PROVERBIOS
YATIÑAMP ARSUT ARUNAKA
1 Salomón chachan yatiñamp arsut arunakapa,+ jupajj Davidan yoqapänwa,+ Israel markan reyiparakïnwa.+
2 Yatiñamp arsut uka arunakajja mä jaqejj yatiña jikjjatañapataki,+ cheqañchäwi katoqañapataki,
yatiñamp arsut arunak amuytʼañapatak qellqatawa.
3 Yatiñamp arsut uka arunakajja mä jaqerojj sum amuytʼasiñatak yanaptʼki uka cheqañchäwi katoqasiñapataki,+
cheqapar sarnaqañapataki,+ cheqapar amtañapataki,+ cheqapar uñjañapatak* qellqatawa.
4 Uka yatiñamp arsut arunakajja jan experienciani jaqen sum amuytʼasiñapataki,+
wayn tawaqonakajj yatiñanïpjjañapataki ukhamarak sum amuytʼasirïpjjañapatak qellqatawa.+
5 Yatiñan mä jaqejja istʼiwa, jukʼampwa yateqaraki,+
amuytʼasir mä jaqejja yatiñan jaqempiw yatichayasi,+
6 ukhamat yatiñamp arsut arunaka, jan amuytʼañjam arunaka,*
yatiñan jaqenakan arsutanakapa, jan amuytʼkañ arunakap amuyañataki.+
7 Jehová Diosar ajjsarañajja* uñtʼañan qalltapawa.+
Jan amuytʼasir jaqenakakiw yatiñarusa cheqañchäwirus jiskʼachapjje.+
10 Nayan wawaja, jucharar jaqenakatï jan walinak lurayañ munapjjätam ukhajja, jan jupanakampejj apayasimti.+
11 Inas jupanakajj akham sapjjchïtam: “Nanakamp jutam.
Mä akatjamat maynir jiwayañatak suyjjatañäni.
Jan juchan jaqen pasañapkamajj imantataw suyañäni.
12 Jiwasajj jakkirpachwa jupanakarojj manqʼantañäni, kunjamtï Sepulturajj* lurki ukhama,
jupanakajj qʼala manqʼantatäpjjaniwa, kunjamtï pʼiyar saraqapki ukanakajj qʼala manqʼantatäpki ukhama.
13 Taqpach suma utjirinakapwa aparañäni,
kunanaktï aparankañäni ukanakampiw utanakasarojj phoqtʼayañäni.
14 Jumajj nanakampiw mayachtʼasjjañama,*
kunanaktï lunthatkañäni ukanakjja, taqeniw mä igualkam jaljasiñäni”* sasa.
15 Nayan wawaja, jan jupanakar arkamti,
jupanakan thakipat jitheqtam,+
16 jupanakan kayunakapajj jan wal lurañatakiw tʼijupjje,
wila wartañatakis jankʼakïpjjewa.+
17 Jamachʼin uñjkata mä trampa uchañajj inamayakiwa.
18 Ukatwa uka jucharar jaqenakajj wila wartañatakejj suyjjatapjje,
jupanakajj mayninakan jakañ vidap apaqañatakiw imantasipjje.
19 Khitinakatï qamiriptañatak yaqhanakar lunthatapki uka jaqenakan luratanakapajj ukhamawa,
kunanaktï jikjjatapki ukanakajja pachpa jakañ vidapwa jupanakar apaqani.+
20 Cheqpach yatiñajj+ callenakanwa jachʼat arnaqasi.+
Plazanakanjja jachʼatwa arnaqasiski.+
21 Wali sarnaqat callenakan esquinanakapanwa arnaqasi.
Markar mantañ punkunakapanjja akham sarakiwa:+
22 “Jan experiencian jaqenaka, ¿kunapachkamarak jan amuytʼasis sarnaqañar munasipjjätasti?
Burlasir jaqenaka, ¿kunapachkamarak yaqhanakat burlasisin kusisipjjätasti?
Jan amuytʼasir jaqenaka, ¿kunapachkamarak yatiñarojj uñisipjjätasti?+
23 Cheqañchäwij-jja katoqasipjjam.*+
Ukatsti nayajj espiritujwa jumanakar churapjjäma,
arunakajsa uñtʼayapjjarakïmawa.+
24 Nayajj jawsayätwa, ukampis jumanakajj nayar jan istʼas sarnaqasipkakiyätawa,
nayajj amparajwa churayäta, ukampis janiw maynis yäqkitänti.+
25 Kutin kutiniw taqpach ewjjtʼanakajarojj jan phoqapkayätati,
cheqañchäwijsa apanukupjjtawa.
26 Jan waltʼäwin uñjasipkäta ukhajja nayajj larusirakïwa,
kunanakatï wal ajjsarayapktam ukanakajj jumanakjjar jutkani ukhajj burlasirakïwa,+
27 kunapachatï wal ajjsarayapktam ukanakajj mä jachʼa thayjam jutkani,
jan waltʼäwinakajj mä jachʼa thayjam purinkani,
llakinakasa problemanakas jumanakjjar purinkani ukhajja burlasirakïwa.
28 Uka tiemponjja jupanakajj jawsasipkakitaniwa, ukampis janiw nayajj jayskäti.
Jupanakajj wal thaqapjjetani, ukampis janiw jikjjatapkitaniti,+
29 kuna laykutejj jupanakajj yatiñar uñisipjjänwa,+
Jehová Diosar ajjsarañsa janiw munapkänti.+
30 Ewjjtʼaj-jja jupanakajj apanukupjjänwa,
taqpach cheqañchäwijsa jupanakajj jiskʼachapjjänwa.
31 Ukatwa jupanakajj luratanakaparjam jan walinakan uñjasipjjani,*+
pachpa ewjjtʼanakapamp sistʼayatäpjjaniwa.
32 Kuna laykutejj jan experiencian jaqenakajja kutkatasirïpjjatap laykuw jiwapjjani,
jan amuytʼasir jaqenakajja jan yäqasirïpjjatap laykuw tukjatäpjjani.
33 Ukampis khititï nayar istʼkitani ukajj jan ajjsarasaw jakasini,+
janirakiw kuna jan waltʼäwirus ajjsarkaniti”.+
2 Nayan wawaja, jumatï arunakaj katoqasïta,
mandamientonakajsa wali valorani yänakjam* chuymamar imarakïta,+
2 jiñchunakamar yatiñanïñ toqet wali atencionamp istʼayasa,+
taqe kun suma qhan amuytʼañatak chuymam jistʼarasa,+
3 jumatï entiendiñatak artʼasïta,+
jumatï amuytʼañatak artʼasïta,+
4 jumatï ukanak qollqëkaspas ukham thaqaskakïta,+
jumatï ukanak imantat wali valorani yänakarjam* thaqaskakïta ukhajja,+
5 Jehová Diosar ajjsarañajj kamsañsa muni ukwa amuyäta,+
Diosarus uñtʼarakïtawa.+
7 Cheqapar sarnaqer jaqenakatakejja Diosajj yatiñwa imaski,
taqpach chuymamp servisa sarnaqer jaqenakatakejja Diosajj mä escudowa.+
8 Diosajj cheqap sarnaqer jaqenakan thakinakapjja uñjaskiwa,
jupat jan jitheqtapki ukanakan thakipjja Diosajj imaniwa.+
9 Jumasti cheqapar uñjañ toqetsa, justicia toqetsa, jan yaqhachasiñ toqetsa amuyätawa,
sarañamäki uka cheqap thakejj kawkïrisa uksa amuyarakïtawa.+
10 Kunapachatï yatiñajj chuymamar mantani,+
uñtʼañas almamatak* wali kusiskañarakïni ukhajja,+
11 suma amuytʼasirïñaw jumarojj sum uñjaskätam,+
amuytʼañaw jarkʼaqarakïtam,
12 ukhamat jan wali thakit jumar salvañataki,
jan walinak parlir jaqet jumar salvañataki,+
13 khitinakatejj chʼamak thakinakan sarnaqañatak
cheqap thaki apanukupki ukanakat jumar salvañataki,+
14 jan walinak luras kusisipki
ukhamarak jan walinakat kusisipki ukanakat jumar salvañataki,
15 jupanakan thakinakapajj qʼala qʼewinukutawa,
maysar qʼala qʼewinukut thaknamwa sarapjjaraki.
16 Yatiñajj saranukut warmitwa* salvätam,
qʼañu juchan sarnaqer warmin* suma arunakapatwa salvätam,+
17 uka warmejj tawaqökasin casaraskäna uka esposoparuw jaytanuku,+
Diosampi lurkäna uka pactopatsa armasirakiwa.
18 Utapar sarañajja jiwañar sarañampi sasiwa,
utapar sarir thakejja sepulturaruw api.+
19 Khitinakatï uka warmimp ikintasipki ukanakajja janiw kuttʼanipkaniti,
janirakiw jakañar apir thaksa mayampejj sarjjapjjaniti.+
20 Ukampis jumajj suma jaqenakan thakip arkam,
cheqap sarnaqer jaqenakan thakinakapan quedasim,+
21 kuna laykutejj cheqap sarnaqer jaqenakakiw oraqen jakapjjani,
22 Ukampis jan wali jaqenakajj oraqet chhaqtayatäpjjaniwa,+
traicioneronakas oraqet jaqonukutäpjjaniwa.+
3 Nayan wawaja, yatichäwinakajat* jan armasimti,
chuymamajj mandamientonakaj phoqpan,
2 kuna laykutejj ukanakajj walja urunakwa yaptʼätam,
jakañ maranakampi sumankañampwa yaptʼätam.+
3 Munasiñat jan jaytjasirïñasa jan apanukuñasa* jan jumar jaytanukpanti.+
Ukanakjja kunkamar chintʼasim,
chuymamar qellqantarakim,+
4 ukhamatwa Dios nayraqatansa jaqenak nayraqatansa+
jumajj suma uñjatäyäta, suma amuytʼasir jaqet uñjatarakïyätawa.
7 Jan pachpa yatiñamarojj confiyasimti.+
Jehová Diosar ajjsaram, jan walitsa jitheqtarakim.
8 Ukasti cuerpomar qolliri mä qollar uñtasitäniwa,
chʼakhamatakis phajttʼayirirakïniwa.
9 Wali valorani yänakamampi* Jehová Diosar jachʼañcham,+
taqpach achunakamat sumäkis ukanakamp* jupar jachʼañcham,+
10 ukhamatwa manqʼañanak imañ utanakamajj wali phoqtʼatäni,+
wakullanakamas machaq vinompiw jilararakini.
11 Nayan wawaja, Jehová Diosan cheqañchäwipjja jan apanukumti,+
janirak jumar toqenoqatapatsa colerasimti,+
12 kuna laykutejj Jehová Diosajj khitinakarutï munaski ukanakarojj cheqañchiwa,+
kunjamtï mä awkejj munat wawapampejj lurki ukhama.+
13 Khititï yatiña jikjjatki ukajj kusisitawa,+
khititï amuytʼasirïña jikjjatki ukajj kusisitarakiwa.
14 Yatiña jikjjatañajj qollqe jikjjatañat sipansa jukʼamp sumawa,
yatiña jikjjatañajj qori jikjjatañat sipansa jukʼamp sumawa.+
15 Yatiñajj coralanakat* sipansa jukʼamp valoraniwa,
yatiñajja kuntï jumajj munkta ukampejj janiw igualaskaspati.
16 Kupi amparapanjja walja tiempo jakañaw utji,
chʼeqa amparapansti utjirinïñampi jachʼañchäwimpiw utji.
17 Thakinakapajj kusisiñwa apani,
taqe thakinakapajj sumankañwa apani.+
18 Khitinakatï yatiñat katuntasipki ukanakatakejja yatiñajj jakañ qoqaruw* tukuni,
khitinakatï yatiñat wal katuntasisipkaki ukanakajj kusisitäpjjaniwa.+
19 Oraqen cimientonakapjja Jehová Diosajj yatiñampiw usküna.+
Alajjpachanakjja amuytʼasaw Diosajj sum uttʼayäna.+
20 Jupan yatiñapampejj wali manqhankir umanakajj jaljtayatäpjjänwa,
qenayrantat alajjpachanakatsa sulljjatanïnwa.+
21 Nayan wawaja, jan ukanakat* armasimti.
Yatiñanïñsa amuytʼasirïñsa jarkʼaqam.
22 Ukanakaw jakañ churätam,
kunkamatakis mä suma collaräniwa.
24 Kunapachatï ikiñatak winktʼaskäta ukhajja, janiw kuns ajjsarkätati,+
ikintjjäta ukhajja, sumakiw iktʼasïta.+
25 Akatjamat pasir jan waltʼäwirojj janiw ajjsarkätati,+
jan wali jaqenakjjar jutkani uka jachʼa thayarus janirakiw ajjsarkätati.+
26 Kuna laykutejj taqe chuymaw jumajj Jehová Diosar confiyäta,+
kayunakaman mä trampar jaltʼañapsa janiw jupajj munkaniti.+
27 Khitinakatï yanap munapki ukanakarojja, jan janiw samti,+
jumatï yanaptʼirjamästa ukhajja yanaptʼam.+
28 Jan jaqe masimarojj “¡sarjjam!, qharüruw kuttʼanïta, qharüruw churäma” sasajj samti,
jumatï jichpach churirjamästa ukhajja.
29 Jaqe masimar jan waltʼayañatakejj jan kuna jan wals amtamti,+
jupatejj jumamp chika jan ajjsaras jakaskchi ukhajja.
31 Nuwasir jaqetjja jan envidiasimti,+
janirak thakinakapan sarnaqañsa amtamti.
32 Engañjir jaqenakatjja Jehová Diosajj ajjtasiwa,+
ukampis cheqap sarnaqer jaqenakan suma amigopawa.+
33 Jehová Diosan maldicionapajj jan wali jaqen utapjjankiwa,+
ukampis cheqap sarnaqer jaqenakan utaparojj bendisiwa.+
35 Yatiñan jaqenakajj jachʼañchatäpjjaniwa,
ukampis jan amuytʼasir jaqenakajj jiskʼachatäpjjaniwa.+
4 Nayan wawanakaja, mä awkin cheqañchatajj istʼapjjam.+
Amuytʼasirïñ jikjjatañatakejj wali atencionamp istʼapjjam,
2 kuna laykutejj suma ewjjanakwa nayajj churapjjäma,
4 Tatajajj akham sasaw yatichitäna: “Arunakaj-jja chuymamar imam.+
Mandamientonakajsa phoqam ukatsti jakaskakïtawa.+
5 Yatiñ jikjjatam, amuytʼasirïñ jikjjatam.+
Kuntï sisksma ukatjja jan armasimti, janirak jitheqtamti.
6 Yatiñjja jan apanukumti, ukaw jarkʼaqätam.
Yatiñarojj munasim, ukaw jarkʼaqätam.
