‘contran churakëpaqmi”. Griëgu Idiömachö Qellqayanqan Diospa Palabranchöqa, “Diospa contran” churakë neq palabrakunaqa mas yurimun rasumpa kaq religionta dejareq kaqkunapaq parlarmi (Pr 11:9; Hch 21:21; 2Te 2:3).

• Diospa Gobiernun.

  Rikäri GOBIERNU neqta.

• Diospa Palabran.

  Tsënöqa nin qellqarëkaq Teyta Diospa Palabrampaqmi. Kë palabrakunaqa Griëgu Idiömachö Qellqayanqan Diospa Palabranchömi yurin (Lü 24:27; 2Ti 3:16).

• Diospa willakoqnin (profëta).

  Pëqa Diospa munëninta y ruranampaq kaqkunata willakoqmi karqan. Teyta Diosqa profëtakunawanmi imatapis willakoq. Tsëmi pëkunaqa yachatsikuyaq, mandakuyaq, juiciuta rurar Jehovä Dios condenanqankunata y shamoq tiempuchö pasakunampaq kaqkunata willakuyaq (Am 3:7; 2Pë 1:21).

• Diospa willakoqninkuna willakuyanqan (profecïa).

  Tsëqa Teyta Dios revelacionchö o suëñuchönö musyatsikunqankuna y imatapis willakuyänampaq mandakunqankunam. Tsë musyatsikunqankunaqa kanman imatapis yachatsinqankuna, imata rurayänampaq mandanqankuna, castïgu kanampaq kaqta willakunqankuna o shamoq tiempuchö pasakunampaq kaqta musyatsikunqanmi (Eze 37:9, 10; Da 9:24; Mt 13:14; 2Pë 1:20, 21).

• Diosta adorayänan wayi (sinagöga).

  Tsëqa ‘reunion’ o ‘asamblëa’ ninanmi. Wakin versïculukunachöqa Diospa Palabranta leyiyänampaq, yachatsikuyänampaq o yachatsikuyanqanta wiyakuyänampaq judïukuna juntakäyanqan wayipaqmi parlëkan. Jesus kë patsachö kanqan witsanqa entëru Israelchömi mas jatun kaq markakunachö tsënö wayikuna kaq (Lü 4:16; Hëch 13:14, 15).

• Diosta mantsë.

  Tsë ninanqa Teyta Diosta alläpa respetë, kuyë y mana allikunata rurar llakitsita mantsëmi. Sirweqninkunaqa tsënö llakitsita mantsayan Teyta Diosta kuyar y pëman markäkurmi o yärakurmi, tsëmi alläpa respetar adorayan y leyninkunata cäsukuyan (Sl 111:10, nöta; Pr 8:13, nöta; 2Co 7:1, nöta).

• Dioswan amïgu kayanqanta rikätsikoq qarë.

  Jehovä Dioswan amïgu kayanqanta rikätsikuyänampaqmi qarëkunata pëpaq rupatsiyaq. Tsë qarëtaqa mikuyaq, apaq kaq, familian, tsë qarëta rupatseq kaq sacerdöti y tsëchö yanapakoq sacerdötikunam. Jehovä Diostaqa alläpam gustaq apayanqan qarëpa wiranta rupatsiyanqan, y yawarta jichayanqampis, y tsë yawarqa kawëtam rikätsikoq. Y Jehovä Dioswan amïgu kayanqantaqa rikätsikuyaq, sacerdötikuna y qarëta apaq nuna mësaman tëkur imëka Jehoväta invitëkur llapankuna juntu mikuyanqannömi (Le 7:29, 32; Dt 27:7).

• Dirigeqkuna; anciänukuna; gobernaqkuna.

  Bibliachö dirigeqkuna nirqa, juk nacionpa o juk markapa autoridänimpaq o ima carguyoqpis kayanqampaqmi parlëkan. Y Griëgu idiömächö presbÿteros neq palabraqa “anciänu” ninanmi, y tsëqa rikätsikun congregacionchö dirigeq kayanqantam. Apocalipsis libruchönam gobernaqkuna nin, y tsënö nirqa ciëluchö gobernaqkunapaqmi parlëkan (Ex 4:29; Pr 31:23; 1Ti 5:17; Ap 4:4).

• Dracma.

  Griëgu Idiömachö Qellqayanqan Diospa Palabranchöqa, kë palabraqa pläta metalpita rurashqa griëgu qellëpa jutinmi, y tsë witsankunaqa 3.4 grämusmi lasaq. Hebreu Idiömachö Qellqayanqan Diospa Palabranchöqa, persakuna kawayanqan witsan örupita dracma qellëpaqmi parlan y däricu qellëwanqa igual-llam karqan (Ne 7:70; Mt 17:24). Rikäri “Masllata musyanapaq” neqchö B14 kaqta.

E

• Edom.

  Isaacpa tsurin Esaüpa juknin kaq jutinmi karqan. Pëpa kastankunam Seir sitiukunapa duëñun tikrayarqan. Tsë sitiukunaqa kachi lamarpa y Golfo de Äqaba niyanqampam këkarqan (Ge 25:30; 36:8). Rikäri “Masllata musyanapaq” neqchö B3 y B4 kaqta.

• Efä.

  Tsëqa tsaki mikuyta mediyänampaq medïdam karqan, tsë medïdaqa juk bätu tsaranqantam tsaraq, 22 litrusta (Eze 45:11, 13). Rikäri “Masllata musyanapaq” neqchö B14 kaqta.

• Efrain.

  Pëqa Josëpa ishkë kaq tsurinmi karqan. Tiempuwanqa Israelpa juk kastankunapa jutinmi karqan. Israelpa kastankuna rakikäriyaptinqa, Efrain kastam chunka kastakunapa mandaqnin karqan (Ge 41:52; Jer 7:15).

• Elul.

  Elulqa judïukunapa calendariunchö joqta kaq killam karqan, y mana judïu kaq calendariuchönam döci kaq killa karqan. Elul killaqa pullan agostum qallaq y pullan septiembrim ushaq. Elul nirqa reqiyarqan judïukunata Babiloniaman prësu apayanqampitaran (Ne 6:15). Rikäri “Masllata musyanapaq” neqchö B5 kaqta.

• Epicuriukuna.

  Pëkunaqa, yachaq Griëgu Epicuriu jutiyoq nunapa qateqninkunaman kayarqan (341-270 J.m.sh.). Pëkunaqa pensayaq kushishqa kawakuylla nunakunapaq mas väleq kanqantam (Hch 17:18).

• Espelta.

  Tsëqa centënu o chili trïgu niyanqanmi, granzampita trïgunta rakinanqa manam fäciltsu (Ex 9:32).

• Espïritu.

  Hebreu idiömachö rüaj neq palabrata y griëgu idiömachö pnëuma neq palabrataqa, “espïritu” nirmi masqa juk idiömakunaman traduciyan, y imëkapaqmi parlëkan. Nuna rikëta mana puëdinqampaq y kuyuykaq kallpapaqmi parlëkan. Hebreu idiömachö y griëgu idiömachöpis tsë palabraqa këkunapaqmi nikan: 1) vientupaq, 2) patsachö kamashqa kaqkunata kawatseq kallpapaq, 3) pï nunapis imatapis ninqampaq, imata rurarpis llapan shonquwan ruranqampaq, 4) mana rikäna kaqpita shamoq willakuypaq, 5) mana rikäna cuerpuyoq kamashqakunapaq, y 6) imëkata ruraq Diospa kallpampaq o santu espïritupaq (Ex 35:21; Sl 104:29; Mt 12:43; Lü 11:13).

• Estoicukuna.

  Pëkunaqa Greciapita yachaq nunakunam kayaq. Pëkunaqa creiyaq kikinkuna pensayanqanmannö o imapis imanö kanqanmannö kawar kushishqa kayanqantam. Y creiyaqmi rasumpa yachaq karqa llakikuytapis kushikuytapis mana kaqpaq churanqanta (Hch 17:18).

• Estrëllakunata rikëkur willakoq (aströlogu).

  Tsë nunakunaqa intita o rupayta, killata y estrëllakunata rikëkurmi ima pasanampaq kaqta willakuyan (Da 2:27; Mt 2:1).

• Etanim.

  Etanimqa judïukunapa calendariunchö qanchis kaq killam karqan, y mana judïu kaq calendariuchönam juk kaq killa karqan. Etanim killaqa pullan septiembrim qallaq y pullan octubrim ushaq. Judïukuna Babiloniapita kutiyämunqampitaqa tisri nirnam tsë killata reqiyarqan (1Rë 8:2). Rikäri “Masllata musyanapaq” neqchö B15 kaqta.

• Etiopïa.

  Egiptu nacionpa sur kaq lädunchömi kë nacionqa karqan. Kanan witsan Egiptu nacionpa sur kaq lädumpa y Sudan nacionpa norti kaq lädunmampam karqan. Hebreu idiömachöqa Cus niyanmi, peru höraqa Etiopïa niyaqmi (Est 1:1).

• Eufratis.

  Asiapa inti o rupay yarqamunan lädupa sur lädunchömi kë jatun y mas largu mayuqa karqan. Mesopotamiachöqa ishkë mayukunam mas jatusaq kayan, y Eufratismi juknin kaqqa. Eden huertachö chuskun mayukunapaq parlarmi Genesis 2:14 textuchö “Eufratis mayu” nin (Ge 31:21). Israelïtakuna chaskiyanqan markapa norti kaq lädupa frontëranmi tsë mayuqa karqan (Ge 15:18; Ap 16:12). Rikäri “Masllata musyanapaq” neqchö B2 kaqta.

• Eunücu.

  Pëkunaqa kapashqa nunakunam kayarqan. Reinata y gobernaqpa wakin warminkunata cuidaq y sirwipaqninmi kayarqan. Wakin eunücukunaqa manam kapashqatsu kayaq, peru gobernaqpa cortinchömi trabajayaq. Bibliachöqa “eunücu” nin, Jehoväta mas sirwiyänanrëkur mana casakoqkunatam (Mt 19:12; Est 2:15; Hch 8:27).

F

• Faraon.

  Egiptuchö gobernaqkunatam tsënöqa reqiyaq. Bibliachömi qellqarëkan pitsqaqpa jutinkuna y këkunam kayan: Sisac, So, Tirhacä, Nekö y Hofrä. Wakin faraonkunapa jutinkunaqa manam Bibliachö yurintsu, ni manam Abrahanwan, Moiseswan ni Josëwan reqinakoq faraonkunapa jutinkunapis yurintsu (Ex 15:4; Ro 9:17, nöta).

• Fariseukuna.

  Punta cristiänukunapa tiempunchömi, judaismu religionchö reqishqa grüpu kayarqan. Manam sacerdöti kastatsu kayarqan, peru leytaqa pasëpam cumpliyaq y unë nunakunapa costumbrinkunatapis Diospa leynintanöran respetayaq (Mt 23:23). Griëgu nunakunapa costumbrinkunataqa chikiyaqmi. Leyta y unë nunakunapa costumbrinkunata alli musyarmi nunakunataqa munëninkunachö katsiyaq (Mt 23:2-6). Wakinkunaqa kayarqan, Jatun Cortichö yanapakoqkunam. Jesustaqa chikiyaq säbadu junaqta y unë nunakunapa costumbrinkunata mana respetaptin y jutsata ruraq nunakunawan y impuestuta cobrakoqkunawan juntakuptinmi. Wakin fariseukunaqa, Tarsupita Saulunömi, cristiänu tikrayarqan (Mt 9:11; 12:14; Mr 7:5; Lü 6:2; Hch 26:5).

• Fiërru puntayoq garruti.

  Tsëqa, animalkunata qatiyänampaq utilizäyanqan fiërrupita puntayoq jatun garrutim karqan. Bibliaqa, juk alli consëjuta wiyakunampaq pitapis juk yachaq nuna shumaq parlapanqantam tsë garrutiwan igualatsin. ‘Fiërru puntayoq garrutita jëtaqnö’ nirqa, juk töru cäsukuyta mana munar kikinta malograkoqpaqmi parlëkan (Hch 26:14; Juë 3:31).

• Filistëa; filisteukuna.

  Filistëaqa karqan Israelpa sur kaq läduchö costa sitiunkunam. Filisteukunanam kayarqan Crëta markapita ëwakamushqa nunakuna. Filisteukunataqa Davidmi dominarqan, peru pëkunaqa manam israelïtakunawan juntakäyaqtsu y imëpis israelïtakunatam chikiyaq (Ex 13:17; 1Sa 17:4; Am 9:7). Rikäri “Masllata musyanapaq” neqchö B4 kaqta.

G

• Galaad.

  Kë sitiuchöqa imëkapis allipam wayoq, y Jordan mayupa inti o rupay yarqamunan lädupita hasta Jaboc pampapa norti kaq y sur kaq lädunyaqmi karqan. Hörataqa Jordan mayupa inti yarqamunan läduchö Rubenpa kastankuna, Gadpa kastankuna y Manasespa pullan kastankuna täkuyanqan markakunatam Galaad nir reqiyaq (Nü 32:1; Jos 12:2; 2Rë 10:33). Rikäri “Masllata musyanapaq” neqchö B4 kaqta.

• Gehëna.

  Tsëqa griëgu idiömachö, Hinon urë sitiukunapa jutinmi, y unë kaq Jerusalenpa sur kaq lädumampam karqan (Jer 7:31). Tsë sitiuqa basürata rupatsiyänan sitium karqan. Bibliachö tsë sitiupaq parlarninqa, wanushqakuna tsëchö ramaräyänampaq kaqtam rikätsikurqan (Jer 7:32; 19:6). Manam ni imapis rikätsikuntsu kawëkaq animalkunata o nunakunata rupatsiyänampaq o sufriyänampaq tsë sitiuman jitayanqantaqa. Gehënaqa manam nunakuna creyiyanqannö mana rikakoq sitiutsu o nunakunapa almankuna ninachö imëyaqpis sufriyanqan sitiutsu. Jesuswan qateqninkunaqa Gehëna niyarqan ‘ishkë kaq wanuypaq’ parlarmi, tsëqa rikätsikun chipyëpa ushakë kanqantam (Ap 20:14; Mt 5:22; 10:28).

• Gobernador (satrapa).

  Pëkunaqa kayarqan, babiloniukuna y persakuna mandakuyanqan witsan, gobernanti churanqan provinciakunachö respetashqa gobernadorkunam (Esd 8:36; Da 6:1).

• Gobiernu.

  Tsënö nirqa, juk gobernanti mandakunqampaq o juk gobernanti mandakunqan markakunapaqmi parlëkan. Diospa gobiernun nirqa parlëkan Diospa Gobiernumpaq y tsë Gobiernuchö Tsurin Jesucristu mandakunqampaqmi (Mt 12:28; Lü 4:43; 1Co 15:50).

• Granäda.

  Tsëqa manzäna niraq frütam. Puntanchö corönayoq, rakta qarayoq y mëtsika puka muruyoq y yakusapam. Sacerdötikunapa mangannaq röpampa bastanchömi granädanö rurashqa adornukuna karqan. Tsënöllam Jakin y Boaz columnakunapa puntan adornukunachöpis granädanö rurashqa adornukuna karqan. Tsë columnakunaqa templupa punkuchömi shäraq o ichiraq (Ex 28:34; Nü 13:23; 1Rë 7:18).

• Griëgu.

  Tsë idiömaqa karqan Grecia nunakuna parlayanqan idiömam. Y Grecia nacionchö yurikoqkunata o familian tsë nacionpita kaptinmi griëgu nuna niyan. Griëgu Idiömachö Qellqayanqan Diospa Palabranchöqa këkunapaqmi parlan: mana judïu kaq nunakunapaq, o griëgu idiömata parlaqkunapaq o Grecia nunakunapa costumbrinkunamannö kawaqkunapaq (Joe 3:6; Jn 12:20).

• Guerä.

  Këqa lasarqan 0.57 grämusmi. Tsëqa 0,05 siclusmi karqan (Le 27:25). Rikäri “Masllata musyanapaq” neqchö B14 kaqta.

• Guitit.

  Kë palabrataqa müsicachömi utilizäyan y manam allillaqa musyayantsu ima ninan kanqantaqa. Capazchi hebreu idiömachöqa gath palabrapita shamun. Wakinkunaqa niyan vïnuta rurar tsë tönuchö müsicata tocayanqantam. Gath palabraqa vïnu rurayänan pözu ninanmi (Sl 81:enc).

H

• Hädes.

  Kë palabraqa griëgu idiömapitam shamun y hebreu idiömachönam Seol nin, y kë ishkan palabrakunaqa “Sepultüra” ninanllam. Mayusculawan kë palabra qallaptinqa llapan wanushqakuna imëka juk sitiuchönö këkäyanqampaqmi parlëkan. Rikäri SEPULTÜRA neqta.

• Hebreu.