7 Yatiñajj jukʼamp wakiskiriwa,+ ukhamajj yatiñ jikjjatam,
taqe kunanaktï jikjjatkäta ukamp chikajja amuytʼasirïñ jikjjatam.+
8 Yatiñarojj wali valoranit uñjam, ukaw jumarojj jachʼar aptätam.+
Jumatï yatiñat qhomantasïta ukhajja, yatiñajj jachʼañchätamwa.+
9 Yatiñajj mä suma adornompiw pʼeqemar uchätam,
mä suma coronampiw kʼachachtʼarakïtam” sasa.
10 Nayan wawaja, istʼam, arunakajsa katoqasim,
ukatsti jakäwiman maranakapajj waljäniwa.+
12 Sarnaqkäta ukhajja, taktʼatanakamarojj janiw kunas jan waltʼaykaniti.
Tʼijkäta ukhas janiw lanktʼaskätati.
13 Cheqañchäwit katthapisim, jan antutamti.+
Jarkʼaqam, kuna laykutejj ukaw jumarojj jakayätam.+
14 Jan wali jaqenakan thakiparojj jan mantamti,
janirak jan walinak lurir jaqenakan thakipansa sarnaqamti.+
15 Jan uka thakir jakʼachasimti, janirak uka thaknamajj saramti.+
Uka thakit jitheqtam, uka thak muytʼawayam.+
16 Jupanakajj janiw jan walinak jan lurasajj ikipkaspati.
Maynirutï jan lanktʼayapkchi ukhajja, janiw iksa puriyasipkaspati.
17 Jan walinakasa nuwasiñanakasa
jupanakatakejj tʼantʼäkaspas vinökaspas ukhamawa.
18 Ukampis cheqap sarnaqerinakan thakipajja alwa qhantʼir qhanar uñtasitawa,
uka qhanajj jukʼamp jukʼampiw qhantʼi, suma qhana uru utjañapkama.+
19 Jan wali jaqenakan thakipajj chʼamakar uñtasitawa,
kunas jupanakar lanktʼasiyi ukjja janiw jupanakajj yatipkiti.
20 Nayan wawaja, arunakajar sum istʼam,
wali amuyump arunakajar istʼam.*
21 Ukanakjja janipun nayraqatamat chhaqtayamti,
chuyma manqhamar imam.+
22 Khitinakatï ukanak jikjjatapkani ukanakajj jakapjjaniwa,+
taqpach cuerpopas kʼumaräniwa.
24 Qʼewjat arunakjja jumat aparpayam,+
engañjir arunakjja jumat jayar aparpayam.
25 Nayranakamajj cheqakwa nayraqatar uñtañapa,
jïsa, nayranakamajj janiw uks aks uñtañapäkiti.+
26 Kayunakamajj sarkani uka thakjja sum pampachtʼam,+
ukatsti taqpach thakinakamaw seguröni.
27 Jan chʼeqa toqerusa ni kupi toqerus saranukumti.+
Kunatï jan walïki ukat jitheqtam.
5 Nayan wawaja, yatiñajarojj wali amuyump istʼam.
Amuytʼasirïñ toqet kuntï nayajj yatichkta ukarojj wali amuyump istʼam,*+
2 ukhamat suma amuytʼasirïtam jarkʼaqañamataki
ukhamarak uñtʼañsa pachpa lakamampi jarkʼaqañamataki.+
3 Kuna laykutejj saranukut mä warmin* arunakapajj miskʼjam wali mojjsawa,+
lakapajj aceitet sipansa jukʼamp qoñawa.+
4 Ukampis qhepatjja uka warmejj ajenjor uñtat wali kʼallkʼuwa,+
purapar arini espadar uñtat wali arirakiwa.+
5 Kayunakapajj jiwañaruw saraqapjje.
Chellqtatanakapajj Sepulturar* cheqakiw sarapjje.
6 Jakañ apanki uka thakjja janiw jupajj yäqkiti.
Jupajj uks akswa sarnaqe, kawkirus saraski uksa janirakiw yatkiti.
7 Jichhajj nayan wawanakaja, istʼapjjeta,
kuntï sapksma ukat janirak jitheqtapjjamti.
8 Uka warmirojj jan jakʼachasimti,
utapar mantañ lugararus jan jakʼachasimti,+
9 ukhamat yaqhanak nayraqatanjja respeto jan aptʼasiñamataki,+
janirak tʼaqesiñ maranak apthapiñamataki,+
10 ukhamat jan uñtʼat jaqenakajj kunanaktï chʼamamampi jikjjatkta ukanakamp jan sistʼasipjjañapataki,+
wal trabajisin jikjjatkta ukanakajj janirak mä extranjero jaqen utapar puriñapataki.
11 Janitï ukhamäkanejja, jakañ vidam tukuyarojj tʼaqesïtawa,
jañchimas cuerpomas qʼal tukuskani ukhaw tʼaqesïta.+
12 Jumajj akham sarakïtawa: “¡Cheqañchäwirojj wal nayajj uñisiyäta!
¡Cheqañchäwirojj walpun chuymajajj uñisïna!
13 Instructoranakajan arsutanakaparojj janiw nayajj istʼkayätti,
janirakiw yatichirinakajarus wali amuyumpi istʼkayätti.
16 ¿Kunatarak uma jalsunakamajj anqar waranukutänisti?
¿Kunatarak uma jalirinakamajj plazanakan waranukutänisti?+
17 Ukanakajj juma sapatakikiwa,
janiw jan uñtʼat jaqenakatakïkiti.+
18 Uma jalsumajj bendisitäpan,
waynäkasin casaraskta uka esposamampi kusisim,+
19 jupajj munasir venador* uñtatawa, qollunkir wali munkañ cabrar uñtasitawa.+
Pechonakapajj* taqe tiempon jumar kusisiypan.*
Sapa kutis munasiñapampi apayasim.+
20 Nayan wawaja, ¿kunatarak saranukut warmimp* apayasïtasti?
¿Kunatarak qʼañu juchan sarnaqer warmir* qhomantätasti?+
21 Jaqen thakinakapajja Jehová Dios nayraqatankiwa,
jupajj taqe thakinakapwa uñjaski.+
22 Jan wali jaqejja pachpa pantjasitanakapamp katuntatawa,
23 Cheqañchäwi jan katoqasitap laykuw jupajj jiwani,
sinti jan amuytʼasir jaqëtap laykuw chhaqarakini.
6 Nayan wawaja, jumatejj jaqe masimataki mä garantiat sarsta,+
jumatejj jan uñtʼat mä jaqer amparam chursta,*+
2 jumatejj promesa luratamat katuntat uñjassta,
mä arunjja jumatejj lakamat mistur arunak kawsa katuntat uñjassta ukhajja,+
3 nayan wawaja, jaqe masimajj munañaparuw apnaqtamjja,
salvasiñatakejj ak luram:
jupan ukar sarasin humillasim, jaqe masimar kutin kutin wal ruwtʼasirakim.+
4 Jan jumajj ikjamti,
janirak nayranakamsa chʼirmthapimti.
5 Kunjamtï animal katurin amparapat mä gacelajj salvaskejja, ukham jumajj salvasim,
kunjamtï mä jamachʼejj jamachʼi katurin amparapat salvaskejja, ukham salvasim.
6 Jayra jaqe, kʼisimiranakan ukar saram,+
kunanaksa lurapjje uk uñjanim, ukatsti yatiñan jaqer tukum.
7 Kʼisimiranakan janis comandantepasa, oficialapasa, apnaqeripas utjkchejja,
8 cosecha tiemponwa manqʼañanakap wakichapjje,+
manqʼañanakapsa apthapipjjaraki.
9 Jayra jaqe, ¿kunapachkamarak ukan ikiskakïtasti?
¿Kunapacharak ikïwit sartätasti?
10 Mä rat iktʼaña, mä rat ikikipaña,
ampar qhomjjartʼasisin mä rat samartʼaña,+
11 ukham lurasajj ratukiw pobre jaqer tuküta, mä lunthatas akatjamat atackiristam ukhama,
mä armantat jaqes taqe utjirinakam aparkiristam ukhama.+
12 Jan kunatak serviri mä jan wali jaqew kʼarinak parlasin ukäwjanakan sarnaqaski.+
13 Jupajj nayranakapwa chʼipheqtʼayi,+ kayunakapampejj señanakwa luri, lukʼananakapampejj señaltʼarakiwa.
14 Jan wali chuymampejja,
jupajj jan walinak lurañ amtaskakiwa,+ nuwasiñanaksa ukjan akjan utjayaskakiwa.+
15 Ukatwa jupan jan waltʼäwipajj mä akatjamat jutani,
mä ratukiw jan mayampitak qʼala tukjatäni.+
17 jachʼa jachʼa tukuñata,+ kʼarisiñata,+ jan juchan jaqer jiwayañata,+
18 jan walinak lurañ amtañanakata,+ jan walinak lurañatak jankʼak tʼijur kayunakata,
19 falso testigot sarasin sapa kuti kʼarisiñanakata,+
jilatanak taypin nuwasiñanak utjayirinakata.+
21 Ukanakjja chuymamar imapunim,
kunkamar chintʼasirakim.
22 Kunapachatï sarnaqkäta ukhajja, ukanakaw irpätam.
Kunapachatï iktʼaskäta ukhajja, ukanakaw uñjaskätam.
Kunapachatï sartaskäta ukhajja, ukanakaw parlapjjätam.*
23 Kuna laykutejj mandamientonakajj mä lamparawa,+
leyejj mä qhanarakiwa,+
sum sarnaqañatak cheqañchäwejj jakañar apir thakiwa.+
24 Ukanakajj jan wali warmitwa jarkʼaqätam,+
qʼañu juchan sarnaqer warmin* wali munkañ arunakapatwa jarkʼaqätam.+
25 Uka warmin suma uñnaqtʼapjja jan chuymaman munamti,+
janirak wali munkañ nayranakapampejj chuym lunthatayasimti,
26 mä chachajja mä prostituta warmi kawsajj mä jiskʼa tʼantʼar tukuyatawa,+
ukampis adulterio juchan sarnaqer mä warmejja yaqha jaqen vidapwa aptʼasiyi.
27 ¿Mä chachajj isip jan naksuyasisajj nina sankʼanakampi pechopjjar apjjatasispati?+
28 Jan ukajja ¿mä chachajj nina sankʼanak patjjan kayunakap jan naksuyasisajj sarnaqaspati?
29 Jaqe masipan warmipampi ikintasir chachampejj ukhamarakiw pasi,
uka warmir llamktʼkani uka chachajj castigataw uñjasini.+
30 Mä lunthatatï manqʼat awtjatäsin lunthataschi ukhajja,
jaqenakajj janiw uka lunthatarojj jan wal uñjapkiti.
31 Ukampis kunapachatï jupar katjapkani ukhajja, paqallq ukhampiw jupajj kuttʼayjjañapa,
utapankir wali valorani taqpach utjirinakapwa churañaparaki.+
32 Khititï mä warmimpi adulterio jucha lurki ukajja jan amuytʼasiriwa,
adulterio jucha lurir jaqejja jupa pachpaw jan walir purtʼasi.+
34 Celoso uchasiñajja mä esposorojj wal colerayi,
uka chachajj vengaskani ukhajj janiw sinttʼaskaniti.+
35 Qollqe churañ munatasa janiw katoqaskaniti,
jupajj janiw pacienciaskaniti, jila alani mä regalsa jumajj churkchïtajja, janiw pacienciaskaniti.
7 Nayan wawaja, kuntï nayajj arskta uk phoqam,
mandamientonakajsa chuymamar imam.+
2 Mandamientonakaj phoqam ukatsti jakarakim,+
kunjamtï nayranakamarojj wali sum uñjktajja ukhamarak yatichäwinakajarojj* wali sum uñjam.
3 Ukanakjja lukʼananakamar chintʼasim,
chuymamar qellqantarakim.+
4 Yatiñarojj akham sarakim: “Jumajj kullakajätawa” sasa.
Amuytʼañarusti akham sarakim: “Jumajj parientejätawa” sasa.
5 Ukhamat ukanakajj saranukut warmit* jumar jarkʼaqañapataki,+
qʼañu juchan sarnaqer warmita* ukhamarak mojjsa arunakapat jarkʼaqañapataki.+
6 Nayajj utajan ventanapata,
ventan rejillajatwa aynachar uñtayäta,
7 kunapachatï jan amuytʼasirinakar uñtaskayäta ukhajja,
waynanak taypinjja jan amuytʼasir mä waynaruw uñjayäta.+
8 Uka waynajj uka warmin callep jakʼnamaw pasaskäna,
uka warmin utap toqeruw saraskarakïna.
10 Ukatsti mä warmiruw uka waynar jikjjatir uñjta,
uka warmejj prostitutjam isthapitänwa,+ engañjir chuymanirakïnwa.
11 Uka warmejj wali parliri, qallasiri ukhamawa.+
Janipuniw utapankkiti.*
12 Uka warmejja mä ratojj callenkiwa, ukatjja plazanakankarakiwa,
sapa esquinanwa suyjjataraki.+
13 Ukatjja uka warmejj uka waynaruw katthapi, jampʼattʼarakiwa.
Jan phenqʼaniw uñkati, akham sarakiwa:
14 “Nayajj sumankañ sacrificionak loqtañajänwa.+
Jichhüruw promesanakaj phoqta.
15 Ukatwa nayajj jumar jikjjatir mistunta,
jumar thaqañataki, ¡jichhajj jikjjatsmawa!
16 Ikiñajarojj wali suma ikiñanakampiw nayajj janjjatta,
uka ikiñanakajj lino hilot lurata qhana coloranakamp luratawa, Egipto markat apanitarakiwa.+
17 Mirrata, aloenakata, canelata lurat perfumenakampiw ikiñajarojj nayajj uchta.+
18 Jutam, qhantatkamay sistʼasiñkam munasiñäni,
panpachanejj wali munasiñamp kusistʼañäni.
19 Kuna laykutejj esposojajj janiw utankkiti,
wali jayaruw viaji.
20 Qollqeni mä bolsa apasi,
phajjsejj urtʼankani uka urkamajj janiw kuttʼankaniti” sasa.
21 Uka warmejj chuymar purtʼkir arunakampiw uka waynar engañji.+
Mojjsa arunakampiw parljjayaraki.
22 Ukatjja uka waynajj uka warmin qhepapwa sari, kunjamtï mä torojj mataderor sarki ukhama,
kunjamtï jan amuytʼasir mä jaqejj cepon* castigatäñatak sarki ukhama,+
23 mä flechajj uka waynan higadop passuñapkama.
Ukham lurasajj jakañ vidapwa uka waynajj aptʼasini, ukjja jupajj janiw amuyaskiti,+ kunjamtï mä jamachʼejj trampar jaltʼki ukhama.
24 Jichhasti nayan wawanakaja, istʼapjjeta,
nayajj arskta uka arunakajarojj wali amuyumpi istʼapjjam.
25 Chuymamajj jan uka warmin thakinakap toqerojj saranukpanti.
Janirak thakinakapansa jumajj chhaqanukumti,+
26 uka warmejj waljaniruw jiwañar purtʼasiyi,+
jupan jiwayat jaqenakajj waljapuniwa.+
27 Uka warmin utapajj Sepulturar* apiriwa,
jiwañaruw saraqayaraki.
8 ¿Janit yatiñajj artʼaski?
¿Janit amuytʼañajj jachʼat artʼaskaraki?+
2 Yatiñajj alto lugaranakana,+ thakinakana,
thakejj cruzjaski uka cheqanakanwa saytʼasi.
3 Markar mantañ punkunakansa,
punku mantañawjanakansa,
yatiñajj wali jachʼat arnaqasiskakiwa, akham sasa:+
4 “Jaqenaka, jumanakaruw nayajj jawsasipksma,
taqeniruw* nayajj parlasipksma.
5 Jan experiencian jaqenaka, amuytʼasirïñ yateqapjjam,+
jan amuytʼasir jaqenaka, yatiñan chuyma jikjjatapjjam.
6 Istʼapjjam, kuntï nayajj siskta ukajj wali importantewa,
kunatï cheqapäki ukwa lakajajj parli.
7 Lakajajj kunatï cheqäki ukwa parli,
kunatï jan walïki ukatjja lakajajj ajjtasiwa.
8 Lakajan taqe arunakapajj cheqapawa,
uka arunakat janiw maynis qʼewjatäkiti ni engañjirïkisa.
9 Amuytʼasir jaqetakejja taqpach uka arunakajj wali qhanawa,
uñtʼaña jikjjatir jaqenakatakejja uka arunakajj cheqapawa.
10 Qollqe lantejj nayan cheqañchäwij ajllipjjam,
wali suma qori lantejj uñtʼaña ajllipjjam,+
11 kuna laykutejj yatiñajj coralanakat* sipansa jukʼamp sumawa,
kunanakatï wali valoranïki ukanakajja janiw yatiñampejj igualaskaspati.
12 Nayajj yatiña satätwa, amuytʼasirïñampiw jakarakta,
uñtʼaña ukhamarak suma amuytʼasirïñwa jikjjatta.+
13 Jumatï Jehová Diosar ajjsarsta ukhajja, kunatï jan walïki ukjja uñisïtawa.+
Wali wal tukuñsa, jachʼa jachʼa tukuñsa,+ jan wali thaksa, jan wali parlañanaksa+ nayajj uñistwa.
14 Nayajj suma ewjjtʼanakanïtwa, yatiñanirakïtwa.+
Amuytʼañasa+ chʼamasa+ nayankiwa.
15 Yanaptʼajampiw reyinakajj apnaqasipkaki,
yanaptʼajampiw gobernantenakajj cheqap leyinak apsupjje.+
16 Yanaptʼajampiw principenakajj apnaqasipkaki,
yanaptʼajampiw pʼeqtʼirinakajj cheqapar juzgapjje.
17 Khitinakatï nayar munasipkitu ukanakarojj nayajj munastwa,
khitinakatï nayar thaqapkitu ukanakajj jikjjatapjjetaniwa.+
18 Utjirinïñasa jachʼañchäwisa nayankiwa,
walja tiempotak utjirinïñasa cheqapasa nayankiwa.
19 Kuntï nayajj jumar churksma ukajja qorit sipansa, suma qorit sipansa jukʼamp sumawa,
kunanaktï nayajj jumar churksma ukanakajj wali suma qollqet sipansa jukʼamp sumawa.+
20 Cheqap thaknamwa nayajj sarnaqta,
justician thakinakap taypinwa nayajj sarnaqta.
21 Khitinakatï nayar munasipkitu ukanakarojj mä suma herencia nayajj churta,
manqʼañanak imañ utanakapsa phoqtʼayaraktwa.
22 Jehová Diosaw nayarojj luritu, luräwipat* nayaw qalltäwipätjja.+
Kunanaktï nayra tiempon lurkäna ukanakat nayrïrïtwa.+
24 Janïr manqha umanakajj utjkäna ukhaw nayajj luratäjjayäta,+
janïr uma jalsunakajj oraqet jalskäna ukhaw nayajj luratäjjayäta.
25 Janïr qollunakajj lugaranakapar uchatäkäna,
janïr jiskʼa qollunakajj lugaranakapar uchatäkäna ukhaw nayajj luratäjjayäta,
26 janïr jupajj oraqsa oraqen camponakapsa lurkäna,
janïr oraqen nayrïr khulanakapsa lurkäna ukhaw nayajj luratäjjayäta.
27 Kunapachatï jupajj alajjpachanak wakichkäna+ ukhaw nayajj ukankjjayäta.
Kunapachatï jupajj alajjpachampi lamar qotampi jikisiyir qorpa uskkäna,+
28 kunapachatï alajjpachar qenayanak uskkäna,*
kunapachatï manqha umanak lurkäna,
29 kunapachatï lamar qotatakejj mä decreto apskäna,
ukhamat lamar qotan umanakapajj kuntï jupajj siskäna ukat jukʼamp jan pasapjjañapataki,+
kunapachatï oraqen cimientonakap uskkäna ukhajja,
30 suma yatjjattʼat mä trabajirjamaw nayajj jupa jakʼankayäta,+
sapüruw jupajj nayat wal kusisïna,+
jupa nayraqatanjja nayajj kusisitapunïyätwa.+
31 Jaqenakan jakapjjañapataki jupajj lurkäna uka oraqetjja nayajj wal kusisiyäta,
jaqenakarojj* nayajj wal munasiyäta.
32 Jichhajj nayan wawanakaja, istʼapjjeta.
¡Khitinakatï thakinakaj arkapki ukanakajj kusisitäpjjewa!
33 Cheqañchatajj istʼasipjjam,+ yatiñan jaqer tukupjjam,
janipun cheqañchäwjja apanukupjjamti.
34 Nayar istʼir jaqejj kusisitawa,
jupajj sapüruw punkunakajarojj alwat purini,
jupajj utaj mantañawjanwa suyaraki.
35 Khititï nayar jikjjatkitu ukajja jakañ vida jikjjatani,+
Jehová Diosampis suma uñjatarakïniwa.
36 Ukampis khititï nayar jan yäqkitu ukajja, jupa pachpaw jan waltʼayasi,
khitinakatï nayar uñisipkitu ukanakajj jiwañaruw munasipjje”.+
9 Cheqpach yatiñajja utapwa saytʼayi,
paqallqo columnanakapwa lursuraki.
3 Yatiñajj sirvientanakaparuw khiti,
ukhamat markan alto lugaranakapat akham sasin artʼapjjañapataki:+
4 “¡Khititï jan experiencianïki ukajj akar jutpan!” sasa.
Yatiñajj jan amuytʼasirinakarojj akham sarakiwa:
5 “Jutapjjam, nayan tʼantʼaj manqʼapjjam,
nayan mezclat vino umapjjam.
7 Khititï burlasir jaqer cheqañchki ukajja jiskʼachataw uñjasini,+
khititï jan wali jaqer cheqañchki ukajja jan walinwa uñjasini.
8 Burlasir jaqerojj jan cheqañchamti, kuna laykutejj jupajj uñisïtamwa.+
Yatiñan jaqer cheqañcham, jupajj munasïtamwa.+
9 Yatiñan jaqer yaticham, jupajj jukʼamp yatiñan jaqeruw tukuni.+
Cheqap sarnaqer jaqer yaticham, jupan yateqatapajj jukʼampiw jiljjattani.
10 Jehová Diosar ajjsarañajj yatiñan qalltapawa,+
Wali Santo Diosar+ uñtʼañajja amuytʼasirïñwa churi.
12 Jumatï yatiñan jaqer tuküta ukhajja, yatiñan jaqer tukutamajj juman askimatakïniwa,
ukampis jumatï burlasir jaqësta ukhajja, juma pachpaw jan walin uñjasïta.
13 Jan amuytʼasir warmejja wali jachʼat parliriwa.+
Jupajj jan kuns yatiri ignorante warmiwa.
14 Utap mantañawjanwa uka warmejj qontʼasi,
markan alto lugaranakapanwa jupajj mä qonuñan qontʼasi,+
15 uka cheq pasirinakarojj wali jachʼatwa artʼi,
thakip saririnakarojj akham sasaw jupajj artʼi:
16 “¡Khititï jan experiencianïki ukajj akar jutpan!” sasa.
Jupajj jan amuytʼasirinakarojj akham sarakiwa:+
18 Ukampis uka warmin utapajj jiwatanakamp phoqantatawa,
invitadonakapas Sepultura*+ manqhanakankiwa, ukjja jupanakajj janiw yatipkiti.
10 Salomón chachan yatiñamp arsut arunakapa.+
Yatiñan wawajja awkiparojj kusisiyiwa,+
ukampis jan amuytʼasir wawajja taykaparojj llakisiyiwa.
2 Engañjasin jikjjatat yänakajja* janiw kunatakis sirvkaniti,
ukampis cheqapar lurañaw jiwañat salvi.+
3 Jehová Diosajj janiw cheqap sarnaqer jaqerojj jan manqʼatajj sarnaqaykaniti,+
ukampis jan wali jaqenakarojja kuntï wal munapki uk janiw churkaniti.
4 Jayra amparanakajj pisin jakasiñwa apanini,+
ukampis wali trabajir amparanakajj qamirïñwa apanini.+
5 Yatiñampi sarnaqer wawajja cosecha tiemponwa cosecha apthapi,
ukampis mä phenqʼa sarnaqer wawajja cosecha tiempon wal iktʼasi.+
6 Cheqap sarnaqer jaqejj bendicionanakwa katoqani,+
ukampis jan wali jaqen chuymapanjja nuwasiñ munañaw utji, ukanak imtʼañatakejj mojjsa arunakwa jupajj parli.
7 Cheqap sarnaqer jaqejja janiw armatäkaniti, bendisitarakïniwa,+
ukampis jan wali jaqen sutipajj ñusantaniwa.+
8 Khititï yatiñan chuymanïki ukajja instruccionanakjja* katoqasiniwa,+
ukampis khititï jan amuytʼasis parlki ukajja takichataw uñjasini.+
9 Khititï taqpach chuymampi servisa sarnaqki ukajja jan ajjsarasaw sarnaqani,+
ukampis khititï thakinakap qʼewinukki ukajja katjayasiniwa.+
10 Khititï jan wali amtampi nayrap chʼirmtʼki ukajja tʼaqesiñanakwa utjayi,+
khititï jan amuytʼasis parlki ukajja takichataw uñjasini.+
11 Cheqap sarnaqer jaqen lakapajja jakañ chuririwa,+
ukampis jan wali jaqen chuymapanjja nuwasiñ munañaw utji, ukanak imtʼañatakejj mojjsa arunakwa jupajj parli.+
12 Uñisiñajja chʼajjwañanakwa utjayi,
ukampis munasiñajja taqe juchanakwa imjjati.+
13 Yatiñajja amuytʼasir jaqen lakapanwa jikjjatasi,+
ukampis lawajja jan amuytʼasir jaqen jikhanipatakiwa.+
15 Qamir jaqen utjirinakapajja* jupatakejj jachʼa perqanakamp muytayat markapawa.
Pobre jaqejja pobrëtap laykojj jan waltʼäwinwa uñjasi.+
16 Cheqap sarnaqer jaqen luratapajj jakañaruw api,
ukampis jan wali jaqen luratapajja jucharuw api.+
17 Khititï cheqañchäwit katjjaruski ukajja jakañ thakiruw mayninakar irpi,*
ukampis khititï cheqañchäwi jan katoqaski ukajja jan wali thakiruw mayninakar irpi.
18 Khititï uñisiñap imtʼki ukajja kʼarinakwa parli,+
khititï jan walinak yaqhanakar parlaski ukajja jan amuytʼasir jaqewa.
19 Walja arunak parlañanjja pantjasiñajj utjakipuniwa,+
ukampis khititï lakap controlaski ukajja amuytʼasisaw kuns luri.+
20 Cheqap sarnaqer jaqen lajjrapajja wali suma qollqer uñtasitawa,+
ukampis jan wali jaqen chuymapajj jukʼa valoranikiwa.
21 Cheqap sarnaqer jaqen arunakapajj waljaniruw cheqap thaknam irpi,+
ukampis jan amuytʼasir jaqenakajj jan amuytʼasirïpjjatap laykuw jiwapjje.+
22 Jehová Diosan bendicionapampiw maynejj qamiripti,+
ukamp chikajj janiw kuna llakisiñsa* jupajj apankiti.
23 Jan amuytʼasir mä jaqetakejja jan phenqʼani jan walinak lurañajj anatasiñäkaspas ukhamakiwa,
ukampis yatiñajj amuytʼasir jaqetakiwa.+
24 Jan wali jaqerojja kunarutï jupajj ajjsarki ukaw jaljjattani,
ukampis cheqap sarnaqer jaqerojja kuntï jupajj munki ukajj churatäniwa.+
25 Kunapachatï jachʼa thayajj paskani ukhajja, jan wali jaqejj janiw utj-jjaniti,+
ukampis cheqap sarnaqer jaqejja wiñay aguantir cimientor uñtasitawa.+
26 Mä jayra jaqejja patronapatakejj
laka chʼakhanak kʼallkʼurayir vinagrer uñtasitawa, nayranak chʼisiyir jewqʼer uñtasitarakiwa.
27 Jehová Diosar ajjsarañajj jakañwa jiljjattayi,+
ukampis jan wali jaqen maranakapajj jukʼaptayatäniwa.+
28 Kuntï cheqap sarnaqer jaqejj suyki ukajj kusisiñwa apani,+
ukampis kuntï jan wali sarnaqer jaqejj suyki ukajj ina chʼusaruw tukusini.+
29 Jan juchani jaqetakejja Jehová Diosan thakipajj mä imantasiñawa,+
ukampis jan walinak lurir jaqenakarojja ukajj jan waliruw purtʼasiyi.+
30 Cheqap sarnaqer jaqenakajja janipuniw tinkuyatäpkaniti,+
ukampis jan wali jaqenakajja janiw jukʼampejj oraqen jakjjapjjaniti.+
31 Cheqap sarnaqer jaqen lakapatjja yatiñan arunakaw mistu,
ukampis jan walinak parlir lakajja wiñayatak amuktʼayatäniwa.
32 Cheqap sarnaqer jaqen lakapajja kunatï sumäki ukwa parli,
ukampis jan wali jaqen lakapajja kunatï jan walïki ukwa parli.