  Vecïnun amorreu nunakunapita Abran (Abrahan) jukläya kanqanta Biblia willakunqanchömi kë palabraqa yurin. Tiempuwanqa Abrahanpa willkan Jacobpa kastankunatam hebreukuna nir reqiyarqan y hebreu idiömatam parlayarqan. Jesus kë patsachö kawanqan witsanqa hebreu idiömaqa Arameu idiömawan takukashqanam karqan. Jesuspis y qateqninkunapis kë idiömatam parlayarqan (Ge 14:13; Ex 5:3; Hch 26:14).

• Hermes.

  Tsëqa Grecia nunakunapa diosninkunapa jutinmi karqan, y Zëus santupa tsurin kanqantam creiyaq y alli parlaq dios kanqantam niyaq. Tsëmi apostol Pablu Listrachö yachatsikur këkaptin Hermes dios kanqanta niyarqan (Hch 14:12).

• Herödis.

  Römachö gobernaqkuna judïukunata gobernayänampaq churayanqan nunakunapa apellïdunmi karqan. Punta kaq Herödisqa mas reqishqa karqan Jerusalen templuta altsatsinqampita y Jesusta wanutsita munar llullu wamrakunata wanutsiyänampaq mandakunqampitam (Mt 2:16; Lü 1:5). Punta kaq Herödispa tsurin Herödis Arquelauta y Herödis Antïpastam, papänin gobernanqan markakunachö gobernayänampaq churayarqan (Mt 2:22). Nunakuna gobernanti nir reqiyaptimpis, Antïpasqa manam entëru nacionchötsu mandakurqan. Pëqa mandakurqan Jesus kima wata pullan yachatsikurnin kanqan witsanmi hasta Hëchus librupa 12 kaq capïtulunchö willakunqan witsanyaq (Mr 6:14-17; Lü 3:1, 19, 20; 13:31, 32; 23:6-15; Hch 4:27; 13:1). Tsëpitanam, Punta kaq Herödispa willkan Herödis Agrïpa I niyanqanta, wallka tiempullaparaq gobernëkaptin Diospa angelnin wanuratsirqan (Hch 12:1-6, 18-23). Tsëpitanam tsurin Herödis Agrïpa II niyanqan gobernador qallëkurqan, y judïukuna Römapa contran sharkuyanqan witsanyaqmi gobernarqan (Hch 23:35; 25:13, 22-27; 26:1, 2, 19-32).

• Herödispa yanapaqninkuna.

  Pëkunataqa herodiänukuna nirpis reqiyarqanmi. Nacionninkuna Röma nacionpa poderninchö kanqan witsanmi, pëkunaqa Herödiskunata polïtica asuntuchö yanapayaq. Capazchi wakin saduceukunapis tsë grüpuchö kayarqan. Herodiänukunaqa fariseukunanölla pensarmi Jesuspa contran churakäyarqan (Mr 3:6).

• Herödista yanapaqkuna.

  Rikäri HERÖDISTA YANAPAQKUNA neqta.

• Higayon.

  Müsicata tocayanqanchö nötam tsëqa karqan. Salmus 9:16 textuchömi këqa yurin, capazchi arpata tocayaptin mas bäju kaq tönu karqan. O capazchi yarpachakuyänampaq bäjullachö waqanqan tönu karqan.

• Hin.

  Këqa karqan yaku cösaskunata mediyänampaqmi. Y 3.67 litrustam tsaraq (Ex 29:40, nöta). Rikäri “Masllata musyanapaq” neqchö B14 kaqta.

• Hisöpu planta.

  Tsëqa llanulla rämakunayoq y chusulla raprayoq plantam karqan, y tsë plantata yawarman o yakuman tullpurkurmi Diospa kaqchö imatapis limpiuyätsirnin tsaqtsuyaq. Capazchi mejoräna siria niyanqan qora karqan (Origanum maru; Origanum syriacum). Juan 19:29 textuchö ninqanqa capazchi mejoräna qorata, dürra niyanqan plantapa tullunman o sorgo comun (Sorghum vulgare) niyanqan plantapa shoqushninman watayanqampaq nikan. Pochqoq vïnuman tullpuyanqan hisöpu plantataqa, dürra plantapa largu tullunman watarkurmi Jesuspa shiminman churayarqan (Ex 12:22; Sl 51:7).

• Homer.

  Tsaki cösaskunata mediyänampaq medïdam karqan, cöru medïdawan igual-llam karqan. Bätu medïdata cuentachö katsiyaptinqa 220 litrusmi karqan (Le 27:16, nöta). Rikäri “Masllata musyanapaq” neqchö B14 kaqta.

• Horeb; Horeb jirka.

  Sinaï jirkapa entëru lädumpa këkaq jirkakunam karqan. Y Sinaï jirkapa juknin kaq jutinmi karqan (Ex 3:1; Dt 5:2). Rikäri “Masllata musyanapaq” neqchö B3 kaqta.

• Hornu.

  Tsëqa karqan öruta, plätata y juk metalkunata tsullutsiyänampaqmi. Y tsëchömi kuwayaq mitupita rurashqa mankakunata y imëka adornukunatapis. Bibliachöqa willakun ladrïllupita y rumipita tsë hornukuna kayanqantam. Y tsënö hornukunaqa karqanmi mikuyninkunata kuwakuyänampaqpis (Ge 15:17; Da 3:17; Ap 9:2).

I

• Ilïricu.

  Tsë markaqa Röma nacionpa juk provincianmi karqan, y Greciapa inti jeqanan lädunmampam karqan. Tsëyaqmi Pabluqa viajarqan, peru Bibliaqa manam willakuntsu tsëchö Diospita yachatsikunqantaqa, capazchi tsë markamanqa charqanlla (Ro 15:19). Rikäri “Masllata musyanapaq” neqchö B13 kaqta.

• Ima alli kanqanta y ima mana alli kanqanta musyatsikoq planta.

  Tsë plantaqa Eden huertachömi karqan. Tsë plantawanmi Diosnintsik nunakunata rikätsirqan, ima alli o ima mana alli kanqanta musyatsikunampaq pëlla derëchuyoq kanqanta (Ge 2:9, 17).

• Imëkapis imanö këkanqan tiempu.

  Griëgu idiömachöqa aion ninmi. Tsënö nirqa juk tiempuchö imëkapis imanö kanqampaq o imapis pasakunqan tiempupaqmi parlëkan. Bibliachö, ‘kanan witsan imëkapis imanö këkanqan’ nirqa parlëkan, tsë tiempuchö imëkapis imanö këkanqampaq o nunakuna imanö kawëkäyanqampaqmi (2Ti 4:10). Conträtu Leywanmi Diosqa israelïtakunapaq juk tiemputa qallatsirqan, tsë tiemputam israelïtakunapa tiempun o judïukunapa tiempun nir reqiyan. Y jutsantsikpita vïdanwan Jesucristu pagakunqanwanmi, Diosqa juk tiemputana qallatsirqan, y tsëwanqa ciëlupaq akrashqakunapa vïdanmi masqa cambiarqan. Tsëpitam juk mushoq tiempuna qallarqan, tsë tiempuchöqa conträtu Ley puntallapitana rikätsikunqankunam cumplikëkan. “Imëkapis imanö këkanqankuna” nirqa, atska tiempukunachö imëkapis imanö kanqampaq, o mëtsëchö imëkapis imanö këkanqampaqmi parlëkan, unë tiempuchö kashqa kaptin o shamoq tiempuchö kanan kaptimpis (Mt 24:3, nöta; Mr 4:19, nöta; Ro 12:2; 1Co 10:11, nöta).

• Impuestu; tribütu.

  Tsëqa alli kawakuyänampaq o alli cuidashqa kayänampaq gobiernukunata o estäduta pagayanqan pägum karqan (2Rë 3:4; 18:14-16; 2Cr 17:11). Y nunapaq pagayanqan impuestupis karqanmi (Ne 5:4; Ro 13:7).

• Inciensu.

  Tsëqa montikunapa o plantakunapa shumaq pukutaq o mushkoq weqin, shumaq pukutaq aceitiwan takushqam karqan, y rupatsiyaptinqa shumaqmi pukutaq. Diospa carpa wayinchö y templuchö rupatsiyänampaqqa chusku cösaskunawanmi takuyaq. Tsëtaqa Sagrädu Cuartupa altarninchömi patsa warë y ampipa rupatsiyaq. Peru Jutsankunapita Perdonashqa Kayänan Junaqchöqa, Alläpa Sagrädu Cuartuchömi rupatsiyaq. Tsë inciensuqa sirweqkuna mañakuyaptin Dios chaskinqantam rikätsikun. Cristiänukunapaqqa mananam obligädunatsu Diosta adorarnin inciensuta rupatsiyänan (Ex 30:34, 35; Le 16:13; Ap 5:8).

• Inciensuta rupatsina; carbonta puritsina.

  Tsëkunaqa örupita, pläta metalpita o cobripita rurashqam karqan. Diospa carpa wayinchö y templuchömi inciensuta rupatsiyänampaq, qarëkunata rupatsiyänan altarpita carbonkunata jipiyänampaq y örupita candelabrukunachö rupashqa mëchakunata jipiyämunampaq utilizäyaq (Ex 37:23; 2Cr 26:19; Heb 9:4).

• Ishpakuyänampa puntanchö señalashqa.

  Tsënö nirqa, ollqupa ishpakunampa puntampa qaranta roquriyanqampaqmi parlëkan. Abrahanwan kastankunaqa obligädum tsëta rurayänan karqan, peru cristiänukunapaqqa mananam obligädunatsu karqan. Höraqa igualatsikuypaq parlarmi Bibliachöqa yurin (Ge 17:10; 1Co 7:19; Flp 3:3). Penqëninkunachö mana señalakushqa nirmi höraqa mana judïu kaqkunata despreciar niyaq.

• Israel.

  Jacobpa jutintam Diosqa Israel nir cambiapurqan. Tiempuwanqa Jacobpa llapan tsurinkunatam tsë jutipa reqiyarqan. Jacobpa chunka ishkë tsurinkunapa kastankunatam, Israelpa tsurinkuna, Israel wayi, Israel marka, Israel nunakuna o israelïtakuna nir reqiyarqan. Y sur kaq läduchö gobiernupita rakikäkureq norti kaq chunka kasta gobiernutam Israel nir reqiyarqan. Tsëpita tiempuwanqa ciëluta ëwaqpaq kaq cristiänukunatam “Teyta Diospa Israelnin” niyan (Gäl 6:16; Ge 32:28; 2Sa 7:23; Ro 9:6).

J

• Jacob.

  Pëqa karqan Isaacpawan Rebëcapa wamranmi. Juk tiempu pasariptinmi Teyta Diosqa Israel nirna jutin churarqan. Pëmi israelïtakunapa awilun karqan, y israelïtakunatam tiempuwanqa judïukuna nirna reqiyarqan. Jacobpaqa döcim ollqu tsurinkuna karqan. Tsë tsurinkunapa kastankunam Israel nacionchö döci kastakuna kayarqan. Israel nacionta o llapan israelïtakunatam Jacob nir reqiyaq (Ge 32:28; Mt 22:32).

• Jarutsiyanqan (trillayan).

  Tsaki mikuyta cosecharqa päjampita rakiyänampaqmi qeruwan wiruyaq. Peru atska kaptinqa trïlluta o tablata watarkurmi animalwan ërachö qarachätsiyaq, tsënö jarutsirmi päjampita gränuta rakiyaq (Le 26:5; Is 41:15; Mt 3:12).

• Jatun Cortin.

  Tsëqa Jerusalenchö judïukunapa cortinmi karqan. Jesus Patsachö kanqan witsanqa tsë cortichö setenta y un juezkunam kayaq. Tsëchöqa kayaq mas mandakoq sacerdöti, puntata mas mandakoq sacerdöti kashqakuna, mas mandakoq sacerdötikunapa familiankuna, anciänukuna, kastankunachö mandakoqkuna, familiankunachö mas unë kaq nunakuna y Ley qellqaqkunam (Mr 15:1; Hch 5:34; 23:1, 6).

• Jatusaq adornukuna (capitel).

  Columnapa shumaq adornashqa puntanmi karqan. Salomon ruratsinqan templuchömi ishkë columnakunam puntanchö jatun y shumaq adornukuna karqan y tsë columnakunatam reqiyaq Jakin y Boaz nir (1Rë 7:16). Rikäri “Masllata musyanapaq” neqchö B8 kaqta.

• Jedutun.

  Tsëqa Salmus 39, 62 y 77 qallananchömi yurin, y ima ninan kanqanqa manam alläpaqa musyëtsu. Capazchi tsë palabrakunaqa cada salmuta ima tonädachö o ima instrumentukunawan tocayänampaq kaqta rikätsikun. Müsica tocaq levïta nunapam Jedutun jutin karqan. Capazchi pëqa tsurinkunawan tsënö tonädakunata o instrumentukunata rurar o dirigir yanapakuyarqan.

• Jehovä.

  Hebreu idiömachö Diospa jutin chusku letrawan qellqarëkaqtam, o Tetragrämaton niyanqantam Bibliachöqa Jehovä nir masqa traduciyan. Quechuachöqa Jehovä jutim mas reqishqa. Kë Bibliachöqa 7 mil kutipitapis masmi tsë juti yurin. Rikäri “Masllata musyanapaq” neqchö A4 y A5 kaqta.

• Jichë.

  Hebreu idiömachöqa “aceitiwan shupë” ‘jichë’ ‘ramë’ ninanmi. Aceititaqa jichayaq juk nuna juk carguta chaskiptinmi o juk cösas o imapis Diospaq akrashqa kanqanta musyayänampaqmi. Diospa Palabran griëgu idiömachöqa jichar o ramar ninqanqa rikätsikun ciëlupaq akrashqa cristiänukuna santu espïrituta chaskiyanqampaqmi (Ex 28:41; 1Sa 16:13; 2Co 1:21).

• Judä.

  Pëqa Jacobpawan Lëapa chusku kaq wamranmi karqan. Jacobqa, wanunampaqna o wañunampaqna këkarmi Diosnintsik musyatsiptin willakurqan Judäpa kastampita juk gobernanti yurinampaq kaqta y imëyaqpis gobernanampaq kaqta. Jesuspis Judäpa kastanchömi yurikurqan. Judäpa kastankunatam tsë jutipa reqiyaq, y tiempuwanqa llapan naciontam tsë jutipa reqiyarqan. Tsë naciontaqa sur kaq gobiernu nirpis reqiyaqmi. Tsë nacionchöqa Judä y Benjamin kastakunam kayarqan, y tsëchöqa sacerdötikuna y levïtakunapis kayarqanmi. Tsë nacionqa sur kaq läduchömi karqan y tsëchömi Jerusalen markapis y templupis karqan (Ge 29:35; 49:10; 1Rë 4:20; Heb 7:14).

• Judaismu religionman yëkushqakuna.

  Pëkunaqa kayaq judaismu religionman yëkushqakunam y ollqu karqa ishpakuyänampa puntanchö señalakushqakunam (Mt 23:15; Hch 13:43).

• Judïu.

  Tsënö nirqa reqiyarqan Judäpa kastankunatam. Chunka kaq kastakuna kayanqan nacionta ushakätsiyanqan tiempupitaran judïukuna nirnin parlar qallayarqan (2Rë 16:6). Babilonia nacionpita kutiyämunqan tiempupitaqa llapan israelïtakunatanam ima kasta kayaptimpis judïukuna nirnin reqiyarqan (Esd 4:12). Tsëpita tiempuwanqa, më nacionchö kayaptimpis llapan israelïtakunatam judïukuna nirna reqiyarqan (Est 3:6). Apostol Pablum nirqan Jesusman creikoq congregacionkunachö Jehoväta sirwita munaqkunaqa, judïu kastaraq kayänan mana precisanqanta (Ro 2:28, 29; Gäl 3:28).

• Juezkuna.

  Teyta Jehoväqa sirweqnin israelïtakunata gobernaqkuna manaraq kaptinmi, wakin nunakunata mandarqan sirweqninkunata salvanampaq, pëkunapaqmi Bibliachöqa juezkuna nin (Juë 2:16).

• Juiciu Junaq.

  Tsënö nirqa juk grüpu nunakunata, mëtsë nacion nunakunata o llapan nunakunata Diosnintsik juzganan junaqpaq o tiempupaqmi parlëkan. Wakinkunaqa tsë tiempuchö condenashqa karmi wanuyanqa o wañuyanqa. Peru wakinkunataqa salvacionta y imëyaqpis kawakuyta tariyänampaqmi tsë tiempu yanapanqa. Kikin Jesucristu y qateqninkunam niyarqan ‘Juiciu Junaqchöqa’ kawëkaqkunalla mana juzgashqa kayänampaq kaqta, sinöqa unë witsan wanushqa kaqkunapis juzgashqa kayänampaq kaqta (Mt 12:36).

• Juntakäyänan carpa wayi.

  Tsënöqa nin Moisespa carpa wayimpaq y tsunyaq sitiuchö këkar rurayanqan Teyta Diospa carpa wayimpaqmi (Ex 33:7; 39:32).