11 Jehová Diosajj engañjañatak balanzanakatjja ajjtasiwa,
2 Kunapachatï jachʼa jachʼa tukuñajj purinki ukhajja, jiskʼachatäñajj purinirakiwa,+
ukampis kawkjantï altʼat chuymanïñajj* utjki ukanjja yatiñanïñaw utji.+
3 Cheqap sarnaqer jaqenakarojja Diosar taqpach chuymampi servitapaw irpi,+
ukampis traicioneronakarojj pachpa jan wali luratanakapaw tukjani.+
4 Diosan colerasiñ urupanjja wali valorani yänakajj* janiw kunatakis sirvkaniti,+
ukampis kunatï cheqapäki uk lurañaw jiwañat salvani.+
5 Jan juchan jaqejja taqe kuns cheqapar lurasaw thakip cheqaptayi,
ukampis jan wali jaqejja pachpa jan wali luratapatwa jan walin uñjasini.+
6 Cheqap sarnaqer jaqenakarojja cheqapar luratanakapaw salvani,+
ukampis traicioneronakajj pachpa munañanakapampi katuntatäpjjaniwa.+
7 Kunapachatï mä jan wali jaqejj jiwki ukhajja, kuntï jupajj suyki ukajj tukusiwa,
pachpa chʼamapar confiyatapas tukusirakiwa.+
8 Cheqap sarnaqer jaqejja tʼaqesiñat salvatawa,
jupa lantejj jan wali jaqew tʼaqesi.+
9 Apóstata* jaqejja lakapampiw jaqe masiparojj jan walir irpi,
ukampis cheqap sarnaqer jaqenakajja, kunanakatï wakisi uk uñtʼapjjatap laykuw salvatäpjje.+
10 Cheqap sarnaqer jaqenakan suma chuymanïpjjatapajja markarojj kusisiyiwa,
kunapachatï jan wali jaqenakajj tukjatäpki ukhajja, kusisiñat arnaqasiñaw utji.+
11 Cheqap sarnaqer jaqenakan bendisitäpjjatap laykojja mä markajj jachʼañchatawa,+
ukampis jan wali jaqenakan lakapajja mä markarojj tukjiwa.+
12 Jan amuytʼasir jaqejja jaqe masiparojj jiskʼachiwa,
ukampis khititï suma amuytʼasirïki ukajja amukïskiwa.+
13 Kʼarintir jaqejja kuntï jan yatiyañapatak confiyapki ukanak yatiyasaw sarnaqe,+
ukampis confiykañ jaqejja kuntï jan yatiyañapatak confiyapki ukanak janiw yatiykiti.
14 Kunapachatï mä markajj suma yatjjattʼat mä jaqen jan irpatäki* ukhajja, markajj aynachtʼiwa,
ukampis walja ewjjtʼirinakajj utji ukhajja, taqe kunas sumakiw sari.*+
15 Maynitejj jan uñtʼat jaqetak mä garantiat sarchi ukhajja, jupajj cheqpachapuniw jan walin uñjasini,+
ukampis mä compromiso lurañatak amparap jan churir jaqejja, jan kuna llakiniw jakasini.
16 Mä suma warmejja* jachʼañchäwi jikjjati,+
ukampis jan wali jaqenakajja kunanakatï wali valoranïki ukanakwa katuntasipjje.
17 Mä suma jaqejja,* jupa pachpaw askinak jikjjati,+
ukampis jan sinttʼasir jaqejja jupa pachpaw problemanakamp apjjatasi.*+
18 Jan wali jaqejja engañjasaw ganancianak jikjjati,+
ukampis kunatï cheqapäki uk satir jaqejja cheqpach pago katoqe.+
19 Kunatï cheqapäki uka toqet saytʼasir jaqejja jakañaruw saraski,+
ukampis jan wali toqer sarir jaqejja jiwañaruw saraski.
20 Chuyma qʼewinukut jaqenakatjja Jehová Diosajj ajjtasiwa,+
ukampis jan juchan sarnaqer jaqenakajja juparojj kusisiyiwa.+
21 Aka toqet janiw payachasiñamäkiti: jan wali jaqejja kunjamatsa castigatapunïniwa,+
ukampis cheqap sarnaqer jaqen wawanakapajj janiw castigatäpkaniti.
22 Mä warmejja suma uñnaqtʼanïkchisa jan amuytʼasirïtap laykojj
khuchin nasapankir qori anillor uñtasitawa.
23 Kuntï cheqap sarnaqer jaqenakajj munapki ukajja kunatï sumäki ukaruw api,+
ukampis kuntï jan wali jaqenakajj suyapki ukajja Diosan colerasiñaparuw api.
24 Taqe chuyma walj churir jaqenjja, jukʼamp waljaw kunapas utji,+
kuntï churañapäki uk imasir jaqejja, pobre jaqeruw tuku.+
25 Taqe chuyma walj churir jaqejja nayraruw sartani,+
26 Granonak qʼal katuntasir jaqerojja markajj maldisiniwa,
ukampis granonak aljir jaqerojja markajj bendisiniwa.
27 Kunatï walïki uk lurañ thaqer jaqejja, Diosamp suma uñjatäñwa thaqe,*+
ukampis khititï jan walinak lurañ thaqki ukajja, uka jan wal lurañ munatapajj cheqpachapuniw jupjjar jutani.+
28 Khititï wali valorani utjirinakapar confiyki ukajja, tinkuniwa,+
ukampis cheqap sarnaqer jaqejja walja ramanakan qoqar* uñtasitaw panqarani.+
29 Khititï utapankirinakar problemanak apanki ukajja janiw kunsa herenciat katoqkaniti,+
jan amuytʼasir jaqejja yatiñan jaqen serviripäniwa.
30 Cheqap sarnaqer jaqen luräwinakapajj jakañ qoqar* uñtasitawa,+
kunatï walïki ukanak lurapjjañapatak yaqha jaqenakar* yanaptʼki ukajja yatiñan jaqewa.+
31 Cheqap sarnaqer jaqetï kunatï katoqañapäki uk oraqen katoqchejja,
¡jan wali jaqesa jucharar jaqes jukʼampiw castigo katoqani!+
12 Khititï cheqañchäwirojj munaski ukajja yatiñarojj munasiwa,+
ukampis khititï cheqañchäwir uñiski ukajja jan amuytʼasiriwa.+
2 Suma jaqejja Jehová Diosampejj suma uñjatawa,
ukampis jan walinak amtir jaqerojj juchañchiwa.+
3 Mä jaqejja janiw jan walinak lurasajj jupa pachpajj salvaskaspati,+
ukampis cheqap sarnaqer jaqejj janipuniw mä qoqar* uñtatajj jikʼinukut uñjaskaniti.
4 Mä suma warmejja esposopatakejj mä coronawa,+
ukampis mä phenqʼa sarnaqer warmejja esposopan chʼakhanakap ñusantayir usur uñtasitawa.+
5 Cheqap sarnaqer jaqenakan amuyunakapajj cheqapawa,
ukampis jan wali jaqenakan ewjjtʼanakapajj engañjiriwa.
6 Jan wali jaqenakan arunakapajj jiwayir mä trampawa,+
ukampis cheqap sarnaqer jaqenakan lakapajj salviriwa.+
7 Kunapachatï jan wali jaqenakajj tukjatäpki ukhajja, jan mayampitak chhaqtayatäpjjewa,
ukampis cheqap sarnaqer jaqenakan utapajj saytʼatäskakiniwa.+
8 Mä jaqejja amuytʼasis parlatapatjja jachʼañchatawa,+
ukampis qʼewinukut chuyman jaqejj jiskʼachatäniwa.+
9 Servirini aleq jaqjam uñjatäñaw jukʼamp sumajja,
10 Cheqap sarnaqer jaqejja uywanakaparojj sum uñji,+
ukampis jan wali jaqejja khuyaptʼayasirïkaspas ukhamwa amuyasi, ukampis jan sinttʼasir jaqewa.
11 Khititï oraqep yapuchki uka jaqejja manqʼampejj sistʼasiniwa,+
ukampis khititï jan kunatak servir yänakan* qhepap sarki uka jaqejja jan amuytʼasiriwa.
12 Jan wali jaqejja kuntï mayni jan walinak lurir jaqenakajj katupki ukatjja envidiasiwa,
ukampis cheqap sarnaqer jaqejja suma saphintat achunak churir qoqar* uñtasitawa.
13 Jan walinak lurir jaqejja pachpa jan wali arunakapampi katuntatawa,+
ukampis cheqap sarnaqer jaqejja tʼaqesiñat escapiwa.
14 Mä jaqen arunakapajja taqe kunas sum sarañapatakiw jupar yanaptʼaspa,+
amparanakapamp luratanakapatjja pago katoqarakini.
15 Jan amuytʼasir jaqen thakipajja jupan amuyupatakejj cheqapäkaspas ukhamawa,+
ukampis yatiñan jaqejja ewjjanak katoqasiwa.+
16 Jan amuytʼasir jaqejja jankʼakiw* colertʼasi,+
ukampis amuyasir jaqejja insultatajj janiw yäqkiti.
17 Cheqap parlir testigojja cheqwa parli,*
ukampis falso testigojja kʼarinakwa parli.
18 Jan amuytʼasis arsut arunakajja espadampi usuchjañamp sasiwa,
ukampis amuytʼasir jaqen arunakapajj heridanak qolltʼiriwa.+
20 Engañjañajja jan walinak lurañ amtapki uka jaqenakan chuymapankiwa,
ukampis khitinakatï sumankañ utjañapatak chʼamañchapki* ukanakajj kusisitäpjjewa.+
21 Cheqap sarnaqer jaqerojja janiw kuna jan walis paskaniti,+
ukampis jan wali jaqen jakäwipajja jan walinakampi phoqantatäniwa.+
22 Kʼarisir lakatjja Jehová Diosajj ajjtasiwa,+
ukampis khitinakatï confiykayäpki ukanakajja juparojj kusisiyiwa.
23 Amuytʼasir jaqejja kuntï yatki ukjja janiw arskiti,
ukampis jan amuytʼasir jaqejja jan amuytʼasisaw kuns arsu.+
24 Wali trabajtʼir amparanakajja pʼeqtʼapjjaniwa,+
ukampis jayra amparanakajja chʼama tukuñ trabajonakwa lurapjjani.+
26 Cheqap sarnaqer jaqejja pachpa pastonakapwa thaqe,
ukampis jan wali jaqenakajja pachpa thakipan sarnaqasajj saranukupjjewa.
27 Mä jayra jaqejja janiw manqʼañatakejj animalanak katurejj sarkiti,+
ukampis khititï wali trabajtʼirïki ukajja jaqetakejj wali valoraniwa.
28 Kunatï cheqapäki ukajja jakañar apir thakiwa,+
thakipansa janiw jiwañajj utjkiti.
13 Yatiñan wawajja awkipan cheqañchatajj katoqasiwa,+
ukampis khititejj burlasirïki ukajj janiw cheqañchatajj istʼaskiti.+
2 Mä jaqejja suma arunakamp parlatap laykuw kunatï sumäki uk manqtʼasini,+
ukampis traicioneronakajj nuwasiñ wal munapjje.
3 Khititï lakap* controlaski ukajja jakañ vidapwa jarkʼaqe,+
ukampis khititï lakap jan controlaski ukajja jan waliruw purtʼasini.+
4 Mä jayra jaqejja taqe kunwa muni, ukampis janiw kunapas utjkiti,+
ukampis trabajtʼir jaqenjja taqe kunapas waljäniwa.+
5 Cheqap sarnaqer jaqejja kʼarisiñanak uñisiwa,+
ukampis jan wali jaqen luratanakapajj phenqʼachatäñampi jiskʼachatäñampwa apani.
6 Justiciajja jan juchan jaqerojj jarkʼaqewa,+
ukampis kunatï jan walïki ukajja jucharar jaqerojj aynachtʼayiwa.
7 Yaqhepajja wali utjirinïpkaspas ukhamaw tukupjje, ukampis janiw kunapas utjkiti.+
Yaqhepajja wali pobrëpkaspas ukhamaw tukupjje, ukampis wali utjirinïpjjewa.
8 Utjirini mä jaqejja jakäwip salvasiñatakejj utjirinakapampiw pagui,+
ukampis mä pobre jaqejja janiw ukhaman uñjaskiti.+
9 Cheqap sarnaqer jaqenakan qhanapajja wal qhantʼi,+
ukampis jan wali jaqen lamparapajja jiwtʼaniwa.+
10 Jachʼa jachʼa tukuñajja jan waltʼäwinakarukiw api,+
ukampis yatiñajja khitinakatï ewjjtʼa thaqapki ukanakatakiwa.+
11 Ratuk jikjjatat yänakajja* jukʼaptaniwa,+
ukampis jukʼat jukʼat jikjjatat yänakajja* jiljjattaniwa.
12 Kuntï maynejj suyki ukajj jan jankʼak phoqaski ukhajja, chuymarojj usuntayiwa,+
ukampis kuntï maynejj munki ukajj phoqasjje ukhajja, jakañ churir qoqar* uñtasitawa.+
13 Khititï yatichäwinak jiskʼachki ukajja jan walinwa uñjasini,+
ukampis khititï leyir respetki ukajja premio katoqani.+
15 Suma amuytʼasir jaqejja yaqhanak nayraqatan suma uñjatawa,
ukampis traicioneronakan thakipajja llakinakampi jan waltʼäwinakampi phoqantatawa.
16 Amuytʼasir jaqejj yatiñampiw kuns luri,+
ukampis jan amuytʼasir jaqejja jan amuytʼasirïtapwa uñachtʼayi.+
17 Jan wali yatiyir jaqejja jan walinakaruw purtʼasi,+
ukampis cheqapar yatiyir jaqejja chuymachäwi apani.+
18 Khititï cheqañchäwir jan yäqki ukajja, pobre jaqeruw tuku, jiskʼachatarakiwa,
ukampis khititï cheqañchäwi katoqaski ukajja jachʼañchatäniwa.+
19 Kuntï maynejj munki ukajj phoqaski ukhajja, jupatakejj wali mojjsawa,+
ukampis jan amuytʼasir jaqenakajja jan walit jitheqtañarojj uñisipjjewa.+
20 Khititï yatiñan jaqenakamp sarnaqki ukajja yatiñan jaqeruw tukuni,+
ukampis khititï jan amuytʼasir jaqenakamp chikachaski ukajja jan waliruw purtʼasini.+
21 Jan waltʼäwinakajja jucharar jaqenakaruw arknaqe,+
ukampis nayrar sartañajja cheqap sarnaqer jaqenakan pagopawa.+
22 Suma jaqejja allchhinakapatakejj mä herencia jayti,
ukampis jucharar jaqen utjirinakapajja cheqap sarnaqer jaqenakatak imatäniwa.+
23 Pobre jaqen qhollit oraqepajja waljpun achoqe,
ukampis ukajj* jan wali luräwinak kawsajj chhaqtayatäspawa.