• Juntakäyanqan (asamblëa).

  Qayatsiyaptinmi, atskaq nunakuna juntakäyaq. Hebreu Idiömachö Qellqayanqan Diospa Palabranchöqa, israelïtakuna reunionkunata rurayanqampaq y Diospaq fiestakunata rurayanqampaq willakunqanchömi yurin (Dt 16:8; 1Rë 8:5).

• Juramentu.

  Tsëqa, imapis rasumpa kanqanta rikätsikur jurayanqan, o imata rurayänampaq o mana rurayänampaq änikur jurayanqanmi. Pitapis o juk reqishqa nunata o Diosta imatapis änir jurayanqanmi. Abrahanwan ruranqan conträtu cumplinampaq kaqta änikurmi Jehoväqa juk juramentuta rurarqan (Ge 14:22; Heb 6:16, 17).

• Jutsapita perdonashqa kayänampaq qarë.

  Tsëqa jutsasapa këninchö cuentata mana qokur jutsata ruranqampita apayanqan qarëmi kaq. Tukuyläya animaltam apayaq, törupita qallëkur hasta llullu palumayaq. Segun tinkupakuyanqanmanmi, ima animalta karpis apëta puëdiyaq (Le 4:27, 29; Heb 10:8).

• Jutsata Rurayanqampita Perdonashqa Kayänan Junaq.

  Tsë junaqqa israelïtakunapaq mas sagrädu kaq junaqmi karqan, y Yom Kipur nirmi reqiyaq (hebreu idiömachöqa yohm hakkippurím neq palabrakunapitam shamun y “tsapëkunan junaq” ninanmi). Tsëtaqa rurayaq 10 de Etanim junaqchömi. Watachöqa tsë junaqllachömi mandakoq kaq sacerdöti kikimpa jutsampita, wakin kaq levïtakunapa jutsankunapita y llapan nunakunapa jutsankunapita pishtashqa animalkunapa yawarninta jichanampaq, Diospa carpa wayinchö Alläpa Sagrädu Cuartuman yëkoq. Y tiempuwanqa templuchönam tsëtaqa rurayaq. Tsëqa sagrädu reunionta y ayünuta rurayänan junaqmi karqan. Y säbadu junaqchö kaptinmi tsë junaqqa ni ima trabäjutapis rurayaqtsu (Le 23:27, 28).

K

• Kawarimuy.

  Tsëqa nunakuna wanuyanqampita kawariyämunqanmi. Griëgu idiömachö anastasis palabraqa ‘shäritsi’ o ‘pallari’ ninanmi. Bibliachöqa isqun nunakuna kawariyämunqantam willakun, jukqa Jesusmi karqan, y pëtaqa kikin Jehovä Diosmi kawaritsimurqan. Elïas, Eliseu, Jesus, Pëdru y Pablupis Teyta Diospa poderninwanmi wanushqakunata kawaritsiyarqan. Teyta Diosqa “allita ruraqkunata y mana allita ruraqkunatapis” kë patsachö kawaritsimunqam (Hch 24:15). Bibliachöqa ciëluchö kawareqkunapaqpis parlanmi, tsëtam ‘puntata kawarimoqkuna’ nin. Pëkunaqa kayan Jesusta yanapayänampaq akrashqakunam (Flp 3:11; Ap 20:5, 6; Jn 5:28, 29; 11:25).

• Kawatsikoq planta.

  Tsë plantaqa Eden huertachömi karqan. Bibliachöqa manam nintsu, tsë plantapa frütan jampi kanqanta y imëpis mana wanuyänampaq pitapis jampinqanta. Tsëpa rantinqa rikätsikoq, tsë plantapa frütanta mikuyaptin imëyaqpis kawayänampaq Diosnintsik permitinqantam (Ge 2:9; 3:22).

• Kawëman y salvacionman chätsikoq.

  Griëgu idiömachö kë palabraqa ‘dirigeq’ ninanmi. Tsënö nirqa, Jesucristupa cargunpaqmi parlëkan, pëmi Diosta sirweqkunata wanuyman chätsikoq jutsapita libranqa y imëyaqpis kawakuyänampaq yanapanqa (Hch 3:15; 5:31; Heb 2:10; 12:2).

• Këkämunqan.

  Griëgu Idiömachö Qellqayanqan Diospa Palabranchöqa, Jesucristu corönata chaskinqampita gobernantina këkämunqampaqmi nikan, tsënöllam nikan ushanan tiempuchöpis këkämunqampaq. Këkämunqan nirqa manam shamur raslla o saslla kutikunqampaqtsu nikan, sinöqa patsätsishqa tiempupaqmi parlëkan (Mt 24:3).

• Kemos.

  Moabïta nunakuna adorayanqan santu (1Rë 11:33).

• Kislev.

  Kislevqa judïukunapa calendariunchö isqun kaq killam karqan, y mana judïu kaq calendariuchönam kima kaq killa karqan. Kislev killaqa pullan noviembrichömi qallaq y pullan diciembrichömi ushaq. Kislev nirqa reqiyarqan judïukuna Babiloniapita kutiyämunqanchöran (Ne 1:1; Zac 7:1). Rikäri “Masllata musyanapaq” neqchö B15 kaqta.

• Kushikuypaq Wata.

  Israelïtakunaqa Diosnintsik änikunqan markakunaman chäyanqampita cada 50 wata pasariptinmi, Kushikuypaq Watata celebrayaq. Tsë watachöqa manam chakrakunata muruyaqtsu, y llapan hebreu esclävukunatam libri dejayaq. Jukpa herencia chakranta rantiyanqantapis tsë watachöqa kutitsiyaqmi. Tsë Kushikuy Wataqa juk wata entëru fiesta rurënömi kaq, y llapanmi libri tikrayaq, tsëmi llapampis Dios änikunqan markaman chäyanqan tiempumannö kuteq (Le 25:10).

• Kuyutsina qarë.

  Tsë qarëtaqa capazchi, apaq nuna tsararëkaptin, makin jawampita tsararkur sacerdöti wakman këman kuyutseq. O capazchi kikin sacerdötilla tsë qarëta tsararkur wakman këman kuyutseq. Tsëta rurarmi Jehovä Diosta qarëkanqanta rikätsikoq (Le 7:30).

L

• Lamar rurinchö shumaq rumi (coral).

  Tsëqa rumi niraqmi y wanushqa uchusaq animalkunapa tullunkunapitam formakan. Tsëkunataqa lamar yaku rurinchömi tariyan tukuy colorkunata; pukata, yuraqta y yanatapis. Kë cläsi rumikunaqa Puka lamarchömi mëtsika karqan. Israelïtakuna kawayanqan witsanqa tsë rumikunapitam alläpa shumaq wallqakunata, bölakunata y imëka adornukunata rurayaq, tsëmi alläpa cuestaq (Pr 8:11).

• Lepra qeshya; lepra qeshyayoq.

  Tsëqa qarachö tsarikoq o shukukoq alläpa antsaq qeshyam. Bibliachöqa manam kanan witsan lepra nir reqiyanqan qeshyallapaqtsu tsënö nin. Tsë witsankunaqa manam nunakunallachötsu kaq, sinöqa röpachö y wayikunachöpis yureqmi. Tsë qeshyayoq kaqkunatam lepra qeshyayoq nuna nir reqiyaq (Le 14:54, 55; Lü 5:12).

• Lepton.

  Griëgu Idiömachö Qellqayanqan Diospa Palabran willakunqan tiempukunachöqa, judïukunapa mas ichikllan kaq qellëninkunam tsëqa karqan. Cobripita o broncipita rurashqam karqan (Mr 12:42, nöta; Lü 21:2, nöta). Rikäri “Masllata musyanapaq” neqchö B14 kaqta.

• Levadüra.

  Tsëwanqa masata o upuna kaqkunatam poqutsiyan. Y levadüra nirqa masqa parlan masata rurar poqutsiyänampaq guardayanqan poqushqana masapaqmi. Bibliachöqa, jutsa rurëta y imëka mana alli rurëtam levadüratawan igualatsin. Y imapis mana rikëkashqalla ras o sas jatunyanqanta o mas atska tikranqantapis Bibliachöqa levadüratawanmi igualatsin (Ex 12:20; Mt 13:33; Gäl 5:9).

• Levadürannaq Tantata Mikuyänan Fiesta.

  Tsëqa israelïtakuna watachö rurayanqan kima fiestakunapita qallanan kaq fiestam karqan. Pascua Fiesta ushariptinllam, 15 de nisan junaqchö qallaq, y qanchis junaqpam duraq. Egiptupita yarquyanqanta yarparmi tsë junaqkunaqa levadürannaq tantata mikuyaq (Ex 23:15; Mr 14:1).

• Levï; levïta.

  Levïqa karqan Lëachö yurikoq Jacobpa kima kaq tsurinmi, y pëpa kastankunatam levïtakuna niyaq. Levïpa kima tsurinkunam levïtakunata kima grüpuman rakiyarqan y tsë kiman grüpukunam principal grüpukuna kayarqan. Höraqa llapan levïta kastakunatam levïtakuna niyaq, peru Aaronpa kastan sacerdötikunataqa manam. Levïta kastakunaqa manam Jehovä änikunqan markachö herencia chakrakunata chaskiyarqantsu. Wakin kaq kastakunapa herenciankunallachömi 48 markakunata chaskiyarqan (Dt 10:8; 1Cr 6:1; Heb 7:11).

• Leviatan; cocodrïlu.

  Tsë animalqa capazchi yakuchö päraq animal karqan. Job 3:8 y 41:1 textuchöqa capazchi cocodrïlupaq o tsë niraq jatun y alläpa kallpayoq animalpaq parlëkan. Salmus 104:26 (nöta) textuchöqa, capazchi parlëkan juk cläsi ballënapaq. Wakin textukunachöpis tsë palabraqa yurinmi, peru ima animal kanqanqa manam musyëtsu (Sl 74:14; Is 27:1).

• Ley.

  Mayuscula letrawan qallarqa Moises qellqanqan llapan leykunapaq o Bibliachö qallanan pitsqa librukunapaqmi parlan. Minuscula letrawan qallarqa, Moises qellqanqan Leychö këkaq juk leypaq o imatapis Diosnintsik patsätsinqampaqmi parlan (Nü 15:16; Dt 4:8; Mt 7:12; Gäl 3:24).

• Ley qellqaq.

  Tsëqa, Hebreu Idiömachö Qellqayanqan Diospa Palabranta qellqayanqanta copiaq nunam karqan. Patsachö Jesus kawanqan witsanqa, Leyta alli musyaq nunakunam kayarqan. Pëkunaqa Jesuspa contranmi kayarqan (Esd 7:6; Mr 12:38, 39; 14:1).

• Lïbanu cordillëra.

  Lïbanu niyanqan sitiuchöqa ishkë cordillërakunam kan, y juknin kaqtam Lïbanu kaq cordillëra nir reqiyan. Lïbanu kaq cordillëraqa inti o rupay jeqanan lädupam këkan, y Antilïbanu kaq cordillëranam inti o rupay yarqamunan kaq lädupa këkan. Tsë ishkan cordillërakunapa chakinchömi mëtsikan pampakuna kan, y tsëchöqa imëkam wayun. Lïbanu kaq cordillëraqa Mediterraneu lamar kuchumpitam qallan y wakin jirkankunapa altunqa 1.800 y 2.100 metrusyaqmi chan. Unë witsanqa, cedru montikunam tsë witsëchö mëtsika karqan, y shumaq qeru kaptinmi Israel nacionpa lädunchö këkaq nacionkunachö nunakunapis munapäyaq (Dt 1:7; Sl 29:6; 92:12). Rikäri “Masllata musyanapaq” neqchö B7 kaqta.

• Libri nuna; libri tikrashqa.

  Röma nunakuna gobernayanqan witsanqa, pipis libri yurikurnin Röma nunakunapa llapan derëchunkunayoq kaqtam “libri nuna” niyaq. Y ‘libri tikrashqa’ nunanam esclävu kanqampita libri tikrashqa kaq. Röma gobiernu mandakunqanmannö libri tikraq nunaqa, polïtica asuntuchö carguyoq këta mana puëdirpis romänu nunam tikrareq. Juknöpa libri tikraq kaqqa manam Röma nunakunapa llapan derëchunkunatatsu chaskeq (1Co 7:22).

• Limpiu.

  Bibliachö ‘limpiu’ nirqa manam juk nuna bañakur limpiu kanqanllapaqtsu parlëkan, sinöqa mana alli rurëninta dejarir Teyta Diospa rikëninchö limpiuna y mana allikunata manana rurashpa kawakoq nunapaqmi parlëkan. Moises qellqanqan Leychöqa Teyta Diospa rikëninchö imëkapita limpiu kayänampaqmi mandakurqan (Le 10:10; Sl 51:7; Mt 8:2; 1Co 6:11).

• Limpiu; imëkachöpis limpiu.

  Jehovällam llapanchö limpiu Diosqa, tsënömi imëpis kashqa; tsënö kanqantam rikantsik ruranqankunachö y ninqankunachö (Ex 28:36; 1Sa 2:2; Pr 9:10; Isa 6:3). Nunakunapaq (Ex 19:6; 2Rë 4:9), animalkunapaq (Nü 18:17), cösaskunapaq (Ex 28:38; 30:25; Le 27:14), sitiukunapaq (Ex 3:5; Isa 27:13), tiempukunapaq (Ex 16:23; Le 25:12) y rurayanqankunapaq parlarqa (Ex 36:4) hebreu idiömachöqa Diospaq rakishqa kanqanta o pëllata sirwinampaq rakishqa kanqampaqmi nikan. Griëgu Idiömachö Qellqayanqan Diospa Palabranchöqa “limpiu” y “imëkachöpis limpiu” nirqa, Diospaq rakishqa kanqampaqmi parlëkan. Nunakuna imanö portakuyanqampaqpis limpiu ninmi (Mr 6:20; 2Co 7:1; 1Pë 1:15, 16).

• Log.

  Tsëtaqa utilizäyaq yaku kaqkunata mediyänampaqmi, y llapan medïdapita mas ichikllata tsaraq medïdam karqan. Judïukunapa Talmud librunkunachömi willakun juk logqa 0,083 hines medïdawan igualanqanta. Hines medïdata cuentachö katsiyaptinqa juk logqa 0,31 litrusmi karqan (Le 14:10, nöta). Rikäri “Masllata musyanapaq” neqchö B14 kaqta.

LL

• Llakikur waqë.

  Tsënö nirqa parlëkan pïninkunapis wanuptin o ima desgraciapis pasaptin llakikur waqayanqampaqmi. Unë witsanqa juk tiempuparan llakikur waqayaq. Y manam waqayaqllatsu, chukru tëlakunatam churakuyaq, uchpatam peqankunaman o umankunaman winayaq, röpankunatam rachiyaq y pëchunkunatam kutayaq. Familiankunata pampakurqa, pägupaq waqaqkunatam wakinqa contratayaq (Ge 23:2; Est 4:3; Ap 21:4).

• Llakishqa cantayänampaq.

  Hebreu idiömachöqa mahalat ninmi. Capazchi müsicukuna parlayanqan palabra karqan. Salmus 53 y 88 qallananchömi yurin. Capazchi hebreu idiömachö ‘kallpannaq tikrë’ o ‘qeshyë’ ninan palabrapita shamun. Capazchi tonädanqa llakishqa cantayänampaq karqan. Tsë ishkan salmukunaqa llakikuypaqtam parlan.

• Llapankuna juntu (congregacion).

  Tsënö nirqa, imapaqpis o imarëkurpis juntarëkaq nunakunapaqmi parlëkan. Hebreu Idiömachö Qellqayanqan Diospa Palabranchöqa, Israel nacionpaqmi tsënö nin. Y Griëgu Idiömachö Qellqayanqan Diospa Palabranchönam, më tsëchö këkaq llapan creikoqkunapaq tsënö nin, peru höraqa Diosman creikoqkuna juntarëkäyanqampaqmi parlëkan (1Rë 8:22; Hch 9:31; Ro 16:5).

• Llullu killa.

  Judïukunapa calendariunchömi cada killapa qallanan junaqta llullu killa niyaq. Tsë junaqqa juntakäyaq, mikupakuyaq y Teyta Diospaqmi qarëkunata rupatsiyaq. Tiempuwanqa, tsë junaqqa fiesta junaqmi tikrarqan y tsë junaqqa manam ni pï trabajaqtsu (Nü 10:10; 2Cr 8:13; Col 2:16).

M

• Macedonia.

  Tsëqa Greciapita norti lädupa këkaq sitium. Tsë sitiuqa, Alejandru Magnu gobernanqan tiempum mas reqishqa tikrarqan. Romänukuna dominar qallayanqan tiempuyaqmi tsë sitiuqa libri karqan. Apostol Pablu Euröpaman chanqan tiempupaqqa, Macedoniaqa Röma nacionpa juk provinciannam karqan. Pabluqa kima kutim Euröpaman charqan (Hch 16:9). Rikäri “Masllata musyanapaq” neqchö B13 kaqta.