25 Cheqap sarnaqer jaqejja sistʼasiñkamaw manqtʼasi,+
ukampis jan wali jaqenakan purakapajj chʼusakiwa.+
14 Cheqpach yatiñan warmejja utapjja saytʼayiwa,+
ukampis jan amuytʼasir warmejja pachpa amparanakapampiw utapjja allthapi.
2 Khititï cheqap sarnaqki ukajja Jehová Diosarojj ajjsariwa,
ukampis khititï qʼewinukut thakinakanjam sarki ukajja Diosarojj jiskʼachiwa.
3 Jan amuytʼasir jaqen jachʼa jachʼa tukus parlatapajja castigañatak mä varar uñtasitawa,
ukampis yatiñan jaqenakarojja pachpa lakapaw jarkʼaqani.
4 Kawkjantï vacanakajj jan utjki ukanjja, uywa liwañajj qʼomawa,
ukampis chʼamani mä torojja walja cosechwa utjayi.
5 Cheq parlir testigojja janiw kʼariskaniti,
ukampis falso testigojja sapa kut lak jistʼarasaw kʼarisi.+
6 Burlasir jaqejja yatiñanïñsa thaqkchejja janiw kunsa jikjjatkiti,
ukampis amuytʼasir jaqen ukarojja facilakiw yatiñajj puri.+
7 Jan amuytʼasir jaqerojj jan jakʼachasimti,
kuna laykutejj lakapatjja janiw kuna yatiñsa jikjjatkätati.+
8 Amuytʼasir jaqejja yatiñanïtap laykojj kawkïr thaknamas saraski uk amuyiwa,
ukampis jan amuytʼasir jaqerojja pachpa jan amuytʼasirïtapaw engañji.*+
9 Jan amuytʼasir jaqenakajja, juchapat larusipjjakiwa,+
ukampis cheqap sarnaqer jaqenak taypinjja sumankthapiñ munañaw utji.
10 Sapa mayniw chuymapan llakinakapjja yati,
mä jaqejj kunja kusisitas chuymapan jikjjatasi ukjja janiw khitis amuykaspati.
11 Jan wali jaqenakan utapajj tukjatäniwa,+
ukampis cheqap sarnaqer jaqenakan carpapajj suma uttʼayatäniwa.
12 Mä thakiw utji, uka thakejja jaqetakejj cheqa thakïkaspas ukhamawa,+
ukampis qhepatjja uka thakejj jiwañaruw api.+
13 Mä jaqejj larusiskchisa chuymapajj tʼaqesiskaspawa,
kusisiñasti llakisiñaruw tukuspa.
14 Khititï kutkatasir chuymanïki ukajja, jan wali luratanakapatwa jan walin uñjasini,+
ukampis mä suma jaqejja luratanakaparjamaw pago katoqe.+
15 Jan experienciani jaqejja taqe kuntï jupar sapki ukjja creyikiwa,
ukampis amuytʼasir jaqejja kunsa lurani uk sum amuytʼasi.+
16 Yatiñan jaqejja wali amuytʼasiriwa, jan walitsa jitheqtarakiwa,
ukampis jan amuytʼasir jaqejja jan amuytʼasisaw kuns luri,* jupa pachparus wal confiyasiraki.
17 Khititï jankʼak coleraski ukajja, jan amuytʼasisaw kuns luri,+
ukampis khititï taqe kunsa sum amuytʼaski ukajja uñisitawa.
18 Jan experienciani jaqenakajja jan amuytʼasirïpjjatapwa uñachtʼayapjjani,
ukampis amuytʼasir jaqenakajja yatiñ coronampi uchatäpjjewa.+
19 Qhoru* jaqenakajja suma jaqenak nayraqatanwa altʼasipjjani,
jan wali jaqenakajja cheqap sarnaqer jaqenakan punkunakapanwa altʼasipjjani.
21 Khititï jaqe masipar uñiski ukajja juchachasiskiwa,
ukampis khititï jan khiti yanapirin jaqet sinttʼasitap uñachtʼayki ukajj kusisitawa.+
22 ¿Janit jan walinak amtir jaqenakajj chhaqanukupkani?
Ukampis kunatï walïki uk lurañatak taqe chuyma amtir jaqenakajja munasiñat jan jaytjatäpjjaniwa, confiykañäpjjarakiniwa.+
23 Taqe chʼama tukuñ trabajonjja askinakaw utji,
ukampis laka mayak parlañajja pisin jakasiñaruw api.+
24 Yatiñan jaqenakan coronapajja utjirinakapawa,
ukampis jan amuytʼasir jaqenakajja jan amuytʼasirïsipkakiwa.+
25 Cheq parlir testigojja jakäwinakwa salvi,
ukampis kʼari testigojja sapa kut lak jistʼarasaw kʼarisi.
26 Jehová Diosar ajjsarir jaqejja taqe kunanwa jupar confiyi,+
uka jaqen Diosar ajjsaratap laykojj wawanakapajj jarkʼaqatäpjjaniwa.+
27 Jehová Diosar ajjsarañajja jakañ chuririwa,
ukhamat mä jaqer jiwañ trampanakat jitheqtayañataki.
28 Walja jaqenakan mä markajja reyin jachʼañchäwipawa,+
ukampis jan khitir apnaqañajj utjki ukhajja, mä gobiernon apnaqäwipajj tukusiwa.
29 Pacienciani* jaqejja wali amuytʼasiriwa,+
ukampis jan pacienciani jaqejja jan amuytʼasirïtapwa uñachtʼayi.+
30 Pacienciani chuymajja cuerporojj jakañwa churi,
ukampis envidiasiñajja chʼakhanakar ñusantayir usuwa.+
31 Khititï jan khiti yanapirin jaqerojj engañjas aparki ukajja, Luririparuw jiskʼachi,+
ukampis khititï pobre jaqet sinttʼasitap uñachtʼayki ukajja, Luririparuw jachʼañchi.+
32 Jan wali jaqejja pachpa jan wali luratapatwa tukjat uñjasini,
ukampis cheqap sarnaqer jaqejja taqpach chuymampi servisa sarnaqatap laykuw jarkʼaqatäni.+
33 Amuytʼasir jaqejja janiw yatiñanïtapat parlkiti,+
ukampis jan amuytʼasir jaqejja kuntï yatki ukatjja jachʼañchasiwa.
34 Justiciajja mä markarojj jachʼañchiwa,+
ukampis juchajja mä markarojj phenqʼachiwa.
35 Suma amuytʼasis kuns lurir servirejja reyirojj kusisiyiwa,+
ukampis mä phenqʼa sarnaqerejja wal jupar colerayi.+
2 Yatiñan jaqenakan lajjrapajja yatisaw kuns parli,*+
ukampis jan amuytʼasir jaqenakan lakapajja jan amuytʼasisaw kuns parli.
3 Jehová Diosan nayranakapajj taqe cheqankiwa,
jan wali jaqenakarusa suma jaqenakarusa uñchʼukisinkiwa.+
5 Jan amuytʼasir jaqejja janiw awkipan cheqañchäwiparojj respetkiti,+
ukampis amuytʼasir jaqejja cheqañchatajj katoqasiwa.+
6 Cheqap sarnaqer jaqen utapanjja wali valorani yänakajj* waljawa,
ukampis jan wali jaqenakarojja ganancianakapajj jan walinakaruw purtʼasiyi.+
7 Yatiñan jaqenakan lakanakapajja kuntï yatipki uka toqetwa parlapjje,+
ukampis jan amuytʼasir jaqenakan chuymanakapajj janiw ukhamäkiti.+
8 Jan wali jaqenakan sacrificiopatjja Jehová Diosajj ajjtasiwa,+
ukampis cheqap sarnaqer jaqen oracionapajja juparojj wal kusisiyi.+
9 Jan wali jaqen thakipatjja Jehová Diosajj ajjtasiwa,+
ukampis justicia utjañapatak wal chʼamachaski ukarojj munasiwa.+
10 Suma thaki apanukur jaqetakejja cheqañchäwejj janis walïkaspa ukhamawa,+
taqe khititï cheqañchäwir uñiski ukajja jiwaniwa.+
11 Niyakejjay Jehová Diosajj Sepulturankirinakarusa* tukjañ lugarankirinakarus* uñjaskchejja,+
¡jukʼamp sumwa jaqen chuymap uñji!+
12 Burlasir jaqejja janiw cheqañchiriparojj munaskiti,+
janirakiw yatiñan jaqenakarus jisktʼaskaniti.+
13 Kusisit chuymajja ajanurojj kusisiyiwa,
ukampis llakit chuymajja aynachtʼayiwa.+
14 Amuytʼasir chuymajja mä kunsa sum yatjjati,+
ukampis jan amuytʼasir jaqen lakapajj jan amuytʼasiñan qhepapwa sari.+
15 Tʼaqesir jaqen taqpach urunakapajja jan walikamakiwa,+
16 Mä jaqetakejja jukʼa utjirinïña ukhamarak Jehová Diosar ajjsarañaw jukʼamp sumajja,+
walja utjirinïsin llakita uñjasiñat sipansa.+
17 Kawkjantï munasiñajj utjki ukanjja verduranak manqʼañaw jukʼamp sumajja,+
kawkjantï uñisiñajj utjki ukan likʼintayat* toron aychap manqʼañat sipansa.+
18 Khititï colerasirïki ukajja jan waltʼayasiñanakwa utjayi,+
ukampis khititï paciencianïki* ukajja nuwasiñanakjja apartayiwa.+
19 Jayra jaqen thakipajja chʼapinakampi phoqantatawa,+
ukampis cheqap sarnaqer jaqenakan thakipajja plano thakir uñtasitawa.+
21 Jan amuytʼasir jaqejja jan amuytʼasis luratanakatjja kusisiwa,+
ukampis amuytʼasir jaqejja cheqap thaknamajj saraskakiwa.+
22 Kunapachatï parltʼasiñajj* jan utjki ukhajja, amtanakajj aynachtʼiwa,
ukampis walja ewjjtʼirinakampejja taqe kunas sumaruw sari.+
23 Kunapachatï maynejj cheqapar jayski ukhajja wal kusisi,+
¡tiempoparu arsut arunakajj wali sumawa!+
24 Suma amuytʼasir jaqejja jakañar apir thaknamaw makati,+
25 Jehová Diosajja jachʼa jachʼa tukur jaqen utapjja allthapiniwa,+
ukampis mä viuda warmin oraqepan qorpapjja jarkʼaqaniwa.+
26 Jehová Diosajja jan wali jaqen jan wali amtanakapatjja ajjtasiwa,+
ukampis suma arunakajja jupatakejj qʼomawa.+
27 Khititï engañjasin ganancianak jikjjatki ukajja pachpa utaparuw jan waltʼayi,+
ukampis khititï qollqe chilltayasiñanakar uñiski ukajja jakaskakiniwa.+
28 Cheqap sarnaqer jaqen chuymapajja janïr jayskasajj lupʼiwa,*+
ukampis jan wali jaqen lakapatjja jan wali arunakaw mistu.
29 Jehová Diosajja jan wali jaqet jayankiwa,
ukampis cheqap sarnaqer jaqen oracionapjja istʼiwa.+
31 Jakañ churiri cheqañchäwir istʼki ukajja
yatiñan jaqenak taypinwa jaki.+
32 Khititï cheqañchäwir jan istʼki ukajja vidaparojj uñisiwa,+
ukampis khititï cheqañchäwir istʼki ukajja suma amuytʼasir jaqëniwa.+
33 Jehová Diosar ajjsarañajja mä jaqerojj taqe kunsa yatiñampi lurañapatakiw yatichi,+
jiwasatejj humilde chuymanïñänejja jachʼañchatäñäniwa.+
16 Mä jaqejj chuymapan amuyunakapjja wakichtʼiwa,
ukampis jupan jaysatapajj Jehová Diosatwa juti.+
2 Jaqetakejja taqe thakinakapajj cheqapäkaspas* ukhamawa,+
ukampis Jehová Diosaw jaqen amuyunakap uñanti.+
3 Kuntï lurkäta ukjja Jehová Diosan amparapar katuyam,+
ukhamatwa amtanakamajj sum phoqasini.
4 Jehová Diosajja amtap phoqasiñapatakejj taqe kunwa luri,
jan wali jaqenakarus apnaqewa, ukhamat jupanakajj tukjatäpjjañapataki.+
5 Taqe khitinakatï jachʼa jachʼa tukur chuymanïpki ukanakatjja Jehová Diosajj ajjtasiwa.+
Jupanakajj castigatäpjjapuniniwa, jan ukat payachasimti.
6 Munasiñat jan jaytjasiña ukhamarak jan apanukusiñ utjatap laykojja juchajj perdonatawa,+
Jehová Diosar ajjsaratap laykojja jan walitjja maynejj jitheqtiwa.+
7 Kunapachatï Jehová Diosajj mä jaqen thakinakapat kusisitäki ukhajja,
uka jaqen enemigonakapajj jupamp sumankapjjañapatakis Diosajj yanaptʼiwa.+
8 Jukʼa utjirinïsin kunatï cheqapäki uk lurañaw jukʼamp sumajja,+
wal ganasin kunatï jan walïki uk lurañat sipansa.+
9 Mä jaqejja kunsa lurani ukjja sumwa amuytʼaspa,
ukampis Jehová Diosaw chellqtatanakap irpi.+
10 Mä reyejja kuntï Diosajj amtki ukpunwa parlañapa,+
jupajj janipuniw kunanakatï jan cheqapäki uk lurañapäkiti.+
11 Phoqat balanzanakasa balanzan peso uñachtʼayiripasa Jehová Diosatwa juti,
bolsankir taqe pesanakajj jupan luratawa.+
12 Jan wali lurañanakajja reyinakatakejj ajjtaskayawa,+
kuna laykutejja tronojj kunatï cheqapäki ukarjam suma uttʼayatawa.+
13 Cheqapar arsutanakajja reyinakarojj kusisiyiwa.
Khitinakatï cheq parlapki ukanakajja reyinakan munatäpjjewa.+
14 Reyin colerasitapajja jiwañ apanir yatiyirinakar uñtasitawa,+
ukampis yatiñan jaqejja coler apjtayiwa.+
15 Kunapachatï reyin ajanupajj kʼajtki ukhajja jakañaw utji,
jupan suma uñjatäñajja tiempoparu jallu purjjatayanir qenayar uñtasitawa.+
16 ¡Qori jikjjatañat sipansa yatiña jikjjatañaw jukʼamp sumajja!+
Qollqe jikjjatañat sipansa amuytʼasirïñ jikjjatañaw jukʼamp wakiskirejja.+
17 Cheqapar sarnaqer jaqenakajja jan wali thakit jitheqtapjjewa.
Khititï thakip sum uñjki ukajja jakaskakiniwa.+
18 Jachʼa jachʼa tukuñajja tukjatäñaruw api,
wali wali tukuñajja lanktʼasiñaruw aparaki.+
19 Llampʼu chuymaninak* taypinjja humilde chuymanïñaw jukʼamp sumajja,+
jachʼa jachʼa tukurinakan saqueysutanakap jaljasiñat sipansa.