• Maestra rumi.

  Juk jatun wayita rurarninqa tsë rumitam churayaq, tsëqa këkarqan ishkë perqakuna tinkunqanchömi. Tsë rumim yanapaq ishkan perqakuna mana ishkiyänampaq. Maestra rumim alläpa yanapakoq perqar qallayänampaq. Cällichö jatun wayikunata rurayänampaq o cercayänampaq perqata rurarninqa, alli kaq rumitam akrayaq. Patsa imanö qallanqampaq parlarnimpis, Bibliachöqa maestra rumitawanmi igualatsin. Diosman llapan creikoqkunatam juk wayitawan igualatsin, tsëmi Jesuspaqqa congregacionchö “maestra rumi” cuenta kanqanta nin (Ef 2:20; Job 38:6).

• Makita churayanqan.

  Makitaqa pimampis churayaq ima cargutapis chaskinampaq, juk bendicionta chaskinampaq, qeshyampita alliyänampaq o santu espïrituta chaskinampaqmi. Höraqa, Teyta Diospaq pishtayänampaq kaq animalkunamampis makinkunataran churayaq (Ex 29:15; Nü 27:18; Hch 19:6; 1Ti 5:22).

• Malcam.

  Capazchi Mölek nirpis reqiyaq, tsëqa karqan ammonïtakuna mas adorayanqan kaq santum (Sof 1:5). Rikë MÖLEK neqta.

• Maldicin.

  Tsëqa imapaqpis o pipaqpis imatapis mana alli pasananta munar parlë o amenazakïpa parlëmi. Manam insultëpa ni maqëta munar cölerakur parlëpaqtsu nikan. Juk maldicionqa, ima mana allipis pasëkunampaq willakuyanqanmi; puntallapitana kikin Dios parlanqan o mandanqan nuna parlanqan, y cumplikaqmi (Ge 12:3; Nü 22:12; Gäl 3:10). Höraqa juk acuerduta mana cumpliyaptin juk maldicion pëkunaman chëkunampaqmi niyaq.

• Manä.

  Tsëqa karqan tsunyaq sitiukunachö 40 watapa israelïtakuna mikuyanqan mikuymi. Teyta Jehovä milagruta ruraptinmi, cada junaq tempränulla patsachö mashtarëkar warämoq, y jananchöqa shullyam kaq, peru säbadukunaqa manam yureqtsu. Israelïtakunaqa tsëta rikëkurmi hebreu idiömachö “¿Man huʼ?” niyarqan, tsëqa “¿imatan këqa?” ninanmi (Ex 16:13-15, 35). Juk textukunachöqa ‘manä mikuy’ (Sl 78:24), ‘ciëlupita mikuy’ (Sl 105:40) y ‘angelkunapa mikunan’ ninmi (Sl 78:25, nöta). Jesuspis igualatsikuywan parlanqanchömi manäpaq parlarqan (Jn 6:49, 50).

• Mana limpiu.

  Bibliachö tsënö nirqa, parlëkan pï nunapis rakcha o qanra kanqampaq, mana alli portakur mana allikunata ruranqampaq o Ley mandakunqanta mana cäsukur mana allikunata ruraqkunapaqmi (Le 5:2; 13:45; Hch 10:14). Rikäri LIMPIU neqta.

• Mana majanwan oqllanakoq (adulteriu).

  Tsënö nirqa parlëkan casädu këkar jukwan kakuyanqampaqmi (Ex 20:14; Mt 5:27; 19:9).

• Mana penqakur mana allikunata rurayanqan.

  Tsë palabrakunaqa griëgu idiömachö aselguëia neqpitam shamun. Tsënö nirqa Diosnintsikpa leyninkunata ni ichikllapis mana respetar o pasëpa despreciar mana penqakuypa mana allikunata rurayanqampaqmi parlëkan. Tsënö portakoqkunaqa manam autoridäta, leykunata ni mandamientukunata ichikllapis respetayantsu. Tsënö nirqa manam ichik mana alli portakuyanqanllapaqtsu parlëkan (Gäl 5:19; 2Pë 2:7).

• Mandakoq sacerdöti.

  Moises qellqanqan Leychöqa llapanta mandaq sacerdötim karqan. Y pëllam llapan nunakunapa jutinchö Dioswan parlaq y wakin sacerdötikunata dirigeq. Pëllam Diospa carpa wayinchö mas ruri kaq Alläpa Sagrädu cuartuman yëkuyta puëdeq y tiempuwanqa tsënöllam templuchöpis rurarqan. Watachö juk kutillam tsëmanqa yëkoq Jutsankunapita Perdonashqa Kayänan Junaqchö. Bibliachöqa Jesucristupaqpis mandakoq sacerdöti ninmi (Le 16:2, 17; 21:10; Mt 26:3; Heb 4:14). Griëgu Idiömachö Qellqayanqan Diospa Palabranchö ‘mandakoq sacerdöti’ nirqa parlëkan capazchi mas reqishqa y respetashqa kaq sacerdötikunapaq. Pëkunaqa capazchi mandakoq sacerdöti këta dejashqa kaqkuna, y ishkë chunka chusku grüpu sacerdötikunapa mandaqninkuna kayarqan (2Cr 26:20; Esd 7:5; Mt 2:4; Mr 8:31).

• Mandamientu.

  Tsënöqa nin ishkë palta rumikunachö qellqarëkaq chunka mandamientukunata Moises chaskinqampaqmi (Ex 31:18).

• Mandil.

  Tsëtaqa sacerdötikunam churakuyaq. Tsë jananmannam chunka ishkë rumiyoq shumaq pechërata churakuyaq (Ex 28:4, 6). Hörataqa mana sacerdöti kaqpis tsënö mandiltaqa churakoqmi (1Sa 2:18; 2Sa 6:14). Rikäri “Masllata musyanapaq” neqchö B5 kaqta.

• Mankarëkaq uchku (abismu).

  Griëgu idiömachöqa äbyssos ninmi, tsëqa ‘ruri uchku o mana ushakaq uchku’ ninanmi. Griëgu Idiömachö Qellqayanqan Diospa Palabranchöqa, tsëqa pï nunapis juk sitiupita yarquyta mana puëdinqantam rikätsikun. Sepultürapaqpis tsënömi nin, y juk asuntukunapaqpis tsënöllam nin (Lü 8:31; Ro 10:7; Ap 20:3).

• Maskil.

  Tsëqa Salmus 13 qallananchö yureq palabram, y ima ninan kanqanqa manam musyëtsu. Tsë palabraqa capazchi ‘alli pensëkur qellqashqa poëma’ ninan. Wakinqa niyan “shumaq sirwi” ninan palabrawan igualnö kanqantam (2Cr 30:22; Sl 32:enc).

• Mayor kaq o punta kaq tsuri.

  Juk nunapa mayor kaq tsurimpaqmi tsënö nin (y manam juk warmipa punta kaq wamrampaqqa tsënö nintsu). Biblia willakunqan tiempukunachöqa, punta kaq tsuriqa familianchö alläpa respetashqam karqan. Teytan wanuriptinqa pëmi familiata dirigeq. Y animalkunapa punta orqu wawampaq parlarpis tsënöllam nin (Ex 11:5; 13:12; Ge 25:33; Col 1:15).

• Mayu.

  Mayu nirqa castellänuchö “välle” neqpaqmi nikan. Tsënö nirqa hebreu idiömachö parlëkan, tamya tiempulla yaku ëwanqan mayupaqmi. Peru wata entëru yaku ëwaq mayupaqpis parlëkanmi, tsë yakuqa qochapita yarqoq yakum kaq (Ge 26:19; Dt 8:7; 1Rë 18:5; Job 6:15).

• Mëchata upitsina pinzakunata.

  Tsëqa karqan Diospa carpa wayinchö y templuchö utilizäyanqan örupita o cobripita pinzakunam. Capazchi tijëranö karqan chiwchikunapa mëchanta rutur upitsiyänampaq (2Rë 25:14).

• Medu nunakuna; Media.

  Pëkunaqa kayarqan Jafetpa tsurin Madaipa kastankunam. Iran nacionchö jirka janan pampakunachömi täkuyarqan, y tsë sitiukunam Media niyanqan nacionman tikrarqan. Medu nunakunaqa babiloniu nunakunawan yanapanakurmi Asiria nacionta guërrachö ganayarqan. Tsë witsanqa, medu nunakunam Persia nacionta mandädunchö katsiyaq. Gobernaq Cïrupa tiempunchömi, Media nacionwan Persia nacion juntakar Medopersia nacionman tikrayarqan, y J.m.sh. 539 watachömi Babilonia markata ushakätsiyarqan. J.sh. 33 wata Pentecostes Fiestachöqa mëtsika medu nunakunam Jerusalenchö kayarqan (Da 5:28, 31; Hch 2:9). Rikäri “Masllata musyanapaq” neqchö B9 kaqta.

• Merodac.

  Tsëqa Babiloniachö mas adorayanqan kaq santum karqan. Babiloniachö leykunata qellqaq y gobernaq Hammurabi nuna Babilonia markata capitalman tikratsinqan tiempum, Merodac (o Marduk) niyanqan santuta mas adorar qallëkuyarqan, tsëmi tsë santutaqa wakin santukunapita mas adorayarqan. Tsëpita tiempuwanqa Belu (‘patron’) nirnam jutin churayarqan, y Bel nirmi reqiyaq (Jer 50:2).

• Mesïas.

  Tsëqa hebreu idiömachö ‘Akrashqa’ neq palabrapitam shamun. Tsë palabratam griëgu idiömachöqa Cristu niyan (Da 9:25, nöta; Jn 1:41, nöta).

• Miktam.

  Tsëqa joqta salmukunapa qallananchö yureq hebreu idiömachö palabram (Sl 16, 56-60). Ima ninan kanqanqa manam alläpa musyëtsu, capazchi “imamampis qellqashqa” ninan palabrapita shamun.

• Milagrukuna.

  Tsëqa imapis mana creipaqnö pasanqan o rurakanqanmi, tsëtaqa nunakunapita mas puëdeq kaqraq ruranqantam niyan. Tsë ninanllatam Bibliachöqa ‘ni imëpis mana pasakunqankuna’, ‘espantëpaqkuna’ y ‘espantakuypaq rurëkuna’ nin (Ex 4:21; Hch 4:22; Heb 2:4).

• Milcom.

  Tsëqa karqan ammonïtakunapa santunkunam; capazchi Mölek nirpis reqiyaq (1Rë 11:5, 7). Salomonqa awkinna këkarmi tsë santuta adorayänampaq sitiukunata ruratsirqan. Rikë MÖLEK neqta.

• Mïna.

  Ezequiel libruchöqa manë ninmi. Tsëqa lasanqampita väleq qellëmi. Unë kaqkunata tariyanqanmi rikätsikun juk mïna qellëqa 50 siclus qellëwan igualanqanta, y juk sicluqa 11,4 grämus lasanqanta. Hebreu Idiömachö Qellqayanqan Diospa Palabranchöqa, juk mïnaqa 570 grämuschi lasaq. Capazchi mïna qellëqa ishkë cläsi karqan, cödupis ishkë cläsi kanqannö; jukqa lluta nunakuna utilizäyanqan y jukqa gobernaqkuna y yanapaqninkuna utilizäyanqan karqan. Griëgu Idiömachö Qellqayanqan Diospa Palabranchöqa, juk mïnaqa 100 dracma qellëwanmi igualaq, y 340 grämusmi lasaq. Juk talentuqa 60 mïna qellëwanmi igualaq (Esd 2:69; Lü 19:13). Rikäri “Masllata musyanapaq” neqchö B14 kaqta.

• Mïrra.

  Tsëqa karqan Commiphora niyanqan plantakunapa y kashayoq taksha montikunapa o qerukunapa weqinmi, shumaqmi pukutaq o mushkoq. Tsëta y jukkunata takurkurmi, imapaqpis akrayanqan kaqta llushiyänampaq sagrädu aceitita rurayaq. Röpakunaman, cämakunaman y maskunamanmi shumaq pukutänampaq o mushkunampaq jichayaq. Aceitiwan takurkurmi cuerpunkuna nanaptin tsëwan llushir lapipäyaq, y pomädakunatapis tsëwanmi rurayaq. Ayakunatapis tsëwan llushirkurmi o shuparkurmi pampayaq (Ex 30:23; Pr 7:17; Jn 19:39).

• Mituwan trabajaq.

  Mituwan trabajaq nunaqa mankakunata, plätukunata, tazonkunata y maskunatam mitupita ruran. Hebreu idiömachöqa, ‘munanqanmannö ruraq’ o ‘formaq’ ninmi. Bibliachöqa, mituwan trabajaq nuna gustunman imatapis mitupita ruranqantawanmi, Jehovä Dios Llapanta Gobernaq kanqanta igualatsin (Is 64:8; Ro 9:21).

• Moises qellqanqan Ley.

  Tsëqa J.m.sh. 1513 watachö tsunyaq Sinaï sitiuchö Jehovä mandaptin israelïtakunata Moises willanqan leykunam karqan. Bibliachö qallanan pitsqa librukunatam Ley nirnin reqiyaq (Jos 23:6; Lü 24:44).

• Mölek.

  Tsëqa karqan ammonïtakunapa santunkunam; capazchi Malcam, Milcom o Moloc nirpis reqiyaq. Capazchi jutitsu karqan. Moises qellqanqan Leychöqa mandakurqan Mölekta adorar wamrankunata wanutseqkunataqa kikinkunatapis wanutsiyänampaqmi (Le 20:2; Jer 32:35; Hch 7:43).

• Moloc.

  Rikë MÖLEK neqta.

• Murukuykunata ushaq qeshya.

  Tsënö nirqa parlëkan plantakunata qallwashtätseq kurukunapaqmi. Wakinqa niyan Bibliachö tsënö nirqa roya (Puccinia graminis) niyanqan qeshyapaq parlëkanqantam (1Rë 8:37).

• Mut-laben.

  Tsëqa Salmus 9 qallananchömi yurin. Costumbrinkunachö ‘Wanukoq wamrapaq’ ninanmi. Wakinqa niyan tsë salmuta cantayänan tonädapa jutin o qallanan palabrakuna kanqantam.

N

• Näni.

  Bibliachöqa tsënö nin Jehovä munanqannö kawakoqkunapaq o mana alli kawakoqkunapaqmi. Jesucristuman creikoqkunapaqqa ‘Rasumpa Kaq Nänichö’ këkäyanqantam niyaq. Tsënöqa niyaq Jesucristuman markäkuyaptinmi o yärakuyaptinmi, y pë ruranqankunata rurar kawayaptinmi (Hch 19:9).

• Nardu.

  Tsëqa alläpa cuestaq puka aceitim karqan y shumaqmi pukutaq o mushkoq. Tsë aceititaqa rurayaq nardu plantapitam (Nardostachys jatamansi). Alläpa cuestaptinmi, barätu aceitikunawan takuyaq. Y hasta engañakur rantikuyänampaqmi tsë aceititanö juk aceitikunata rurayaq. Marcus y Juan librukunachömi nin, “imawampis mana takushqa nardupita” perfümita Jesuspaq utilizäyanqanta (Mr 14:3; Jn 12:3).

• Nazarënu.

  Tsënöqa Jesusta reqiyaq Nazaret markapita kaptinmi. Capazchi nazarënu niyarqan Isaïas 11:1 textuchö, hebreu idiömachö ‘tseqllipi’ ninqampita. Tiempuwanqa Jesuspa qateqninkunatapis nazarënu niyaqmi (Mt 2:23; Hch 24:5).

• Nazareu.

  Kë palabraqa, hebreu idiömachöqa “pëllapaq”, “akrashqa”, “rakishqa” ninanmi. Ishkë cläsi nazareukunam kayaq: voluntäninkunapita änikoqkuna y Diosnintsik akranqan kaqkuna. Warmipis y ollqupis juk tiempupa Diosnintsikta nazareunö sirwiyänampaqmi änikuyaq. Kikinkunapita änikoqkunaqa, masqa kë kimankunatam rurëta puëdiyaqtsu: manam alcoholta ni üvaspita rurashqataqa imatapis upuyaqtsu, manam aqtsankunata rutukuyaqtsu, ni ayata yatayaqtsu. Diosnintsik akranqan kaqkunaqa, wanuyanqanyaqmi o wañuyanqanyaqmi nazareu kayaq, y Jehovämi imata rurayänampaq o mana rurayänampaq kaqtapis mandaq (Nü 6:2-7, nöta; Juë 13:5, nöta).

• Nefilim.

  Pëkunaqa angelkunapa tsurinkunam kayarqan, alläpa mana alli y maqakoq nunakunam kayarqan. Diluviu manaraq kaptinmi, nunaman tikrëkur angelkuna patsaman shayämurqan y warmikunawan kakuyaptinmi tsurinkuna yuriyarqan (Ge 6:4).

• Nehilot.

  Tsë palabraqa Salmus 5 kaq capïtulumpa qallananchömi këkan. Wakinkunaqa pensayan pükëpa tocana instrumentu kanqantam, tsënöqa pensayan jalil palabra, ‘flauta’ palabrawan igualaptinmi. Nehilot palabraqa müsicapa tönumpis kanmanmi.

• Netineukuna.

  Pëkunaqa manam israelïtatsu kayarqan, peru templuchömi yanapakuyaq. Hebreu idiömachöqa “rakishqakuna” ninmi. Tsënö nirqa templuchö yanapakuyänampaq rakishqa kayanqantam nikan. Tsë nunakunaqa capazchi gabaonïta kastakuna kayarqan. Gabaonïtakunatam Josuëqa churashqa karqan “Jehovä Diospa altarnimpaq y llapan israelïtakunapaq yantata ashiyänampaq y yakuta ashtayänampaq” (Jos 9:23, 27; 1Cr 9:2; Esd 8:17).

• Nina qocha.

  Bibliachö “ninawan y azufriwan rawraq o lunyaq qocha” nirqa, manam rasumpa rupaq sitiupaqtsu parlëkan, sinöqa juk igualatsikuyllam. Tsëllapaqmi Bibliachöqa “ishkë kaq wanuy” nin. Tsëmanmi jitayan jutsankunapita mana arrepentikoqkunata, Diabluta, wanuyta y Sepultürata (o Hädesta). Diabluta, wanuyta y Hädestaqa manachi nina rupanmantsu, tsëmi cuentata qokuntsik rasumpa rupaq sitiupaq mana parlëkanqanta. Ninaqa imëkatapis pasëpam o jankatmi ushakätsin, tsëmi nina qochaman jitashqa këpaq parlarqa, pasëpa ushakëpaq parlëkan (Ap 19:20; 20:14, 15; 21:8).

• Nisan.

  Abib killatam nisan nir jutin churayarqan. Babiloniaman israelïtakuna prësu ëwayanqampitaraqmi nisan niyarqan. Nisanqa karqan judïukunapa calendariunchö punta kaq killam y mana judïu kaq calendariukunachöqa qanchis kaq killam karqan. Nisan killaqa marzu killa pullanmi qallaq y abril killa pullanmi ushaq (Ne 2:1). Rikäri “Masllata musyanapaq” neqchö B15 kaqta.

• Nunapa Tsurin.

  Hebreu Idiömachö Qellqayanqan Diospa Palabranchöqa, Ezequielpaq y Danielpaq parlarmi tsënö nin. Tsënöqa nin wanoqlla o wañoqlla kayaptinmi, y pëkunata musyatseq Diosqa, pëkunapita mas jukläya kanqanta rikätsikunampaqmi (Eze 3:17; Da 8:17). Griëgu idiömachö qellqayanqanchöqa, cäsi ochenta kutim Jesuspaq Nunapa Tsurin nin. Tsënöqa nin nunakunanö yurikushqa kaptinmi, pëqa manam cuerpuyoq tikrashqa espïritullatsu karqan. Y Daniel 7:13, 14 textukuna ninqampis Jesuschö cumplikänampaq kaqtam rikätsikun (Mt 19:28; 20:28).

O

• Omer.

  Tsëqa tsaki mikuyta mediyänampaq medïdam karqan y 2,2 litrutam tsaraq. Tsëqa karqan juk efäta chunkaman rakiriyaptin juk kaq partim (Ex 16:16, 18). Rikäri “Masllata musyanapaq” neqchö B14 kaqta.

• Önici.

  Tsëqa ägata kasta shumaq rumim y atska coloryoqmi. Tsë rumichö colorkunaqa kanmi yuraqpis, yanapis, abänupis, pukapis, soqupis y verdipis. Tsë rumitaqa utilizäyaq sacerdötikunapa röpanta adornayänampaqmi (Ex 28:9, 12; 1Cr 29:2; Job 28:16).

• Oqllanakur melanëpaqkunata rurayanqan.

  Griëgu idiömachöqa pornëia ninmi. Tsënö nirqa Bibliachö parlëkan Teyta Dios prohibinqan oqllanakuypaqmi: casädu këkar jukwan kakuyanqampaq, qellëpaqrëkur jukwan jukwan kakuyanqampaq, mana casädu këkar piwampis kakuyanqampaq, ollqupura o warmipura kakuyanqampaq y animalkunawan kakuyanqampaq. Apocalipsis libruchöqa, ‘Alläpa Puëdeq Babiloniapaqmi’ jukwan jukwan kakoq warminö kanqanta nin. Tsënöqa nin religion këkar, mas puëdeq këta munar o gobiernukunapita imatapis chaskita munar polïtica asuntuman mëtikuptinmi (Ap 14:8; 17:2; 18:3; Mt 5:32; Hch 15:29; Gäl 5:19). Rikäri QELLËPAQRËKUR JUKWAN JUKWAN KAKOQ neqta.

P

• Pägu (rescäti).

  Tsëqa carcelman ëwanampaq kaqpita, castigashqa kanampaq kaqpita, ima sufrimientupapis pasanampaq kaqpita, jutsata ruranqampita o imatapis obligädu ruranampaq kaqpita pagakuyanqan pägun. Tsë pägutaqa manam qellëllawantsu pagakuyaq (Is 43:3). Israelïtakunapa tiempunchöqa, mayor ollqu wamrankuna y punta yureq orqu animalninkuna libri quedanampaqmi pagakuyaq. Tsënöqa pagakuyaq Jehovällapaq kashqa kaptinmi (Nü 3:45, 46; 18:15, 16). Juk wishtukoq o waqrakoq töruta libri dejayaptin pitapis wanuratsiptinqa, duëñuntam wanunampaq condenayaq, peru mana wanutsiyänampaqmi pagakuyta puëdeq (Ex 21:29, 30). Peru pï nunapis, nuna mayinta chikipar wanutsinqampitaqa, manam librakunampaq pagakuyta puëdeqnatsu (Nü 35:31). Bibliachöqa willakun, cäsukoq nunakunata jutsapita y wanuypita o wañuypita salvanampaq vïdanwan Jesus pagakunqantam (Sl 49:7, 8; Mt 20:28; Ef 1:7).

• Päja.

  Ërachö gränu mikuyta trillayaptin yarqunqan qaranmi. Bibliachöqa mana väleqta y melanëpaq kaqtam tsëwan igualatsin (Sl 1:4; Job 21:18; Mt 3:12).

• Pakarëkaq sagrädu willakuy.

  Tsëqa Teyta Dios imata ruranampaq kaqta musyatsikunqanmi. Peru manam jinan höratsu ni llapan nunakunatatsu musyatsin, sinöqa, musyatsikunampaq dispuninqan tiempuchöraqmi akranqan kaqkunallata entienditsin (Mr 4:11; Col 1:26).

• Pallapakuyanqan.

  Tsëqa cosechaqkuna imatapis cosechayanqanchö ardëpa o pantarnin dejayanqanta pallapakuyanqanmi karqan. Moises qellqanqan Leychöqa mandakurqan chakra kuchunchö kaqkunata dejayänampaq o aceitünasta o üvasta cosecharqa llapanta mana ëlluyänampaqmi. Tsëtaqa Jehovä mandakurqan waktsakuna, necesitëkaqkuna o wanëkaqkuna, forastërukuna, teytannaq o mamannaqkuna y viudakuna pallapakuyänampaqmi (Ru 2:7).

• Palmu.

  Tsëqa imatapis mediyänampaq medïdam kaq, y juk cuartam mideq. Juk cödu 44,5 centïmetrus kaptinmi, juk palmuqa 22,2 centïmetrus kaq (Ex 28:16; 1Sa 17:4). Rikäri “Masllata musyanapaq” neqchö B14 kaqta.

• Papïru.

  Tsë plantaqa totöra niraqmi y yaku kuchunkunachömi winan. Tsë plantapitam rurayaq barcukunata, canastakunata y mas cösaskunata. Tsënöllam qellqayänampaqpis papeltanö rurayaq y tsëtam röllutanö utilizäyaq (Ex 2:3).

• Pascua.

  Tsëqa 14 de abib killachö rurayanqan fiestam karqan, tiempuwanqa nisan nirmi tsë killata reqiyarqan. Tsë fiestataqa rurayaq israelïtakuna Egiptupita yarqayämunqanta yarparmi. Tsë fiestapaqqa malta üshata o malta cabratam pishtayaq, y kankëkurmi asqaq o ayaq verdürakunatawan y levadürannaq tantatawan mikuyaq (Ex 12:27; Jn 6:4; 1Co 5:7).

• Patiu.

  Tsëqa karqan Diospa carpa wayimpa entëru lädunchö këkaq cercashqa sitium, y templuchö mas principal kaq wayipa entëru lädunchö këkaq perqashqa patiutam tsënöqa reqiyaq. Qarëkunata rupatsiyänampaq altarqa, Diospa carpa wayimpa patiunchö y templupa ruri kaq patiunchömi karqan (rikäri “Masllata musyanapaq” neqchö B5, B8, B11 kaqta). Bibliaqa juk wayikunapa y gobernaqkuna täkuyänan wayikunapa patiunkunapaqpis parlanmi (Ex 8:13; 27:9; 1Rë 7:12; Est 4:11; Mt 26:3).

• Patsa waraq estrëlla.

  Tsëqa “patsa waraq chipapaq estrëlla” ninanllam. Inti o rupay manaraq yarqamuptin tsë lädupa ultimuta yarqamoq estrëllam, tsëqa yarqamun patsa waränampaqna kaptinmi (Ap 22:16; 2Pë 1:19).

• Pechëra.

  Shumaq rumikuna laqashqa pechëram karqan. Tsëtaqa mandakoq sacerdötim templupa sagrädu cuartunman yëkurnin pëchunchö apaq. Juzgayänampaq “pechëra” nirpis reqiyaqmi y tsë rurinchömi Urim y Tumim këkarqan y tsëwanmi musyayaq Jehovä imata decidinqanta (Ex 28:15-30). Rikäri “Masllata musyanapaq” neqchö B5 kaqta.

• Pelyachö utilizanqan cösaskuna (armadüra).

  Guërrachö soldädukunaqa cuerpunkunata tsapakuyänampaqmi imëkata churakuyaq. Chaki shenqashninkunatam tsapäyaq, y wachakata, chalëkuta, cascutam churakuyaq, y escüdutapis apayaqmi (1Sa 31:9; Ef 6:13-17).

• Pentecostes.

  Tsëqa judïu ollqukuna Jerusalenchö rurayanqan ishkë kaq jatun fiestam karqan. Hebreu Idiömachö Qellqayanqan Diospa Palabranchöqa “Semäna Ushanan Fiesta” y ‘Cosëcha Qallanan Fiesta’ ninmi, tsë fiestallapaqmi Griëgu Idiömachö Qellqayanqan Diospa Palabranchöqa Pentecostes nin. Pentecostes palabraqa ‘cincuenta junaq’ ninanmi. Tsë fiestataqa rurayaq dieciseis de nisan killapita cincuenta junaqkuna pasariptinmi (Ex 23:16; 34:22; Hch 2:1).

• Peqa o uma wankuna.

  Tsëqa juk tëlam karqan y adornutanömi churakuyaq. Mandakoq sacerdöti utilizanqanqa, lïnupita rurashqa mas alli kaq tëlam karqan y öruwan y azul hïluwan adornashqam karqan, peqanta wankuptinqa puntamanmi adornun rikakoq. Gobernantikunaqa coröna jawampam peqankunata wankuyaq. Jobnam imatapis allillata ruranqankunata uma wankukunatawan igualatsirqan (Ex 28:36, 37; Job 29:14; Eze 21:26).

• Perdonta chaskiyänampaq (expiacion).

  Hebreu Idiömachö Qellqayanqan Diospa Palabranchöqa willakun, israelïtakuna Dioswan alli kayänampaq y adorayänampaqqa qarëkunata rupatsir-raq perdonta chaskiyanqantam. Moises qellqanqan Leychöqa mandakoq, cada nunata y llapan israelïtakunata Dios perdonanampaq y pëwan amïgu kayänampaqqa qarëkunataraq rupatsiyänampaqmi. Tsëtaqa rurayaq Jutsata Rurayanqampita Perdonashqa Kayänampaq Junaqchömi. Tsë qarëkunata rupatsiyanqanqa rikätsikurqan nunakunata jutsapita libranampaq Jesus wanunqantam. Tsëta Jesus ruranqanmi llapan nunakunata yanapan perdonashqa kayänampaq y Jehovä Dioswan amïgu kayänampaq (Le 5:10; 23:28; Col 1:20; Heb 9:12).

• Persia; persakuna.

  Tsëqa juk nacionmi karqan y tsë nacionchö nunakunatam persakuna nir reqiyaq. Capazchi medu nunakunawan familia kayarqan, y mëqampaq parlarpis ishkampaqmi masqa parlayan. Persa nunakunaqa, qallananchöqa Iran nunakunapa sur läduchö këkaq altu pampanchömi kawayaq. Pasakunqankunata unë willakoqkunam niyan, Cïru mandakunqan witsan persa nunakuna, medu nunakunata dominayanqanta. Tsënö dominëkäyaptimpis ishkankunam juk nacionnölla unïdu kayaq. Pasakunqankunata wakin willakoqkunapa papäninkunaqa persa nunakunam kayarqan y mamankunanam meda warmikuna kayarqan. Cïruqa, Jesus shamunampaq 539 watakuna pishïkaptinmi Babiloniata ushakätsirqan y prësu këkaq judïukunatam nirqan markankunata kutikuyänampaq. Persia nacionpa lindërunqa, Indu mayupita hasta inti o rupay jeqanan läduchö Egeu lamaryaqmi karqan. Judïukunaqa persa nunakunapa poderninchö kayarqan, persa nunakunata Alejandru Magnu ushakätsinqan witsanyaqmi, tsëqa karqan Jesus shamunampaq 331 watakuna pishïkaptinmi. Persia nacionpaqqa, Teyta Dios revelaptinmi Daniel willakurqan. Esdras, Nehemïas y Ester librukunachöpis Persia nacionpaqqa willakunmi (Esd 1:1; Da 5:28; 8:20). Rikäri “Masllata musyanapaq” neqchö B9 kaqta.

• Pim.

  Tsëqa imatapis pesayänampaqmi sirweq. Filisteukunaqa israelïtakunapa herramientankunata afilapuyanqampitam juk pimta cobrayaq. Unë cösaskunata asheqkunam Israelchö tariyashqa rumipita pësakunata, y tsë rumikunachömi qellqarëkan hebreu idiömachö pim nir. Juk pimqa 7,8 grämusmi karqan, tsëqa 0,67 siclusnömi (1Sa 13:20, 21).

• Pinza.

  Tsëqa örupita rurashqam karqan, tsëtaqa utilizäyaq Teyta Diospa carpa wayinchö o templuchö chiwchita upitsiyänampaqmi (Ex 37:23).

• Pornëia.

  Rikäri OQLLANAKUR MELANËPAQKUNATA RURË neqta.

• Prenda.

  Tsëqa, juk nuna imatapis prestakur, paganampaq kaqta segurar ima cösasnintapis garantïata dejanqanmi. Moises qellqanqa Leychöqa prenda asuntupaq clärum parlan. Tsënöqa cläru karqan, waktsakunapita y defendikuyta mana puëdeqkunapita mana provechakuyänampaqmi (Ex 22:26; Am 2:8).

• Prësu apashqa.

  Tsëqa täkunqan markapita o yurikunqan markapita juk nunata qarquyanqanmi, y masqa pasakoq juk gobernanti juk nacionman ëwëkur vencirir nunakunata prësu apakuptinmi. Hebreu idiömachöqa markampita ‘yarqoq’ o ‘ëwakoq’ ninanmi. Israelïtakunataqa ishkë kutim nacionninkunapita prësu apakuyarqan. Puntataqa norti kaq läduchö këkaq Israelpa chunka kastankunatam asiriukuna prësu apakuyarqan y tiempuwannam, sur kaq läduchö këkaq Israelpa ishkë kastankunata babiloniukuna prësu apakuyarqan. Tsënö apakuyanqampita kawëkar quedaq kaqkunaqa, Cïru gobernanqan witsanmi markankunaman kutikuyarqan (2Rë 17:6; 24:16; Esd 6:21).

• Proconsul.

  Pëqa Römachö Senädupa mandunchö këkaq principal gobernantim karqan. Juiciu asuntuchö y soldädukuna asuntuchöpis deciditam puëdeq. Senädupa mandunchö karpis, provincianchöqa puëdeq autoridämi karqan (Hch 13:7, nöta; 18:12, nöta).

• Punta kaq cosëcha.