20 Kun lurañatakis suma amuytʼasirïtap uñachtʼayki ukarojja sumaw sarani,
Jehová Diosar confiyirejj kusisitawa.
21 Khititï yatiñan chuymanïki ukajja amuytʼasir jaqet uñtʼatäniwa,+
khititï suma arunakampi* parlki ukajja amuytʼayasaw iyawsayi.+
22 Khitinakatï suma amuytʼasirïpki ukanakatakejja suma amuytʼasiñajj jakañ chuririwa,
ukampis jan amuytʼasirinakajja jan amuytʼasirïpjjatap laykojj cheqañchatäpjjewa.
23 Yatiñan jaqen chuymapajja lajjraparojj suma amuytʼasirïñwa churi,+
arunakapasti amuytʼayasaw iyawsayi.
25 Mä thakiw utji, uka thakejja jaqetakejj cheqa thakïkaspas ukhamawa,
ukampis qhepatjja uka thakejj jiwañaruw api.+
26 Mä trabajirejj wal manqʼañ munatap laykuw wal trabaji,
manqʼat awtjatätap laykuw munkir jan munkir trabaji.+
27 Jan kunatak servir jaqejja kunatï jan walïki uk lurañwa amti,+
arunakapajj nakhantir ninar uñtasitawa.+
29 Nuwasir jaqejja jaqe masiparojj jan walinakwa amtayi,
jan wali thaknamaw irparaki.
30 Jan wal lurañ amtki ukhajja, jupajj nayrapwa chʼirmtʼi,
jan walinak lurjje ukhajja, lakapwa achjjarusi.
31 Janqʼo ñikʼutanïñajj mä suma coronawa,+
kunapachatï maynejj cheqa thakinkkasin uk jikjjatki ukhajja.+
32 Pacienciani* jaqejja+ chʼamani jaqet sipansa jukʼamp sumawa,
coleramp jan atipayasir jaqejja marka katuntir jaqet sipansa jukʼamp sumawa.+
33 Mä jaqejja suertenak willtaspawa,*+
ukampis kuntï uka suertenak willtasin amtaski ukajj Jehová Diosatwa juti.+
17 Kawkjantï sumankañajj utjki ukanjja, mä jiskʼa waña tʼantʼa manqʼañaw jukʼamp sumajja,+
toqesiñajj utjki uka utan walja manqʼanak* manqʼañat sipansa.+
2 Suma amuytʼasir servirejja patronapan mä phenqʼa sarnaqer yoqaparuw apnaqani,
patronan wawanakapjamaw herencia katoqarakini.
4 Jan wali jaqejja usuchjir arunakarojj wali atencionampiw istʼi,
engañjir jaqesti jan wali arunakaruw istʼi.+
5 Khititï pobre jaqet burlaski ukajja Luririparuw jiskʼachi,+
khititï maynin jan waltʼäwin uñjasitapat kusiski ukajja castigatapunïniwa.+
6 Jilïrinakatakejja allchhinakajj mä coronar uñtasitawa,
7 Jan amuytʼasir jaqen kunatï cheqapäki* uk parlañapjja janiw jaqenakajj suyapkiti.+
¡Yamas mä marka apnaqerin kʼarinak parlañapjja janipuniw suyapkiti!+
8 Dueñopatakejja mä regalojj mä wali suma qalar uñtasitawa,+
kawkirus jupajj sarkchinejja taqe kunas sumar sarañapatakiw ukajj yanaptʼani.+
9 Khititï mä jucha perdonki* ukajja munasiñwa uñachtʼayi,+
ukampis khititï uka juchat parlaskaki ukajja wali munat amigonakaruw jaljtayi.+
10 Khititï amuytʼasirïki ukajja cheqañchatajj jukʼampiw yateqe,+
ukampis jan amuytʼasir jaqejja patak kuti jawqʼjatäkchisa janiw yateqkiti.+
11 Jan wali jaqejja mayni contra saytʼasiñakwa thaqaski,
ukampis jan sinttʼasir mä yatiyir jaqeruw jupar castigañatak khitasini.+
12 Qallunakap apaqayasir osampi jikisiñaw jukʼamp sumajja,
jan amuytʼasis kuns lurir jaqempi jikisiñat sipansa.+
13 Maynitï walitjja jan walimpi kuttʼaychi ukhajja,
uka jaqen utapatjja jan walejj janiw chhaqtkaniti.+
14 Chʼajjwañ qalltañajja walja uma antutañampi sasiwa,
janïr toqesiñ utjkipan sarjjam.+
15 Khititï jan wali jaqer janis juchanïkaspa ukham uñjki ukasa, cheqap sarnaqer jaqer juchañchki ukasa,+
Jehová Diosatakejj ajjtaskañawa.
16 ¿Jan amuytʼasir jaqetï yatiña jikjjatañatak taqe kunanïchi ukhajj kuna walirakisti,
jupatï yatiña jikjjatañ jan munkchi ukhasti?+
17 Cheqpach amigojja taqe tiempon munasiriwa,+
mä cheqpach amigojja jan walinakajj utjki ukhajj mä jilar uñtasitawa.+
18 Jan amuytʼasir jaqejja mä acuerdo lurañatakejj amparapwa churi,
ukhamat jaqe masip nayraqatan garantiat saytʼañataki.+
19 Khititï chʼajjwañar munaski ukajja jucha lurañaruw munasi.+
Khititï punkup wali jachʼa lurki ukajja tukjataw uñjasi.+
20 Khititï qʼewinukut chuymanïki ukajja janiw nayrar sartkaniti,*+
khititï engañjir arunak parlki ukajja jan waliruw purtʼasini.
21 Jan amuytʼasir wawan awkipajja wal tʼaqesini,
jan amuytʼasir wawan awkipajja janiw kusisitäkiti.+
22 Kusisit chuymajja mä suma qollawa,*+
ukampis aynachtʼat chuymajja maynirojj jan chʼamaniw jayti.*+
23 Jan wali jaqejja qollqe chilltatajj* jamasatwa katoqasini,
ukhamat kunatï cheqapäki uk qʼewinukuñataki.+
24 Yatiñajja amuytʼasir jaqen nayraqatapankiwa,
ukampis jan amuytʼasiri jaqen nayranakapajja uks aks uñtasaw oraqen thiyanakapkam* sari.+
25 Jan amuytʼasir wawajja awkiparojj llakisiyiwa,
taykaparus llakisiyarakiwa.+
26 Cheqap sarnaqer jaqer castigañajj* janiw walïkiti,
respetat jaqer jawqʼjañajj kunatï cheqapäki uka contrawa.
28 Jan amuytʼasir jaqejja amukïki ukhajj yatiñani jaqjam uñjatäniwa,
lakap jistʼthapir jaqesa amuytʼasir jaqjam uñjatarakïniwa.
2 Jan amuytʼasir jaqejja janiw kunsa mayninakat yateqañ munkiti,
antisas kunatï chuymapan utjki ukanakwa yatiyañ muni.+
3 Kunapachatï jan wali jaqejj jutki ukhajja, jiskʼachatäñaw jutaraki,
kunapachatï mä jaqejj jan amuytʼasis kuns luri ukhajja, uka jaqejj jiskʼachataw uñjasi.+
4 Jaqen lakapat mistur arunakajja wali manqha umanakar uñtasitawa.+
Jupat jutki uka yatiñajja jawir umar uñtasitaw jalani.
5 Jan wali jaqe favor saytʼasiñajj janiw walïkiti,+
cheqapar sarnaqer jaqer mä juicion juchañchañajj janirakiw walïkiti.+
6 Jan amuytʼasir jaqen arunakapajja toqesiñanakwa utjayi,+
lakapajj nuwjayasiñatakiw yaqhanakar jawsi.+
7 Jan amuytʼasir jaqen lakapajja jan waliruw api,+
arunakapas vidapatakejj mä sipitawa.
9 Khititï trabajopan jayräki ukajja,
tukjir jaqen jilapawa.+
11 Qamir jaqen utjirinakapajja jachʼa perqanakamp muyuntat markar uñtasitawa,
utjirinakapajj jupar jarkʼaqer muralläkaspas ukhamwa jupajj amuyi.+
12 Janïr mä jan waltʼäwi utjkipanjja, jaqen chuymapajj jachʼa jachʼaw tuku,+
janïr jachʼañchäwi utjkipanjja, humilde chuymanïñaw utji.+
13 Kunapachatï maynejj janïr kun istʼkasin jankʼak jayski ukhajja,
ukajj jan amuytʼasiñawa, jiskʼachasiñarakiwa.+
14 Khititï kusisit chuymanïki ukajja usunak aguantaspawa,+
ukampis ¿khitirak aynachtʼatäki ukhajj aguantaspasti?+
15 Amuytʼasir jaqen chuymapajja yatiñwa jikjjati,+
yatiñan jaqen jiñchupajja yatiñ jikjjatañwa thaqe.
16 Regalo churir mä jaqetakejja walja punkunakaw jistʼarti,+
marka apnaqerinakan ukaruw irparaki.
17 Juchañchatäki uka jaqejja juez nayraqatan cheqäkaspas ukhamwa parli,+
ukampis juchañchirejj jutasin jupar jisktʼki ukhajja, kunatï cheqäki ukaw qhansti.+
18 Suertenak willtañampiw jan waltʼayasiñanakajj tukuyi,+
ukhamatwa khitis cheq parli ukajj yatisjje.
19 Chuyma ustʼat mä jilatajja jan mantkaya jachʼa perqanakamp muyuntat markat sipansa jukʼamp jan mantkayawa,+
jan waltʼayasiñanakajja mä markan punkunakapankir trancanakapjamawa.+
20 Kuntï mä jaqejj lakapampi arski ukajja purakapar phoqtʼayki uka manqʼar uñtasitawa,+
kuntï lakapampi arsus jikjjatki ukampejja chuymas chuymaw jupajj jikjjatasirakini.
21 Lajjran chʼamapanjja jiwañampi jakañampiw utji,+
khitinakatï parlañ wal munapki ukanakajja lajjrapan achunakapwa manqʼapjjani.+
22 Khititï mä suma esposa jikjjatki ukajja, mä bendición jikjjati,+
Jehová Diosampis suma uñjatarakiwa.+
23 Pobre jaqejja ruwtʼasisaw yanap mayisi,
ukampis qamir jaqejj qhoru* arunakampiw jaysi.
24 Jupanakkam jan waltʼayasir amigonakaw utji,+
ukampis mä jilat sipansa jan jaytjasir mä amigow utji.+
19 Pobre jaqëña ukhamarak taqpach chuymampi servisa sarnaqañaw jukʼamp sumajja,+
jan amuytʼasiri ukhamarak kʼarinak parlir jaqëñat sipansa.+
2 Mä jaqejj jan yatiñanïki ukhajj janiw walïkiti,+
jan amuytʼasis kuns lurir jaqejja juchachasiskiwa.
3 Mä jaqerojja jan amuytʼasirïtapaw jan wali thaknam irpi,
ukatsti chuymapajj Jehová Dios contraw colerasi.
4 Walja utjirinïñajja walja amigonakaruw irpani,
ukampis pobre jaqejja amigopans jaytanukutäniwa.+
5 Falso testigojja kunjamatsa castigatapunïniwa,+
khititï sapa kuti lak jistʼaras kʼariski ukajja janiw escapkaniti.+
6 Waljaniw marka apnaqerin* suma uñjatäñ thaqapjje,
taqeniw regalonak churir jaqen amigopajja.
7 Pobre jaqerutï taqpach jilanakapajj uñisipjjchejja,+
¡jukʼampiw amigonakapajj jupar jaytanukupjjani!+
Pobre jaqejj ruwtʼasisaw jupanakan qhepap sari, ukampis janiw khitis jupar jayskiti.
8 Khititï amuytʼasirïñ jikjjatki ukajja jakañ vidaparojj munasiwa,+
khititï amuytʼasirïtap uñachtʼayki ukajja nayraruw sartani.*+
9 Falso testigojja kunjamatsa castigatapunïniwa,
khititï sapa kuti lak jistʼaras kʼariski ukajja jiwaniwa.+
10 Taqe kunani wali suma jakañajja janiw jan amuytʼasir jaqetakïkiti,
¡jukʼampiw mä servirirojj principenakar apnaqañajj jan waktʼkiti!+
11 Mä jaqerojja suma amuytʼasirïtapaw jan jankʼak colerasiñapatakejj jarktʼi,+
juchanak ukhamak pasayatapajj wali sumawa.+
12 Reyin colerasitapajja mä leonan* wararitapjamawa,+
ukampis reyimp suma uñjatäñajja pastor purjjatir sullar uñtasitawa.
13 Jan amuytʼasir wawajja jan waltʼäwinakwa awkipatakejj apani,+
jiskhisiri* mä esposajja jan saytʼasa uma chʼaqer techor uñtasitawa.+
14 Utasa utjirinakasa awk taykatwa herenciat katoqasi,
ukampis amuytʼasir mä esposajja Jehová Diosatwa juti.+
15 Mä jayra jaqejja wal iktʼasi,
jayra jaqejja manqʼat awtjataw sarnaqani.+
16 Khititï mandamientonak phoqki ukajja jakaskakiniwa,+
thakipajj kunarus purtʼasiyani uk jan yäqer jaqejja jiwaniwa.+
18 Cheqañchañajj wakiski ukhajja wawamarojj cheqañcham,+
janitï cheqañchkätajja jumaw wawaman jiwatapat juchanïyäta.+
19 Wali colerir jaqejja castigatäniwa,
jumatï jan wali luratanakapat jupar jarkʼaqañ munäta ukhajja, kutin kutin jarkʼaqañamaw wakisini.+
22 Mä jaqen munasiñat jan jaytjasirïtapajj wali munkañawa,+
kʼari jaqëñat sipansa pobre jaqëñaw jukʼamp sumajja.
23 Jehová Diosar ajjsarañajja jakañar irpiriwa,+
khititï Diosar ajjsarki ukajja, jan waltʼäwir jan ajjsarasaw sum samartʼasini.+
24 Mä jayra jaqejja manqʼäwin utjki uka fuenter amparap loqantkchisa,
janiw manqʼjja lakapar apantaskiti.+
25 Burlasir jaqer nuwjam,+ ukhamat jan experienciani jaqejj amuytʼasir jaqëñapataki,+
amuytʼasir jaqer cheqañcham, ukhamat jukʼamp yatiñani jaqëñapataki.+
26 Awkipar tʼaqesiyiri ukhamarak mamapar alisnukur wawajja,
familiaparuw mä phenqʼa uñjayi, jiskʼachayarakiwa.+
27 Nayan wawaja, janitï cheqañchatajj istʼaskäta ukhajja,
yatiñampi arsut arunakatjja saranukütawa.