  Tsënö nirqa, cosëcha witsanchö puntata cosechayanqan kaqkunapaqmi parlëkan. Jehoväqa israelïtakunata mandarqan punta kaq cosëchankunata pëta entregayänampaqmi. Tsënöllam rurayänan karqan wamrankunawan y animalninkunawampis. Israelïtakunaqa Levadürannaq Tantata Mikuyänan Fiestachö y Pentecostes Fiestachömi punta kaq cosëchankunata Diospaq apayaq. Y Bibliachöqa Cristupaq y ciëlupaq akrashqakunapaqpis ‘punta kaq wayuy’ ninmi (1Co 15:23; Nü 15:21; Pr 3:9, nöta; Ap 14:4).

• Purim.

  Tsëqa adar killapa catorci y quinci junaqchö rurayanqan fiestam karqan. Tsë fiestataqa rurayaq, reina Ester kawanqan witsanchö judïukunata ushakätsiyänampaq kaqpita salvakuyanqanta yarparmi. Purim palabraqa “suerti” ninanmi, peru manam hebreu idiömachötsu. Tsë fiestataqa Purim o suerti niyaq, judïukunata ima junaqchö ushakätsinampaq purta (o suertita) Haman jitanqampitam (Est 3:7; 9:26).

Q

• Qara porongu.

  Tsëqa karqan animalpa qarampita rurashqa porongum. Tsëpaqqa cabrapa o üshapa qarantam soqpillapa jipiyaq. Y tsëmanmi vïnuta o imatapis yaku kaqtaqa winayaq. Vïnuqa mas poqurmi poronguta pashtanätseq, tsëmi llullu vïnutaqa mushoq poronguman winayaq, peru makwa poronguman winayaptinqa pashtaratseqmi (Jos 9:4; Mt 9:17).

• Qarapita röllu (pergamïnu).

  Tsëqa karqan üshapa, cabrapa o mallwa törupa qaranmi y tsëmanmi qellqayaq. Qaraqa papïrupita masmi duraq, tsëmanmi Diospa Palabranta qellqayaq y röllutanömi utilizäyaq. Capazchi Timoteu apanampaq Pablu mañanqan ichik ichik pergamïnukunaqa hebreu idiömachö qellqashqa karqan. Kachi lamarchö tariyanqan wakin röllukunapis pergamïnum karqan (2Ti 4:13).

• Qarë.

  Tsëqa Teyta Diosta agradecikur, jutsata rurayanqampita arrepentikur y pëwan amïgu kayanqanta rikätsikur qarayanqan qarëmi. Abelpita qallëkurmi nunakunaqa, voluntäninkunapita animalkunata y tukuyläya qarëkunata Teyta Diosta qarayaq. Teyta Diospa Leyninta Moises qellqanqampitaqa tsë qarëkunataqa obligädunam apayaq. Peru Jesus wanunqanmi mas alli kaq qarëqa karqan, tsëmi animalkunata pishtarir Teyta Diospaq rupatsiyänan precisarqannatsu. Tsënö kaptimpis Teyta Diospa sirweqninkunaqa, imachöpis yanapakuyanqanwanmi animalta pishtëkur Teyta Diosta qaraq cuenta këkäyan (Ge 4:4; Heb 13:15, 16; 1Jn 4:10).

• Qellëpaqrëkur jukwan jukwan kakoq.

  Tsënö nirqa parlëkan, majanllawan kanampa rantin, jukwan jukwan oqllanakoqpaqmi, y masqa qellëpaqrëkur piwampis kakoqkunapaqmi. Griëgu idiömachöqa pornë ninmi, tsë palabraqa, “rantikuy” neqpitam shamun. Moises qellqanqan Leyqa condenaqmi jukwan jukwan kakuyänanta. Y piwampis kayanqampita cobrayanqan qellëtaqa, Jehoväta adorayänan wayiman apayaptin manam chaskiyaqtsu. Peru mana alli religionchö kaqkunaqa, qellëpaqrëkurmi jukwan jukwan kakuyaq, y cobrayanqan qellëtam templunkunaman apayaq (Dt 23:17, 18; 1Rë 14:24). Tsënöllam Bibliachöqa, ‘jukwan jukwan kakoq’ nin “Diostam adorä” nikar juk cösaskunata adoraqkunapaq o nacionninkunata o institucionkunata mas precisaqpaq churaqkunapaq o imatapis Diostanö adoraqkunapaq. Tsëmi mana alli religionkunapaqqa Apocalipsis libruchö, “Alläpa Puëdeq Babilonia” nin. Tsënöqa nin, puëdeq këta munar y imëka jananchö këta munar gobernaqkunawan takukäyaptinmi (Ap 17:1-5; 18:3; 1Cr 5:25).

• Qeru.

  Tsëqa nunata warkuyänampaq juk shäraq o ichiraq qerum kaq. Wakin nacionkunachöqa tsë qeruta utilizäyaq pitapis wanutsiyänampaq, o wanutsiyanqan nunapa ayanta tsë qeruman warkuyänampaqmi, tsëta rikar wakinkuna mantsakuyänampaq o penqapäyänampaq. Asiriukunaqa guërrachö venciyanqan nunakunata alläpa feyupam wanutsiyaq, tsëmi prësuyanqan nunakunataqa kawëkaqta, puntash qerukunaman pachankunapita kunkankunayaq turkuyaq o turkiyaq. Peru judïukunapa leyninqa mandakoq, Teyta Diosta ofendir parlaqkunata, imäginkunata adoraqkunata o alläpa mana allikunata ruraqkunataqa, rumiwan o juknöpa wanuratsir-raq ayanta qeruman o montiman warkuyänampaqmi, tsëta rikar wakinkuna mantsakuyänampaq (Dt 21:22, 23; 2Sa 21:6, 9). Romänukunaqa, höraqa nunakunata kawëkaqtam qeruman watayaq, tsëchö nanatsikur, yakunar, mallaqar y achachätsikur wanuyänampaq. Höranam, Jesuswan rurayanqannöpis, condenashqa nunakunata chakipita y makipita qeruman clavayaq (Lü 24:20; Jn 19:14-16; 20:25; Hch 2:23, 36). Rikäri SUFRITSIKOQ QERU neqta.

• Qeshpir ëwayänampaq marka.

  Accidentipa pitapis wanutseq nunaqa, wanushqapa familian mana wanutsinampaqmi levïtakuna täkuyanqan markakunaman qeshpir ëwakoq. Dios äninqan markachöqa joqta markakunam qeshpir ëwayänampaq karqan. Jehovä Dios yanapaptinmi tsë markakunataqa Moisespis y Josuëpis akrayarqan. Accidentipa pitapis wanutseq nuna tsë markaman chaptinqa, dirigeqkunam tsë markapa punkunchö problëmanta alli rikäyaq y kuyëllapam chaskiyaq. Wakinkunaqa ardëpa nuna mayinta wanuratsirmi tsë markakunaman qeshpiyaq, peru tsë mana pasakunampaqmi, juk wanutseqqa accidenti pasanqan markaman kutïkur culpayoq mana kanqanta juezkunachö rikätsikoq. Rasumpa accidenti kashqa kaptinqa wanupakur qeshpiyanqan markamanmi kutitsiyaq. Tsë nunaqa wanunqanyaqmi tsë markachö quedakunan karqan o mandakoq sacerdöti wanunqanyaq (Nü 35:6, 11-15, 22-29; Jos 20:2-8).

• Querubin.

  Pëkunaqa wakin angelkunapitapis mas carguyoqmi kayan. Y serafin angelkunapita jukläyam kayan (Ge 3:24; Ex 25:20; Isa 37:16; Heb 9:5).

R

• Rahab.

  Job, Salmus y Isaïas librukunachö Rahab nirqa, manam Josuë libruchö parlanqan Rahab jutiyoq warmipaqtsu parlëkan. Job libruchö Rahab nirqa lamarchö mantsëpaq jatun animalpaqmi parlëkan. Y wakin textukunachö, lamarchö mantsëpaq jatun animalpaq parlarqa Egiptupaqmi parlëkan (Job 9:13; Sl 87:4; Is 30:7; 51:9, 10).

• Ramäda Fiesta.

  Kë fiestataqa, qanchis kaq Semäna Ushanan Fiesta o Pentecostes Fiesta nirpis reqiyanmi. Y kë fiestataqa watachö cosëcha ushëta celebrarmi Etanim killachö quinci a veintiünu junaqyaq rurayaq. Cosëchankunachö Teyta Jehovä bendicishqa kaptinmi, tsë fiestataqa alläpa kushikur y agradecikur rurayaq. Tsë junaqkunaqa Egiptupita yarqayämunqanta yarparmi, ramädakunachö o tsukllakunachö täkuyaq. Jerusalenchöqa kima fiestatam watachö rurayaq y ollqu kaqkunaqa tsë kiman fiestamanmi mana faltëpa ëwayänan karqan (Le 23:34; Esd 3:4).

• Raslla wanutsikoq qeshya.

  Tsëqa pesti qeshyam, y rasllam o sasllam mëtsikaq nunakunata muyarin y hasta wanutsin. Pesti qeshyaqa, masqa pasakun Teyta Diospa castïgun kaptinmi (Jer 24:10; Eze 38:22, 23).

• Rasumpa kaq Dios.

  Tsënö nirqa Dios Yayapaqmi parlëkan y Jehovälla rasumpa kaq Dios kanqanta y wakin dioskunapita jukläya kanqantam rikätsikun (Ge 5:22, 24, nöta; 46:3; Dt 4:39).

• Röllu.

  Tsëqa juk kaq lädunllapa qellqashqa largu qara o papïrupita rurashqa höjam karqan, y juk llanu y takshalla qerumanmi ëlluyaq o qoriyaq. Diospa Palabrantaqa röllukunamanmi qellqayaq y copiayaq, y Bibliata qellqayanqan witsanqa, llapan librukunatam röllukunaman qellqayarqan (Jer 36:4, 18, 23; Lü 4:17-20; 2Ti 4:13).

• Römata gobernaqpa soldädunkuna.

  Pëkunaqa Römachö gobernaqta cuidaq juk grüpu soldädukunam kayarqan. Polïticukunata yanapaq alläpa puëdeq soldädukuna karmi, pëkunaqa gobernantikunata ushakätsita puëdiyaq o yanapëta puëdiyaq (Flp 1:13).

• Rumi mulinu.

  Tsëqa karqan ishkë redondu palta rumikunam, y janan kaq rumi tumarmi gränukunata aqaq. Jawan kaq rumipa pullanninmanmi juk estäcata churayaq, tsëmi janan kaq rumi tumaptin tsaraq. Unë witsanqa, makipa aqayänan takshalla rumi mulinutam cada wayichö katsiyaq, y warmikunam tsëwan aqakuyaq. Familiakuna tsë rumi mulinuwan cada junaq tantata rurayaptinmi, Moises qellqanqan Leychö mandakoq pitapis qellëta prestarqa, mulinupa jawan kaq o janan kaq ruminta prendatanö mana quedatsikuyänampaq. Mas jatun kaq rumi mulinukunataqa animalkunawanmi tumatsiyaq (Dt 24:6; Mr 9:42).

• Rupatsiyänampaq qarëkuna.

  Tsëqa Teyta Diospaq altarchö animalta entëruta rupatsiyanqanmi karqan. Tsë qarëta ruraq kaqqa manam törupa, carnërupa, orqu cabrapa, ni kullkushpa ni llullu palumapa ni imanwan quedakoqtsu (Ex 29:18; Le 6:9).

S

• Säbadu.

  Tsë junaqqa karqan judïukuna semäna ushë jamayanqan junaq o semänapa qanchis kaq junaqninmi. Hebreu idiömachö sabbat palabrapitam shamun, y ‘jamë’ o ‘pärë’ ninanmi. Tsë junaqqa viernismi qallaq, inti o rupay jeqanqampita hasta säbadu junaq inti jeqanqanyaq. Säbadu junaqqa, sacerdötikunallam trabajayaq, peru wakin nunakunaqa manam ima trabäjutapis rurayaqtsu. Watachö rurayanqan wakin fiestatapis säbadu nirmi reqiyaq. Y qanchis kaq watata y cincuenta watatapis säbadu niyaqmi. Säbadu niyanqan watakunachöqa manam chakrakunata muruyaqtsu, ni hebreu nunakunatapis manam debikuyanqanta pagakuyänampaq obligayaqtsu. Moises qellqanqan Leychöqa, säbadupaq mandakuyta cumplinanqa fäcil-llam karqan, peru mandakoq religiösukunam ichikllapa ichikllapa cumplita mana puëdipaqta tikratsiyarqan. Tsëmi Jesus kawanqan witsanqa, nunakuna cumplita puëdiyaqtsu (Ex 20:8; Le 25:4; Lü 13:14-16; Col 2:16).

• Sacerdöti.

  Sacerdötiqa, nunakunata imatapis musyatsinampaq Teyta Dios utilizanqan nunam. Sacerdötiqa nunakunatapis yanapaqmi, pëkunapa jutinchömi qarëkunata Teyta Diospaq rupatseq y rogakoq. Moises qellqanqan Ley manaraq kaptinqa, familianta dirigeq ollqum sacerdötinö familianta yanapaq. Moises qellqanqan Leyta cumpliyanqan witsanqa, levïta kasta Aaronpa ollqu kastankunallam sacerdöti kayarqan. Y wakin levïta ollqukunaqa, sacerdötikunapa yanapaqninkunam kayarqan. Mushoq conträtu patsakäriptinqa, ciëlupa ëwaq nunakunanam sacerdöti këman chäyarqan y pëkunapa mandaqnin sacerdötiqa Jesucristum (Ex 28:41; Heb 9:24; Ap 5:10).

• Saduceukuna.

  Pëkunaqa judaismu religionchö juk reqishqa grüpum kayarqan. Tsë grüpuchöqa kapoqyoq nunakuna y templuchö respetashqa carguyoq sacerdötikunam kayarqan. Fariseukuna yachatsikuyanqan costumbrikunapa y wakin creenciankunapa contranmi kayaq. Manam creiyaqtsu wanushqakuna kawariyämunampaq kaqman ni angelkunaman. Y Jesuspa contranmi kayarqan (Mt 16:1; Hch 23:8).

• Sagrädu Cäja (Arca del pactu).

  Tsëqa acacia qerupita rurashqa y öruwan laqashqa cäjam karqan. Diospa carpa wayinchömi Alläpa Sagrädu Cuartuchö churararqan, y tiempuwanqa Salomon ruratsinqan templuchömi Alläpa Sagrädu Cuartunchö churararqan. Tsapananqa macïzu örupita rurashqam karqan y tsë jananchömi örupita rurashqa ishkë querubinkuna frenti frenti këkäyarqan. Tsë cäja rurinchöqa karqan, palta rumiman Moises qellqanqan chunka mandamientukunam (Dt 31:26; 1Rë 6:19; Heb 9:4). Rikäri “Masllata musyanapaq” neqchö B5 y B8 kaqta.

• Sagrädu posti.

  Hebreu idiömachö asheräh nirqa këkunapaqmi parlëkanman: 1) miratsikoq niyanqan cananeukunapa Aserä santupa postimpaq, o 2) Aserä santupa reträtumpaq. Tsë postikunaqa shärarqanchi o ichirarqanchi, y wakin pedäsunkunaqa qerupita rurashqachi karqan. Capazchi mana tallashqa postikuna y qerukuna o montikuna karqan (Dt 16:21; Juë 6:26; 1Rë 15:13).

• Sagrädu posti o columna.

  Tsë columnaqa rumipita rurashqam masqa karqan. Capazchi karqan Baal santupa o juk santukunapa reträtunkuna (Ex 23:24).

• Sagrädu Sitiu.

  Diospa carpa wayinchö y templuchö punta kaq y mas jatun kaq cuartum karqan. Y Alläpa Sagrädu Cuartupitaqa jukläyam karqan. Diospa carpa wayinllachöraq Sagrädu Cuartu kanqan witsanqa, örupita candelabru, örupita rurashqa inciensuta churayänan altar, Teyta Diospaq tantata churayänan mësa y örupita utilizäna cösaskunam churararqan. Y templuchöna Sagrädu Cuartu kanqan witsanqa, örupita rurashqa altar, örupita rurashqa chunka candelabrukuna y Teyta Diospaq tantata churayänan chunka mësakunam karqan (Ex 26:33; Heb 9:2). Rikäri “Masllata musyanapaq” neqchö B5 y B8 kaqta.

• Sagrädu sitiukuna; altu sitiukuna.

  Tsë sitiukunaqa altu jirkakunachö, taksha jirkakunachö o patakkunata rurëkur Diosta o santunkunata adorayanqan sitiukunam karqan. Tsë sitiukunachö Diosta adorayanqanta Bibliachö willakurpis, masqa willakun santunkunata tsë sitiukunachö adorayanqantam (Nü 33:52; 1Rë 3:2; Jer 19:5).

• Salmus.

  Tsëqa Teyta Diosta alabana cancionmi. Salmukunataqa Teyta Diosta adorarmi müsicawan cantayaq. Jerusalen templuchöpis llapan nunakuna wiyëkäyaptinmi Jehovä Diosta adorar cantayaq (Lü 20:42; Hch 13:33; Snt 5:13).

• Salomonpa pasadïzun.

  Jesus Patsachö kawanqan witsanqa, waqta kaq patiuchö inti o rupay yarqamunan lädupa këkaq columnakunayoq qatashqa pasadïzum karqan. Tsënöqa Salomon ruratsinqan templupa quedaq pasadïzuntam niyaq. Tsë pasadïzupam Jesuspis ‘tamya witsanchö’ pasaq, y tsëchömi punta cristiänukunapis Diosta adorayänampaq juntakäyaq (Juan 10:22, 23; Hëch 5:12). Rikäri “Masllata musyanapaq” neqchö B11 kaqta.

• Samaria.

  Tsëqa, norti läduchö këkaq chunka kastakunayoq Israel nacionpa capitalninmi karqan, tsë markaqa doscientus watapam capital karqan. Tsë nacionpa llapan markakunatapis tsë jutiwanmi reqiyaq. Samaria markataqa, juk jirkachömi rurayarqan. Jesus kawanqan witsanqa, Samaria markaqa karqan Galilëapa norti kaq lädunchö y Judëapa sur kaq lädunchömi. Yachatsikur Jesus viajarqa manam tsë markakunachö yachatsikoqtsu, peru tsëpa pasarqa nunakunata yachatseqmi. Samaria nunakuna santu espïrituta chaskiyanqanchömi, Pëdruqa Gobiernupa ishkë kaq llävinta utilizarqan pëkunata yachatsinampaq (1Rë 16:24; Jn 4:7; Hch 8:14). Rikäri “Masllata musyanapaq” neqchö B10 kaqta.

• Samaria nuna.

  Qallananchöqa norti läduchö këkaq Israel nacionchö chunka kasta kaqkunatam tsënö nir reqiyaq: Peru 740 wata Jesus shamunampaq pishikaptinmi samaritänukunata asiriukuna venciriyarqan. Tsëpita witsëpaqa juk markakunapita asiriukuna apayämunqan nunakunatapis, samaritänukuna niyaqmi. Jesus Patsachö kawanqan witsanqa manam ima kastapita o pipa gobiernunchö kayanqampitatsu samaritänukuna nir reqiyaq, sinöqa religioninkunapitanam. Tsënöqa reqiyaq unë Siquempa y Samariapa amänunkunachö täkoq religiösu nunakunatam. Tsë nunakunapa wakin creenciankunaqa manam judaismu religionchö kaqkunapawan igualaqtsu (Jn 8:48).

• Santu espïritu.

  Tsëqa Jehovä Diospa poderninmi y manam rikakuntsu. Tsë poderninwanmi llapan munanqanta rurashqa. Jehoväpa podernin karmi santu espïrituqa alläpa limpiu, y tsë poderninwanmi Diosqa imëpis alli kaqllata ruran (Lü 1:35; Hch 1:8).

• Santukuna.

  Tsë santukunaqa ïdulukunam kayan. Nunakunaqa adorayänampaqmi imatapis rikäyanqampa o mana rikäyanqampa reträtunta rurayan. Diosninkuna kanqanta creirmi tsë santukunata adorayan, respetayan y kuyayan (Sl 115:4; Hch 17:16; 1Co 10:14).

• Satanas.

  Tsënö nirqa, Teyta Diosta chikeq Satanas Diablupaqmi parlëkan. Satanas palabraqa hebreu idiömachö ‘contrakoq’ ninanmi (Job 1:6; Mt 4:10; Ap 12:9).

• Sëa.

  Tsëqa tsaki mikuyta mediyänampaq medïdam karqan. Bätu medïdata cuentachö katsiyaptinqa 7,33 litrusmi karqan (2Rë 7:1, nöta). Rikäri “Masllata musyanapaq” neqchö B14 kaqta.

• Sebat.

  Tsëqa judïukunapa calendariunchö onci kaq killam karqan, y mana judïu kaq calendariuchöqa pitsqa kaq killam karqan. Tsënöqa reqiyarqan judïukunata Babiloniaman prësu apayanqampitaran. Tsë killaqa pullan enërum qallaq y pullan febrërum ushaq (Zac 1:7). Rikäri “Masllata musyanapaq” neqchö B15 kaqta.

• Secta.

  Tsëqa wakin nunakuna yachatsikuyanqanta o kikinkunapa creenciankunallata qateq nunakunam kayaq. Tsënöqa reqiyaq Judaismu religionpita yarqushqa ishkë grüpu nunakunatam: fariseukunata y saduceukunata. Cristiänukunatapis ‘secta’ o ‘nazarënukunapa sectan’ nirmi reqiyaq, capazchi tsënöqa niyaq Judaismu religionpita rakikashqa kayanqanta pensar. Tiempuwannam rasumpa cristiänukunachöpis sectakuna yurir qallëkurqan; Apocalipsis libruchöqa ‘Nicolaspa sectampaqmi’ parlan (Hch 5:17; 15:5; 24:5; 28:22; Ap 2:6; 2Pë 2:1).

• Sëlah.

  Tsë palabraqa Salmus y Habacuc librukunachömi yurin, y müsicachö o recitayanqanchömi utilizäyaq. Capazchi cantaqkuna o müsicata tocaqkuna pärayänampaq karqan o ishkankunapis pärayänampaq karqan. Capazchi cantëkäyanqan ima ninan kanqanman pensayänampaq pärayaq. Septuagintachö qellqashqamanqa, griëgu idiömapita diäpsalma neq palabratam churayashqa, tsëqa müsica qallaqchö tocayanqan o eströfa ushaqchö tocayanqanmi karqan (Sl 3:4; Hab 3:3).

• Sellakuna sortija.

  Tsëqa dëdunkunachö katsiyanqan o wallqaräyanqan sëllum karqan. Tsëtaqa puritsiyaq gobernantikuna o respetashqa autoridäkunallam (Ge 41:42). Rikäri SËLLU neqta.

• Sëllu.

  Sëlluqa, mitupita rurashqakunachö o cërachö señalta o markata churayänampaqmi karqan. Chukru cösaskunapita rurashqam karqan; rumipita, marfilpita o qerupita. Y letrankuna o dibüjunkunaqa tikrëmampam karqan. Imapis sëlluyoq kaptinqa, alli kanqantam creiyaq o pipa kanqantam musyayaq, peru mana sëllun kaptinqa mana alli kanqantam niyaq (Ex 28:11; Ne 9:38; Ap 5:1; 9:4).

• Seminit.

  Tsëqa ‘octäva’ ninanmi, y müsicachö reqiyanqan nötam karqan, capazchi parlëkan bäju niyanqan nötachö tocayanqampaq. Tsëqa karqan instrumentukunallapaqmi. Capazchi karqan grävi nir reqiyanqan tönuchö tocayänampaq y cantayänampaqpis (1Cr 15:21; Sl 6:enc; 12:enc).

• Señal.

  Tsëqa, tsë tiempuchö o shamoq tiempuchö imapis pasanampaq kaqta rikätsikoq señalmi. Capaz kanman juk cösa, imatapis rurayanqan, imapis pasakunqan o imëpis mana rikäyanqan pasakunqanmi (Ge 9:12, 13; 2Rë 20:9; Mt 24:3; Ap 1:1).

• Señorpa Cënan.

  Tsë cënachö tantaqa, Jesuspa cuerpun cuentam y vïnunam yawarnin cuenta; tsë cënachöqa Jesus wanunqantam yarpantsik. Bibliachöqa mandakun llapan cristiänukuna tsë cënata yarpäyänampaqmi. Tsë cënataqa Jesus Wanunqanta Yarpäna Reunion nirpis reqiyanmi (1Co 11:20, 23-26).

• Seol.

  Hebreu idiömachöqa “Seol” ninmi, y griëgu idiömachöqa “Hädes” ninmi. Wakin idiömakunachöqa “Sepultüra” niyanmi. Qallanan letra mayusculawan kaptinqa, llapan wanushqakuna juk sitiuchönö këkäyanqampaqmi parlëkan, peru minusculawan kaptinqan wanushqakuna pamparäyanqan sitiupaqmi parlëkan (Ge 37:35, nöta; Sl 16:10, nöta; Hëch 2:31, nöta).

• Sepultüra.

  Kë palabra minusculachö yuriptinqa, cada pamparëkaq nunapa sepultürampaqmi parlëkan. Peru mayusculachö yuriptinqa hebreu idiömachö Seol ninanmi y griëgu idiömachönam Hädes ninan. Bibliachö tsë ishkan palabraqa rikätsikun llapan wanushqakuna imëka juk sitiuchönö këkäyanqantam y tsëchöqa manam ni imata rurayantsu ni imata musyayantsu (Ge 47:30; Ec 9:10; Hch 2:31).

• Serafin.

  Serafinkunaqa angelkunam kayan y ciëluchö Teyta Jehovä täkunampa entëru lädunchömi këkäyan. Hebreu idiömachöqa serafim ninmi, y tsëqa ‘ninanö këkaq’ ninanmi (Is 6:2, 6).

• Siclu.

  Tsëqa hebreukuna utilizäyanqan qellëmi karqan y 11,4 grämusmi lasaq. “Sagrädu Sitiuchö këkaq pësakunata churëkurmi pesayänëki” nirqa, capazchi nikan sagrädu wayichö utilizäyanqan y gobernantikuna utilizäyanqan sicluqa jukläya lasanqanta y comun kaq sicluqa jukläya lasanqanta (Ex 30:13, nöta).

• Siervu ministerialkuna o cristiänukunata yanapaqkuna.

  Griëgu idiömachöqa diäkonos ninmi. Tsë palabraqa “sirwipakoq” ninanmi. Siervu ministerialkunaqa congregacionchö dirigeq anciänukunatam yanapayan. Siervu ministerial kayänampaqqa Biblia mandakunqantaran cumpliyänan (1Ti 3:8-10, 12).

• Sion; Sion jirka.

  Tsëqa Jebus nunakunapa murallashqa markankunam karqan y Jerusalen markapa sur lädunchö këkaq jirkachömi karqan. Tsë markachö nunakunata ushakäratsirmi, Davidqa tsëchö palaciun rurarqan, y “David marka” nirmi reqiyarqan (2Sa 5:7, 9). Sion jirkaman Sagrädu Cäjata David churatsinqampitaqa, tsë jirkaqa sagrädunam karqan. Tiempuwannam Moria jirkachö templu kanqan sitiuta Sion niyaq, y Jerusalen markatapis Sion niyaqmi. Griëgu Idiömachö Qellqayanqan Diospa Palabranchö Sion nirqa igualëkätsinllam (Sl 2:6; 1Pë 2:6; Ap 14:1).

• Siria; siriukuna.

  Rikäri ARAM; ARAMEUKUNA neqta.

• Sirti.

  Tsënö nirqa Libiapa costa lädunchö ishkë jatusaq lamarkunapaqmi parlëkan, tsëqa këkan Africapa norti kaq lädunchömi. Tsë lamarkunachöqa, yaku laqcheqsaptinmi arënakuna juk läduman juk lädumam qotukaq, tsëmi marinërukunapaqqa alläpa peligrösu kaq (Hëch 27:17). Rikäri “Masllata musyanapaq” neqchö B13 kaqta.

• Sirweqnin warmi.

  Pëkunaqa, atska warmiwan casakoq nunakunapa lejïtimu warminkunapita juk kaq warminkunam kayarqan. Y sirwipaqninkunam kayaq (Ex 21:8; 2Sa 5:13; 1Rë 11:3).

• Sirwiyanqan.

  Tsëqa Diosnintsikpita yachatsikuyanqan, o Diosnintsikta sirwir ima trabäjutapis rurayanqanmi, tsë rurëkunaqa sagrädum (Ro 12:1; Ap 7:15).

• Sivan.

  Tsëqa judïukunapa calendariunchö kima kaq killapa jutinmi karqan y mana judïu kaq calendariuchöqa isqun killapa jutinmi karqan. Tsënöqa reqiyarqan judïukunata Babiloniaman prësu apayanqampitaran. Tsë killaqa pullan mäyum qallaq y pullan junium ushaq (Esd 8:9). Rikäri “Masllata musyanapaq” neqchö B15 kaqta.

• Sortië; suerti jitë.

  Unë witsanqa imatapis decidiyänampaqmi sortiayaq o suertita jitayaq. Tsëpaqqa, ichik rumikunata o ichisaq qerukunatam röpankunapa kuchunman y juk bolsaman churëkur shoqshiyaq, y tsëpita yarqoq kaqmi imata rurayänampaq kaqta o decidiyänampaq kaqta rikätsikoq. Tsëtaqa Diosman mañakurir-ran rurayaq. Unë parlayanqan idiömachöqa capazchi ‘tocanqan kaq’ o ‘herencian’ ninan karqan (Pr 16:33, nöta; Is 57:6; Mt 27:35).

• Sufrimientu qeru.

  Griëgu idiömachöqa staurus ninmi. Tsëqa shäraq o ichiraq qeru o posti ninanmi, tsënö qeruchömi Jesusta wanutsiyarqan. Griëgu idiömachö staurus nirqa, manam cruzpaqtsu ni Cristu manaraq shamuptin santukunata adorar nunakuna utilizäyanqan cruzpaqtsu parlëkan. Griëgu idiömachö staurus nirqa, Jesuspa qateqninkunata castigayänampaq kaqta, sufritsiyänampaq kaqta y penqakatsiyänampaq kaqtapis nikanmi, tsëtam entienditsikun “sufritsikoq qeru” nirqa (Mt 16:24; Heb 12:2). Rikäri QERU neqta.

SH

• Shoqush (cäña).

  Tsënö nirqa oqu sitiukunachö winaq plantapaqmi parlëkan. Y masqa parlan Arundu donax niyanqan plantapaqmi (Job 8:11; Is 42:3; Mt 27:29; Ap 11:1). Rikäri SHOQUSHPITA BÄRRA neqta.

• Shoqushpita bärra; medikuna bärra.

  Tsë bärraqa o shoqushqa 6 cödusmi mideq. Taksha kaq cöduwan medishqaqa 2,67 metrusmi mideq, y jatun kaq cöduwan medishqaqa 3,11 metrusmi mideq (Eze 40:3, 5, nöta; Ap 11:1). Rikäri “Masllata musyanapaq” neqchö B14 kaqta.

• Shumaq patsa (paraïsu).

  Tsëqa shumaq huerta ninanmi. Puntataqa Jehovä Diosmi Eden huertata rurarqan Adanwan Ëva täkuyänampaq. Y Jesusnam wanunampaqna qeruchö warkurëkar, lädunchö këkaq mana alli nunata nirqan shumaq patsachö kanampaq kaqta. Tsënö nirqa, entëru patsa juk shumaq huertaman tikranampaq kaqtam nikarqan. Capazchi 2 Corintius 12:4 textuchöqa kë patsa juk shumaq huertaman tikranampaq kaqta nin y Apocalipsis 2:7 textuchöna ciëluchö kaqpaq parlëkan (Can 4:13; Lü 23:43).

T

• Talentu.

  Tsëqa karqan hebreu nunakunapa mas lasaq y mas väleq kaq qellëninkunam, y 34,2 kïlusmi lasaq. Grecia nunakunapa talentu qellëninkunaqa mas takshallam karqan y 20,4 kïlusllam lasaq (1Cr 22:14; Mt 18:24). Rikäri “Masllata musyanapaq” neqchö B14 kaqta.

• Tamuz.

  (1) Tsëqa Teyta Diospa contran churakashqa warmikuna Jerusalenchö waqapäyanqan santum karqan. Wakinkunaqa pensayan Tamuzqa juk gobernanti kashqa kanqantam y wanuriptin o wañuskiptin Diostanöna rikäyanqantam. Sumeriu idiömachö qellqayanqanchöqa Dumuzi ninmi, tsënö nirqa Babiloniachö miratsikoq warmi Istar santupa wënan kanqantam nikan (Eze 8:14). (2) Y judïukunata Babiloniaman prësu apayanqampitaqa, judïukunapa calendariunchö chusku kaq killatam tamuz niyaq y mana judïu kaq calendariuchönam chunka kaq killa karqan. Tsë killaqa qallaq pullan junium y pullan julium ushaq. Rikäri “Masllata musyanapaq” neqchö B15 kaqta.

• Täpakoq.

  Täpakoqqa imatapis mana apakuyänampaq y nunakunata imapis mana pasanampaq paqaspa cuidakoq nunam kaq. Pëkunaqa karuman ima peligrutapis rikäyänampaqmi, markapa törrinkunachö o murällankunachö këkäyaq. Soldädukunachöpis täpakoqkuna kaqmi. Diospa willakoqninkunaqa llapan nunakunatam willayaq ushakë kanampaq kaqta, tsënö willakuyaptinmi pëkunatapis täpakoq niyaq (2Rë 9:20; Eze 3:17).

• Tariyanqan cösaskuna.

  Tsëqa chikeqninkunata guërrachö vencirnin animalninkunata y imëkankunata apakuyanqan cösaskunam (Jos 7:21; 22:8; Heb 7:4).

• Tarsis, barcu.