28 Jan kunatak servir testigojja kunatï cheqapäki ukatjja burlasiwa,+
jan wali jaqenakajja jan walinak lurasajj kusisipjjewa.+
20 Vinojja jaqerojj mä phenqʼa sarnaqayi,*+ alcoholasti jaqerojj loqherayiwa,+
khititï ukanak kawsa saranukki ukajja janiw yatiñan jaqëkiti.+
2 Kunjamtï mä leonan* wararitapajj jaqenakar wal ajjsaraykejja, ukhamarakiw reyejj jaqenakar wal ajjsarayi,+
khititï reyir colerayki ukajja jakañ vidapsa aptʼasispawa.+
3 Jiskhisiñanakar jan mitisir jaqejja jachʼañchatäñapaw wakisi,+
ukampis jan amuytʼasir jaqejja jiskhisiñanakarojj mitisiskakiwa.+
4 Mä jayra jaqejja janiw juyphipachan qhollkiti,
ukatwa jan kunanëjjasajj cosecha tiempon mayjasis sarnaqani.*+
5 Jaqen chuymapan amuyunakapajja* wali manqhankir umanakar uñtasitawa,
ukampis amuytʼasir jaqejja ukanak apsuñ yatiwa.
6 Walja jaqenakaw jupanakan munasiñat jan jaytjasirïtapat parlapjje,
ukampis cheqpachapun munasiri jan jaytjasiri mä jaqer jikjjatañajj wali chʼamawa.
7 Cheqap sarnaqer jaqejja taqpach chuymampi servisaw sarnaqaski,+
¡jupan qhepap jutir wawanakapajj kusisitäpjjewa!+
8 Kunapachatï mä reyejj juzgañatak tronopan qontʼaski ukhajja,+
nayranakapampiw taqe kunanakatï jan walïki ukanak amuyi.+
12 Istʼir jiñchusa uñjir nayrasa,
Jehová Diosan luratawa.+
13 Wal ikiñ munañarojj jan munasimti, jan ukajj pobreptätawa.+
Nayranakam jistʼaram, ukhamatwa tʼantʼamp sistʼasïta.+
14 “¡Akajj janiw walïkiti! ¡Janiw walïkiti!” sasaw alasirejj parli,
ukampis sarjjasasti negocio luratapatwa jachʼañchasi.+
15 Qoriw utji, walja coralanakaw* utjaraki,
ukampis khititï yatiñamp parlki ukaw jukʼamp valoranejja.+
16 Mä jaqetï jan uñtʼat jaqen garantiapat saytʼchi ukhajja, uka jaqen isip apasjjam,+
ukampis mä extranjera warmin* garantiapat saytʼchi ukhajja, mä garantía jupar mayim.+
17 Engañjasin jikjjatat mä tʼantʼajja jaqetakejj wali sumawa,
ukampis qhepatjja lakapajj chʼalla phoqakëjjewa.+
18 Kunapachatï parltʼasiñajj* utjki ukhajja, amtanakajj sumakiw phoqasi,+
guerrar sarañatakejja suma yatjjattʼat jaqen ewjjtʼapaw wakisini.+
19 Kʼarintir jaqejja kunatï yaqhanakat jan yatiyasiñapäki ukanak parlasaw sarnaqe.+
Arunak apnaqañ munir jaqempejj jan chikachasimti.
20 Maynitejj awkiparus taykaparus maldisini ukhajja,
chʼamakäjjani ukhajj lamparapajj jiwtʼjjaniwa.+
21 Khititï qalltan jupatakik taqe kuns munasa herencia jikjjatki ukajja,
qhepat janiw bendisitäkaniti.+
22 Jan jumajj “¡vengasïwa!” sasin samti.+
Jehová Diosar suytʼam,+ jupaw salvätam.+
23 Engañjir pesanakatjja* Jehová Diosajj ajjtasiwa,
engañjir balanzanakas janiw walïkiti.
24 Mä jaqen sartatanakapjja Jehová Diosaw irpaski.+
¿Kunjamarak maynejj pachpa thakip amuyaspasti?*
25 Mä jaqen “¡Santo!” sasin artʼasitapajja mä sipitawa,+
qhepatak promesa luratapat amuyaschi ukhajja.+
26 Kunjamtï jipejj granot jaljaskejja,+
ukhamarakiw yatiñani reyejj jan wali jaqenakarojj jaljasin chhaqtayi.+
27 Jaqen arunakapajja* Jehová Diosan lamparapar uñtasitawa,
ukasti jaqen chuymapjja wali manqhakamaw uñanti.
28 Mä reyirojja munasiñat jan jaytjasirïtapa, confiykañätapaw jarkʼaqe,+
munasiñat jan jaytjasirïtapaw tronoparojj katjjasi.+
30 Chhojjrinakasa usuchjatanakasa jan walinak jaytañatakiw yanaptʼistu,+
nuwantatanakajja kunanakatï chuyma manqhan utjki ukanakwa qʼomachi.
21 Jehová Diosan amparapanjja reyin chuymapajj jalir umar uñtasitawa,+
kawkirutï munki ukaruw jupajj irpi.+
2 Jaqetakejja taqe thakinakapajj cheqapäkaspas ukhamawa,+
ukampis Jehová Diosaw jaqenakan chuymap uñanti.+
3 Kunatï cheqapäki askïkaraki uk lurañaw
Jehová Diosarojj jukʼamp kusisiyi, mä sacrificiot sipansa.+
4 Jachʼa jachʼa tukur nayranakasa jachʼa jachʼa tukur chuymasa,
jan wali jaqenakar qhantʼir lamparar uñtasitawa, ukampis ukajj juchawa.+
5 Wal trabajtʼir jaqen amtanakapajja sumaruw sarani,+
ukampis taqe khitinakatï jan amuytʼasis kuns jankʼak lurapki ukanakajja pobreptapjjaniwa.+
7 Nuwasir jan wali jaqenakaw jupanakarojj tukjapjjani,+
kunatï cheqapäki uk jan lurañ munapjjatap layku.
8 Juchanïki uka jaqen thakipajja qʼewinukutawa,
ukampis qʼoma chuyman jaqen luratanakapajja cheqapawa.+
11 Kunapachatï burlasir jaqer castigaski ukhajja, jan experienciani jaqejj yatiñani jaqeruw tuku,
kunapachatï yatiñan jaqejj jukʼamp yateqki ukhajja, kunsa lurani uk yatjjewa.+
12 Cheqapar uñjir Diosajja jan wali jaqen utapjja uñjaskiwa.
Jan wali jaqerusti tukjarakiwa.+
13 Khititï yanaptʼa munir jaqen artʼasitap jan istʼañatak jiñchup lluptʼaski ukajja,
jupajj artʼaskani ukhajj janiw kuna yanaptʼsa katoqkaniti.+
14 Jamasat regalo churañajja colerasiñ apjtayiwa,+
jamasat qollqe chilltañas wali colerasiñjja apjtayarakiwa.
15 Cheqapar sarnaqer jaqerojja kunatï cheqapäki uk lurañajj kusisiyiwa,+
ukampis jan walinak lurir jaqenakatakejja kunatï cheqapäki uk lurañajj janipuniw walïkiti.
16 Yatiñan thakipat saranukur jaqejja,
jiwatäpki ukanakamp chikaw samarani.+
17 Kusistʼañak munir jaqejja pobreptaniwa,+
vinompiru aceitempiru munasir jaqejja janiw qamiriptkaniti.
18 Jan wali jaqejja cheqap sarnaqer jaqer salvañatakiwa,
traicionero jaqejja cheqap sarnaqer jaqe lanti apatäniwa.+
20 Yatiñan jaqen utapanjja wali valorani yänakampi* aceitempiw utji,+
ukampis jan amuytʼasir jaqejja ina chʼusaruw utjirinakap tukjani.*+
21 Kunatï cheqapäki uk lurañataki, munasiñat jan jaytjasirïñatak wal chʼamachasir jaqejja,
kunatï cheqapäki uk lurañanjja nayraruw sartani, jakañsa jachʼañchäwsa jikjjatarakiniwa.+
22 Yatiñan jaqejja chʼamaninakan markapjja atipjaspawa,
jupanakajj confiyapki uka chʼamsa aynachtʼayaspawa.+
23 Khititï lakapsa lajjrapsa controlaski ukajja,
janiw jan waltʼäwinakan uñjaskaniti.+
24 Jachʼachasisa jan amuytʼasis kuns lurir jaqerojja,
jachʼa jachʼa tukuri wali wal tukus parliri sasaw sapjje.+
25 Jayra jaqerojja kuntï wal munki ukaw juparojj jiwayani,
kuna laykutejj amparanakapajj janiw trabajiñ munkiti.+
26 Jupatakik taqe kuns munañatwa uru jurnälajj lupʼiski,*
ukampis cheqap sarnaqer jaqejja taqe chuymaw kuns churi.+
27 Jan wali jaqen sacrificiopatjja Diosajj ajjtasiwa.+
¡Jan wali amtampi* sacrificio loqtatapatjja jukʼampiw ajjtasi!
28 Kʼari testigojj tukjatäniwa,+
ukampis wali amuyumpi istʼir jaqerojja testigot saytʼkani ukhajj sumaw sarani.*
29 Jan wali jaqejja jan phenqʼanïtapwa ajanupan uñachtʼayi,+
ukampis cheqap sarnaqer jaqejja mä seguro thaknamaw sari.+
30 Jehová Dios contra saytʼañanjja janiw yatiñasa, amuytʼañasa, ewjjtʼasa utjkiti.+
22 Mayninakamp suma uñjatäñaw* jukʼamp sumajja walja utjirinïñat sipansa,+
mayninakamp respetatäñaw jukʼamp sumajja qollqenïñata qorinïñat sipansa.
2 Qamir jaqesa pobre jaqes mä igualakïpjjewa,
Jehová Diosaw panpachanirojj luri.+
3 Amuytʼasir jaqejja mä jan waltʼäwi uñjasajj imantasjjewa,
ukampis jan experienciani jaqenakajja jan waltʼäwirojj mantasipkakiwa ukatsti jan walinakan uñjasisajj tʼaqesipjjewa.
4 Maynitï humilde chuymanïchi Jehová Diosarus ajjsararakchi ukhajja,
jupajj bendisitäniwa,* jachʼañchatäniwa, jakañ vidsa katoqarakiniwa.+
5 Jan wali jaqen thakipanjja chʼapinakampi trampanakampiw utji,
ukampis khititï jakañ vidaparojj wali valoranit uñjki ukajja ukanakarojj janiw jakʼachaskiti.+
6 Wawarojj* kawkïr thaknamas sarañapa uk yaticham,+
jilïrëjjani ukhasa janiw uka thakit jitheqtkaniti.+
8 Kunatï jan cheqapäki uk satir jaqejja jan walinakwa apthapini,+
tʼaqesiyas apnaqatapajja tukusiniwa.+
9 Wajjtʼasir jaqejja bendisitäniwa,
pobre jaqer manqʼap wajjtʼatap layku.+
10 Burlasir jaqerojj alisnukum,
ukhamatwa chʼajjwañanakajj chhaqtjjani,
nuwasiñanakasa* jiskʼachasiñanakas tukusjjarakiniwa.
12 Jehová Diosan nayranakapajja yatiñarojj jarkʼaqewa,
ukampis traicionero jaqen arunakapjja Diosajj tukjiwa.+
13 Jayra jaqejja akham siwa: “¡Mä leonaw anqankaski!
¡Plaza taypinwa jiwayitani!”+ sasa.
14 Saranukut warmin* lakapajja wali manqha pʼiyar uñtasitawa,+
Jehová Diosan juchañchat jaqejja uka pʼiyaruw jalantani.
15 Jan amuytʼasiñajja mä waynitun* chuymapar chinkatatawa,+
ukampis ukjja cheqañchaña lawaw jupat apaqani.+
16 Utjirinakap waljaptayañatak pobre jaqer engañjirisa,+
qamir jaqeru regalonak churirisa,
pobreptaniwa.
17 Khitinakatï yatiñanïpki ukanakarojj wali amuyumpi istʼam,+
ukhamat kuntï nayajj yatichksma uk yatiñamataki.+
19 Jehová Diosar confiyañamatakejja,
yatiñwa nayajj aka urun jumar churasksma.
20 ¿Janit nayajj
jumar ewjjtʼañatakisa yatichañatakis qellqanksma,
21 ukhamat confiykañ cheqa arunak jumar yatichañataki,
ukhamat khititï khitanktam jupan ukar kuttʼasin kunatï cheqapäki uk yatiyañamataki?
22 Pobre jaqerojj jan pobrëtap laykojj lunthatamti,+
janirak jan khiti yanapirin jaqerojj marka punkun aynachtʼayamti,+
23 juzgatäpkani ukhajj Jehová Diosaw jupanakar arjjatani,+
jupanakar lunthatapki ukanakarusti jakañ vidapwa apaqarakini.
24 Colerir jaqempejj jan chikachasimti,
wali colerat sarnaqer jaqempejj janipun chikachasimti,
25 ukhamat thakinakapat janipun yateqasiñamataki,
janirak juma pachpatak mä sipita uchasiñamataki.+
26 Janirak promesa lurañatak amparanakap churapki uka jaqenak taypinkamti,
maytʼasiñajj utjki ukhajja, garantiatwa jupanakajj saytʼapjje.+
27 Jan kunamp pagañamajj utjkani ukhajja,
¡ikiñamsa aparapjjätamwa!
28 Nayra awkinakamajj uchapkäna uka nayra qorpanakjja
jan onjjtayamti.+
29 ¿Trabajop sum lurtʼir jaqerojj uñjirïtati?
Jupajj reyinak nayraqatankaniwa,+
janiw aleq jaqenak nayraqatankkaniti.
23 Kunapachatï manqtʼasiñatak mä reyimp qontʼaskäta ukhajja,
nayraqatamankki uka manqʼa manqʼañatjja wal amuyasiñamawa.
2 Wal manqʼañ munsta ukhajja,
mä cuchillomp mallqʼamar uchasim.*
3 Reyin suma manqʼanakapjja jan sint munamti,
ukhamat uka manqʼamp jan engañjatäñamataki.
4 Yänak* jikjjatañ laykojj jan inamay chʼam tukumti,+
jan uk lurjjamti, jan ukasti amuytʼasir jaqëtam uñachtʼayam.