  Unëqa Tarsisman (Espäñaman) ëwaq barcukunatam tsënö reqiyaq. Y tiempuwanqa capazchi mas karu sitiukunaman ëwaq jatusaq barcukunatana tsënö reqiyaq. Tsënö barcukunatam Salomonpis y Jehosafatpis negociupaq utilizäyaq (1Rë 9:26; 10:22; 22:48).

• Tartaru.

  Griëgu Idiömachö Qellqayanqan Diospa Palabranchöqa, Noëpa tiempunchö mana cäsukoq angelkunata Diosnintsik mana kaqpaq churanqampaqmi parlëkan. 2 Pëdru 2:4 textuchö Tartaru o “tartaruman jitashqa” nirqa, manam unë witsan mana alli religionkuna creiyanqan mana precisaq dioskunapaq alistashqa patsa rurinchö carcelpaqtsu o alläpa ampeq o tsakaq sitiupaqtsu parlëkan. ‘Jutsallakoq angelkunaqa’ manam tsënöchötsu këkäyan. Tsëpa rantinqa, ciëluchö kayanqampita y cargunkunapita Teyta Dios qarqunqampaq y imatapis ruranampaq kaqkunata mana entiendiyänampaq upayätsishqa kayanqampaqmi parlëkan. Tsënö upayätsishqa kaptinmi, alläpa ampeqchönö o tsakaqchönö këkäyan. Bibliachömi nin, tsë angelkunaqa mandaqninkuna Satanaswan juntu ushakäyänampaq kaqta, tsënö ushakäyänampaq kaqpis alläpa ampichönö o tsakaqchönö kayanqantam rikätsikun. Tsëmi Tartaru neq palabraqa rikätsikun mana cäsukoq angelkuna pasëpa o jankat despreciashqa kayanqanta y imapaqpis mana sirwiyanqanta. Peru Apocalipsis 20:1-3 textuchö ‘mankarëkaq uchku’ nirqa manam Tartarupaqtsu parlëkan.

• Tebet.

  Tsëqa judïukunapa calendariunchö chunka kaq killam karqan y mana judïu kaq calendariuchönam chusku kaq killa karqan. Tsënöqa reqiyarqan judïukunata Babiloniaman prësu apayanqampitaran. Tsë killaqa qallaq pullan diciembrim y pullan enërum ushaq. Masqa reqiyaq “chunka kaq killa” nirmi (Esd 2:16). Rikäri “Masllata musyanapaq” neqchö B15 kaqta.

• Telar.

  Tsëtaqa, hïluwan imatapis awayänampaqmi qerupita rurayaq (Is 19:9).

• Telarchö hïlu.

  Tsënö nirqa parlëkan jiläsa hïlupaqmi (Juë 16:13).

• Templu.

  Tsëqa karqan carpa wayipa rantin israelïtakuna Diosta adorayänampaq Jerusalenchö rurayanqan jatun wayim. Punta kaq templutaqa Salomonmi ruratsirqan y babiloniu nunakunam ushakätsiyarqan. Tsëpitanam, Babilonia nacionpita judïukuna kutirayämuptin Zorobabel yapë ruratsirqan, y tsëpitanam, Precisaq Herödis yapë altsatsirqan. Höraqa “wayi” ninmi Bibliachö (Esd 1:3; 6:14, 15; 1Cr 29:1; 2Cr 2:4; Mt 24:1). Rikäri “Masllata musyanapaq” neqchö B8 y B11 kaqta.

• Terafim.

  Tsëqa wayinkunachö katsiyanqan santum karqan (Eze 21:21). Tsë santukunaqa, wakinqa nuna niraq y nuna tamäñum karqan, peru wakinqa mas takshallam karqan (Ge 31:34; 1Sa 19:13, 16). Mesopotamiachö unë cösaskunata asheqkunam niyan, tsë santuta katsiqa familiakunapaq alläpa precisanqanta. Tsëwanmi decidiyaq herenciata pï chaskinampaq kaqta, tsëchi Raquelqa papänimpa terafim santunta apakurqan. Capazchi Israelchöqa katsiyarqantsu. Peru juezkuna y gobernantikuna kayanqan witsanqa, terafim santukunata katsiyarqanmi. Tsëmi llapan shonqunwan Teyta Diosta sirweq gobernanti Josïaspis, tsë santukunata ushakätsirqan (Juë 17:5; 2Rë 23:24; Os 3:4).

• Teyta Diospaq kaq tanta.

  Tsë tantaqa döcim kaq y juk mësamanmi ishkë montonta joqta joqta churayaq. Tanta churaranqan mësaqa karqan Teyta Diospa carpa wayinchö kar o templuchö karpis Sagrädu kaq cuartuchömi. Tsë tantataqa cada säbadum cambiayaq, y jipiyämunqan tantataqa sacerdötikunallam mikuyaq (2Cr 2:4; Mt 12:4; Ex 25:30; Le 24:5-9; Heb 9:2). Rikäri “Masllata musyanapaq” neqchö B5 kaqta.

• Tisri.

  Rikäri ETANIM neqta y “Masllata musyanapaq” neqchö B15 kaqta.

• Träma.

  Tsëqa telarchö awar crucëpa pasatsiyanqan hïlum (Le 13:59).

• Trompëta.

  Tsëqa metalpita rurashqa pükëpa tocayänampaq instrumentum karqan. Tsëtaqa utilizäyaq imatapis willakuyänampaq o müsicata tocayänampaqmi. Nümerus 10:2 textuchömi willakun, pläta metalpita ishkë trompëtakunata rurayänampaq Jehovä mandakunqanta. Y tsëtam tocayänan karqan llapan nunakunata qayatsir, campamentunkunata paskayänampaq o guërraman ëwayänampaq. Tsë trompëtaqa derëchullachi karqan, y manachi waqrapita rurashqanötsu karqan. Templuchö müsicata tocayänampaq katsiyanqan instrumentukunachöpis karqanmi trompëtakuna, peru Bibliachöqa manam willakuntsu tsë trompëtakuna imanö kanqanta. Tsënöllam Jehovä juiciuta apamunqa qallanampaqna kaptin o pëpa munënimpita imapis pasakunampaq kaptin trompëtakuna waqanqanta Bibliachöqa nin (2Cr 29:26; Esd 3:10; 1Co 15:52; Ap 8:7-11:15).

• Tukru.

  Tsëqa puëdeq autoridä kanqanta rikäyänampaq gobernanti puritsinqan tukrum o bärram karqan (Ge 49:10; Heb 1:8).

TS

• Tsapanan.

  Tsëqa Sagrädu Cäjapa tsapananmi karqan, tsëmanmi mandakoq sacerdöti jutsapita perdonashqa kayänampaq apayanqan animalpa yawarninta pillchitseq o chispiatseq. Hebreu idiömachö tsë palabraqa ‘[jutsata] tsapaq’ o ‘[jutsata] borraq’ ninanmi. Sagrädu Cäjapa tsapananqa örupita rurashqam karqan y jananchömi cada läduchö, ishkë querubin angelkuna karqan (Ex 25:17-22; 1Cr 28:11; Heb 9:5). Rikäri “Masllata musyanapaq” neqchö B5 kaqta.

• Tsënö kallätsun (amen).

  Tsëqa, “tsënö katsun” o “següru” ninanmi. Tsë palabraqa hebreu idiömachö aman neq palabrapitam shamun, tsëqa “confiakuypaq” ninanmi. Rurayanqan juramentu, Diosman mañakuyanqan o imatapis niyanqan allinö kaptinmi “amen” niyaq. Apocalipsis libruchöqa, Jesuspaqmi tsënö nin (Dt 27:26; 1Cr 16:36; Ap 3:14).

U

• Urim y Tumim.

  Tsë cösaskunataqa Jehovä Dios ima ninqantapis musyayänampaqmi sacerdötikuna utilizäyaq. Tsëtaqa imatapis musyayänampaq suertita jitaqnömi utilizäyaq. Teyta Diospa sagrädu carpanman yëkurmi, pechëran rurinchö mandakoq sacerdöti apaq. Babiloniukuna Jerusalenta ushakätsiyanqampitaqa, capazchi utilizäyarqannatsu (Ex 28:30; Ne 7:65).

• Ushanan tiempu.

  Bibliachö ‘ushanan tiempu’ y ‘ushanan junaqkuna’ nirqa, imapis pasëkanqankunapa o imëkapis imanö këkanqampa ushanan tiempupaqmi parlan (Eze 38:16; Da 10:14; Hch 2:17). Höraqa juk ishkë watakunapaq o mëtsika watakunapaqmi tsënö nin. Masqa, kanan witsan imëka mana allikuna ushananchöna këkanqampaq y mana rikakoqlla Jesus këkämunqampaq parlarmi ‘ushanan tiempukuna’ nin (2Ti 3:1; Snt 5:3; 2Pë 3:3).

• Ushanan tiempukuna.

  Tsë tiempuqa Satanas dominëkanqan tiempupa ushananmi. Y tsë tiempuqa Jesus ciëluchö gobernar qallanqanwanmi tinkun. Tsë tiempuchömi Jesus dirigiptin angelkunaqa ‘allita ruraq nunakunapita, mana allita ruraqkunata rakiyanqa’ (Mt 13:40-42, 49). Jesuspa qateqninkunaqa musyëtam munayarqan tsë ‘ushanan tiempuna’ imë kanampaq kaqta (Mt 24:3). Ciëluta manaraq kutikurmi Jesusqa qateqninkunata änirqan tsë ushanan tiempukunayaq pëkunawan këkänampaq kaqta (Mt 28:20).

• Üvas jaruyänan.

  Tsëqa karqan, cali rumichö o isku rumichö rurashqa qaqaraq ishkë muchkakunam o pözukunam. Juk kaqmi mas altuchö kaq y juknam mas bäjuchö kaq. Altu kaqchömi üvasta o aceitünata lapiyaq, y yakunnam mas bäju kaq pözuman ëwaq. Teyta Diospa juiciumpaqpis, ‘üvas jarukuna’ ninmi, tsënöqa nin üvasta jaroq cuenta chikeqninkunata ushakätsinan kaptinmi (Is 5:2; Ap 19:15).

V

• Vincha.

  Tsëqa örupitam karqan, y sacerdötikunam peqankunata o umankunata wankuyänan tëla jananman churakuyaq. Y vinchachömi, “Jehoväqa imëkachöpis limpiu Diosmi” nir hebreu idiömachö qellqarëkarqan (Ex 39:30). Rikäri “Masllata musyanapaq” neqchö B5 kaqta.

• Vïnu qarë.

  Tsëtaqa altarchö qarëkunata rupatsiyanqan jananmanmi jichayaq. Apostol Pabluqa cristiänu mayinkunata yanapanampaq imëkanöpa kallpachakunqantam jichayanqan vïnu qarëtawan igualatsirqan (Nü 15:5, 7; Flp 2:17).

W

• Waqra.

  Animalpa waqrankunam karqan, tsëqa sirweq väsutanö utilizäyänampaq, aceitita winakuyänampaq, tintakunata winakuyänampaq y pintakuyänampaq kaqkunata winakuyänampaqmi. Y müsica tocayänampaq o imata willakurpis tocayänampaqmi karqan (1Sa 16:1, 13; 1Rë 1:39). Waqraqa rikätsikoq poderyoq kayanqanta, juk markapa duëñun tikrayanqanta y ganayanqantam (Dt 33:17; Miq 4:13; Zac 1:19).

• Waraka.

  Warakataqa rurayaq animalpa qarampita, ankumpita, cerdampita o juncupitam. Rumita churayänan pachanqa anchum kaq. Warakayänampaqqa juk kaq watuntam makinkunaman watayaq, y juk kaqtanam sueltariyaq. Unë witsanqa soldädukunam masqa warakata utilizäyaq (Juë 20:16; 1Sa 17:50).

• Wawqimpa warminwan casakun.

  Tsë costumbriqa karqan juk nuna manaraq wamran kaptin wanukuptinmi. Tsëmi juk nunaqa wawqimpa viudanwan casakunan karqan wawqimpa kastan mana ushakänampaq. Tsë costumbritaqa Moises qellqanqan Leymampis churayarqanmi (Ge 38:8; Dt 25:5).

• Wayi, altar o templu.

  Tsëkunaqa Diosta adorayänampaq sagrädu sitiukunam karqan. Peru tsënö nirqa, masqa parlëkan Jerusalenchö carpa wayipaq o templupaqmi. Jehovä Dios täkunqan ciëlupaqpis tsënömi nin (Ex 25:8, 9; 2Rë 10:25; 1Cr 28:10; Ap 11:19).

• Witsëkar cantayanqan.

  Tsëqa këkan Salmus 120 a 134 capïtulukunapa qallananchömi. Tsëpaqqa juk juktam niyan, peru mas creiyan tsë quinci salmukunata cantarnin israelïtakuna kushishqa witsäyanqampaqmi. Tsënöqa cantar witsäyaq watachö kima kutipa Judächö rurayanqan fiestaman ëwarmi.

Y

• Yachaq nunakunapa mandaqnin.

  Pëqa puëdeq autoridäyoq nunam karqan, peru pëpa puntanmanqa gobernadorkunam mas puëdeq kayaq. Bibliachömi willakun tsë nunaqa Babiloniachö yachaq nunakunapa mandaqnin kanqanta. Tsënöllam nin, Mediapita Darïu gobernanqan witsampis tsënö autoridäyoq nuna kanqanta (Da 2:48; 6:7).

• Yachatsikuykuna o niyanqankuna (proverbiu).

  Tsëqa imëpis parlayanqankuna o alli pensëkur imatapis niyanqankunam. Tsëkunataqa parlayan imatapis yachatsita munar o alläpa mana entiendinata wallka palabrakunallawan fäcil entienditsita munarmi. Bibliachöqa tsë palabrakunaqa manam fäcil entiendinantsu kanman. Tsënö palabrakunawan parlaqkunaqa, imata willakurpis alläpa pasakunqantanömi willakuyan o igualatsikuykunawanmi willakuyan. Tsënö palabrakunataqa utilizäyan jukkunata penqakatsiyänampaq o despreciayänampaqmi (Ec 12:9; 2Pë 2:22).

• Yarpänapaq sepultüra.

  Tsënöqa reqiyaq ayakunata pampayanqan sitiukunatam. Griëgu idiömachöqa mnemëion niyaqmi, y tsëqa “yarpäna” neq palabrapitam shamun. Tsëqa rikätsikun wanushqakunata yarpäyanqantam (Jn 5:28, 29, nöta).

• Yügu.

  Tsëqa nunapa matankanman churarkur, ishkan läduman ima cargatapis warkuyänampaq yügum karqan. Tsëtam yapyayänampaq o carrëtakunata sutatsiyänampaq, animalkunapa matankanman churayaq, masqa wäkakunapa o törukunapa matankanmanmi churayaq. Esclävukunaqa lasaq cargakunatam yüguwan puritsiyaq. Tsëmi yüguqa, esclävu kar sufriyanqanta o jukpa mandädunchö kayanqanta rikätsikoq. Y yüguta jipi o paki nirqa esclävu këpita o nuna mayinkuna sufritsiyanqampita libri këpaqmi parlëkan (Le 26:13; Mt 11:29, 30).

• Yuraq inciensu.

  Tsëqa Boswellia niyanqan montikunapa tsakishqa weqinmi karqan. Rupatsiyaptinqa, imapis mishkeqnöraqmi alläpa shumaq pukutaq o mushkoq. Tsëtaqa Diospa carpa wayinchö y templuchö rupatsiyanqan inciensuta rurayänampaqmi utilizäyaq. Y gränupita rurashqa qarëkunatawan juntum rupatsiyaq, y Sagrädu Cuartuchö këkaq Teyta Diospaq churayanqan tanta jananmanmi jichayaq (Ex 30:34-36; Le 2:1; 24:7; Mt 2:11).

Z

• Zëus.

  Tsë santuqa griëgu nunakunapa diosninkunapa diosninmi karqan. Listra markapa amänunchömi, “Zëuspa sacerdötinkuna” y “inti dios Zëus” nir qellqarëkaqkunata tariyarqan, y Bernabëpaqmi pantarnin Zëus dios kanqanta niyarqan. Malta islapita Pablu viajanqan barcupa puntanchöpis “Zëuspa Tsurinkuna” nirmi qellqararqan, tsë tsurinkunaqa millishmi kayarqan, Castor y Pölux (Hch 14:12; 28:11).

• Ziv.

  Tsëqa judïukunapa calendariunchö ishkë kaq killam karqan, y mana judïu kaq calendariuchönam puwaq kaq killa karqan. Tsë killaqa, pullan abrilmi qallaq y pullan mäyum ushaq. Judïukunapa Talmud librunchö y wakin librukunachöqa iyar nirmi tsë killata reqiyaq, tsë librukunataqa qellqayarqan Babiloniaman judïukunata prësu apayanqampitaran (1Rë 6:37). Rikäri “Masllata musyanapaq” neqchö B15 kaqta.