5 Kunapachatï uka yänakar* nayranakamamp uñchʼukta ukhajja, uka yänakajj chhaqtjjakiwa,+
kunjamtï pakarojj chheqanakajj jilarkejja, ukhamarakiw uka yänakarojj chheqanakajj jilarani, ukatsti jaltawayasaw alajjpachar sarjjapjjani.+
6 Michʼa jaqen wajjtʼatajj jan manqʼamti,
janirak suma manqʼanakapsa sint munamti.
7 Jupajj qhawqsa manqʼaskta uk controlir jaqer uñtasitawa.
Jupasti “manqtʼasim, umtʼasim” sistamwa, ukampis janiw taqe chuymajj siskiti.*
8 Mä jukʼa manqtʼasitamjja kutsuyanjjätawa,
jupar jachʼañchtʼatamas inamayakïniwa.
10 Nayra qorpanakjja jan onjjtayamti,+
wajchan* oraqeparus janirak pasakipamti,
11 kuna laykutejj jupanakan Arjjatiripajj* wali chʼamaniwa,
jupaw jupanakar arjjatani, juma contras saytʼasirakini.+
12 Chuymamjja cheqañchäwir katuyam,
jiñchumsti yatiñamp arsut arunakar katuyam.
14 Lawamp jawqʼjam,
ukhamat Sepulturat* jupar salvañamataki.
17 Chuymamajj jucharar jaqenakat jan envidiaspanti,+
jan ukasti chuymamajj uru jurnäla Jehová Diosar ajjsarpan,+
18 ukhamatwa jutïrin kusisit jakasïta,+
kuntï jumajj suykta ukas phoqasipuniniwa.
19 Nayan wawaja, istʼam, yatiñan jaqer tukum,
chuymamsti cheqa thaknam irparakim.
20 Jan jumajj vino wal umir jaqenak taypinkamti,+
janirak aycha wal manqʼer jaqenak taypinkamti,+
21 kuna laykutejj machir jaqesa jiljas manqʼer jaqesa pobreptaniwa,+
iktʼañ wal munapjjatapatjja thantha isinakampiw isthapisipjjani.
22 Awkimar istʼam, jupïpanwa jumajj utjtajja,
jan taykamarojj jilïrëjjatap laykukejj jiskʼachamti.+
23 Kunatï cheqäki uk alasim,* janipun aljamti,+
yatiñsa, cheqañchäwsa, amuytʼasirïñsa alasim, janirak aljamti.+
24 Cheqap sarnaqer jaqen awkipajja kusisitapunïniwa,
yatiñanïki uka wawan awkipajja wawapat kusisiniwa.
25 Awkimas taykamas kusisipjjaniwa,
ususktam uka taykamajj wal kusisirakini.
26 Nayan wawaja, chuymam churita,
nayranakamasti thakinakajan kusisiñ jikjjatpan.+
27 Prostituta warmejja wali manqha pʼiyar uñtasitawa,
qʼañu juchan sarnaqer warmejja* kʼullkʼu phujur uñtasitawa.+
28 Uka warmejja mä lunthatar uñtataw suyjjati,+
traicionero chachanakarus waljaptayarakiwa.
29 ¿Khitinakas tʼaqesipjje? ¿Khitinakas llakitäpjje?
¿Khitinakas chʼajjwañanakan uñjasipjje? ¿Khitinakas quejanakanïpjje?
¿Khitinakas ina chʼusat usuchjatäpjje? ¿Khitinakas chhayphu* nayranïpjje?
31 Jan jumajj vinon wila colorap uñchʼukimti,
kunjamsa vinojj copan wali sum llijti, kunjamsa mallqʼarojj wali sum manti uk jan uñchʼukimti.
33 Nayranakamajj mayjanakakwa uñj-jjani,
chuymamas jan walinakakwa amuyjjarakini.+
34 Lamar qota taypin winktʼat jaqjamäyätawa,
barcon velopajj uchañäki uka lawa patjjan winktʼat jaqer uñtasitäyätawa.
35 Jumajj akham sätawa: “Nuwantapjjetuwa, ukampis janiw amuyaskatätti.*
Nuwjapjjetuwa, ukampis janiw amtaskti.
¿Kunapacharak nayajj sartasïsti?+
Mayampiw umjjattʼañ munta” sasa.
24 Jan wali jaqenakatjja jan envidiasimti,
jupanakamp chikachasiñjja janirak munamti,+
2 kuna laykutejj chuymanakapajj nuwasiñanakatakwa lupʼisipki,*
lakanakapas jan wali lurañanakatakwa parlasipki.
5 Yatiñani jaqejj wali chʼamaniwa,+
yatiñampiw mä jaqejj chʼamap jukʼamp jiljjattayi.
7 Cheqpach yatiñajja jan amuytʼasir jaqetakejj janiw jikjjatañjamäkiti,+
marka punkunsa janiw kunsa parlirjamäkiti.
8 Khititï jan walinak lurañ amtki ukarojja,
jan walinak amtir jaqe sasaw sapjjani.+
9 Jan wali jaqen jan wali amtatanakapajja juchawa,
burlasir jaqetjja jaqenakajj ajjtasipjjewa.+
11 Jiwañar apatäsipki ukanakar salvam,
jiwayatäñatak apatäsipki ukanakar salvam.+
12 Jumatï “janiw uka toqet nanakajj yatipkayätti” sasin säta ukhajja,
¿janit chuymanak uñantir Diosajj uk amuykani?+
Jïsa, jumar uñjasktam uka Diosajj yatiniwa,
sapa mayniruw lurataparjam churani.+
13 Nayan wawaja, miskʼi manqtʼasim, wali sumawa,
chʼaqarir miskʼejja lakatakejj wali mosqʼawa.
14 Yatiñajj ukhamarakiw jumatakejj wali sumajja, uk jan armasimti.+
Jumatï yatiñ jikjjatäta ukhajja, jutïrin kusisitaw jakasïta,
kuntï suykta ukas phoqasipuniniwa.+
15 Cheqap sarnaqer jaqen utap jakʼanjja jan walinak lurañatakejj jan suyjjatamti,
samartʼañ lugarapsa janirak tukjamti.
16 Cheqap sarnaqer jaqejj paqallqo kutis tinkchinejja mayampiw saytʼasini,+
ukampis jan wali jaqejja jan waltʼäwin uñjasisajj lanktʼasiniwa.+
17 Kunapachatï enemigomajj tinkkani ukhajja jan jumajj kusisimti,
lanktʼaskani ukhas jan chuymamajj kusispanti.+
18 Jumatï ukham luräta ukhajja Jehová Diosajj uk uñjaniwa, janirakiw ukajj jupatakejj walïkaniti,
enemigomatakis janirakiw colerjjaniti.+
19 Jan walinak lurir jaqenak kawsajj jan colerasimti,
jan wali jaqenakatsa janirak envidiasimti,
20 kuna laykutejj jan wali jaqejj janiw jutïrin kusisit jakaskaniti,+
jan wali jaqen lamparapajja jiwtʼaniwa.+
21 Nayan wawaja, Jehová Diosarusa reyirus ajjsaram.+
Kutkatasir jaqenakampejj* jan chikachasimti,+
22 uka jaqenakajj mä akatjamatwa jan walinakan uñjasipjjani.+
¿Kuna jan walinaktï uka jaqenakjjarojj panpachanejj* apanipkani uk khitirak yatispasti?+
23 Aka arunakajja yatiñan jaqenakan arsut arunakarakiwa:
juzgkasin mayni favor saytʼasiñajj janiw walïkiti.+
24 Khititï jan wali jaqerojj “jumajj cheqap sarnaqer jaqëtawa”+ sasin siskani ukarojja,
markanakajj maldisipjjaniwa, markanakajj denunciapjjarakiniwa.
25 Ukampis khitinakatï uka jan wali jaqer cheqañchapkani ukanakarojja taqe kunas sumaw sarani,+
kunanakatï sumäki ukanakamp bendisitäpjjarakiniwa.+
26 Khititï jan kun imtʼas qhan jayski ukarojja, jaqenakajj respetapjjaniwa.*+
27 Campon trabajiñatak wakichtʼasim, kunanakatï yapu lurañatakejj wakiski ukanaksa wakichtʼarakim,
ukatsti utam saytʼayam.*
28 Janitï pruebanakamajj utjkchi ukhajja, jan jaqe masim contrajj testigot saytʼamti.+
Janirak lakamampejj yaqhanakar engañjamti.+
29 Jan akham samti: “Kunjamtï nayar lurkitu ukhamwa juparojj lurarakëjja,
kuntï jupajj lurkitu uka pachparakwa nayajj kuttʼayarakëjja”*+ sasa.
30 Mä jayra jaqen oraqepnamaw nayajj pasayäta,+
jïsa, jan amuytʼasir jaqen uvas yapupnamaw nayajj pasayäta.
31 Uka yapjja jan wali qoranakampi phoqantatwa nayajj uñjayäta,
itapallumpi phoqantatänwa,
qala uyunakapas qʼala allthapitänwa.+
32 Uk uñjasajja nayajj wal lupʼiyäta,*
uk uñjasasti akwa yateqarakiyäta:
33 mä rat iktʼaña, mä rat ikikipaña,
ampar qhomjjartʼasisin mä rat samartʼaña,
34 ukham lurasajj ratukiw pobre jaqer tuküta, mä lunthatas akatjamat atackiristam ukhama,
mä armantat jaqes taqe utjirinakam aparkiristam ukhama.+
25 Aka arunakajja Salomón+ chachan yatiñampi arsut arunakaparakiwa, uka arunakjja Judá markankir Ezequías+ reyin servirinakapaw copiaqapjjäna.*
2 Kunapachatï Diosajj mä kuns jan yatiyki ukhajja jupajj jachʼañchatawa,+
kunapachatï reyinakajj mä toqet sum yatjjatapki ukhajja jupanakajj jachʼañchatäpjjewa.
3 Kunjamtï alajjpachanakajj wali altökejja oraqes wali manqhäkarakejja,
reyinakan chuymanakapajj ukham jan yatjjatkayarakiwa.
4 Qollqe metalan qʼañunakap apaqam,
ukhamatwa qollqe metalajj wali suma qʼomachatäni.+
5 Jan wali jaqerojj reyin nayraqatapat alisnukum,
ukhamatwa reyin tronopajj wali suma uttʼayatäni, kunatï cheqapäki uk lurañataki.+
7 Reyitejj “akar makatanim” siristam ukhajja jukʼamp walïspawa,
pʼeqtʼir jaqe nayraqatan reyimp jiskʼachayasiñat sipansa.+
8 Jan jankʼakejj tribunalar quejasir saramti,
maynitejj pantjatätam uñachtʼayätam ukhajj ¿kamachätasa?+
9 Jumatï jaqe masimamp quejanksta ukhajja askicham,+
ukampis kuntï jan arsuñamatak confiyapktam ukjja jan arsumti,+
10 jumatï arsüta ukhajja, khititï istʼktam ukajj phenqʼachätamwa,
kuna jan walinaktï yaqhanakat parlkta ukasa janiw chhaqtkaniti.
11 Kunjamtï qori manzananakajj mä qollqe bandejar uchatajj wali sum uñtaskejja,
ukham sumarakiw tiempopar arsut arunakajja.+
12 Istʼasir jiñchunïki uka jaqetakejja,
yatiñampi cheqañchir jaqejj qori areter uñtasita ukhamarak suma qorit lurat adornor uñtasitawa.+
13 Kunjamtï chʼuchʼu umajj cosecha urun phajttʼaykejja,
ukhamarakiw confiykaña yatiyirejja khititï jupar khitki ukatakejja,
kuna laykutejj uka confiykañ yatiyirejja patronaparojj chʼamañchtʼiwa.+
14 Jan churat regalot jachʼa jachʼa tukur jaqejja,
jallu jan apanir qenayanakampiru thayampir uñtasitawa.+
15 Pacienciampiw mä comandanterojj iyawsayasi,
suma arunakajja mä chʼaksa pʼakjaspawa.+
16 Jumatï miskʼi jikjjatäta ukhajja, qhawqhatï wakiski ukakwa manqʼañama,
jumatï walja manqʼäta ukhajja, kapasakiw kutsuyanjjasma.+
17 Jaqe masiman utaparojj jan sapa kutejj taktʼamti,
ukhamat jumat jan aburrisiñapataki, janirak jumar uñisiñapataki.
18 Jaqe masip contra falso testigot saytʼir jaqejja,
guerran nuwasiñatak jawqʼañaru, espadaru, afiltʼat flechar uñtasitawa.+
19 Jan wali tiemponakan jan confiykañ jaqer* confiyañajja,
pʼakjat lakanïñampi cojo kayunïñampi sasiwa.
20 Llakit jaqer cancionanak cantir jaqejja,
thaya urun isip issusir jaqer uñtasitawa,
jan ukajj álcali jayuru vinagrempi warjjatir jaqer uñtasitawa.+
21 Enemigomatï* manqʼat awtjatächi ukhajja, manqʼañapatakejj tʼantʼa churam,
umat pharjatächi* ukhasti, umtʼañapatakejj um churam,+
22 ukhamatwa jupan pʼeqepjjarojj nina sankʼanak montontʼäta,*+
ukatsti Jehová Diosajj bendisïtamwa.
26 Jan wali jaqempi apayasir* cheqap sarnaqer jaqejja,
jalir qoñchu umar uñtasitawa, qʼañu phujur uñtasitarakiwa.
27 Walja miskʼi manqʼañajj janiw walïkiti,+
mä jaqen jupa pachpa jachʼañchasiñ thaqañapajj janirakiw walïkiti.+
28 Colerap jan controlasir jaqejja,
jan murallani katuntat markar uñtasitawa.+
26 Khunojj janiw juntʼupachan khunkaspati, jallojj janirakiw cosecha tiempon jallkaspati,
jan amuytʼasir jaqejj janirakiw jachʼañchatäkaspati.+
2 Kunjamtï mä jamachʼejj escapañatak razonanïkejja, mä golondrina jamachʼis jaltañatak razonanïkejja,
ukhamarakiw mä maldicionajj jan suma razonanejj jan purinkiti.*
4 Jan amuytʼasir jaqerojja jan amuytʼasis parlchi ukhajj jan jaysamti,
ukhamat jan jupa igualäñamataki.
5 Jan amuytʼasir jaqerojja jan amuytʼasis parlataparjam jaysam,
ukhamat yatiñani jaqëkaspas ukham jan tukuñapataki.+
6 Khititï jan amuytʼasir jaqer mä kuns lurañapatak confiyki ukajja,
cojoptañatak jupa pachpa kayunakap usuchjasir jaqer uñtasitawa.
7 Jan amuytʼasir jaqen lakapanjja yatiñamp arsut arunakajj
débil ukhamarak cojo kayunakar uñtasitawa.+
8 Jan amuytʼasir jaqer jachʼañchañajja,
qʼorawar mä qala chintʼañamp sasiwa.+
9 Yatiñamp arsut arunakajj jan amuytʼasir jaqen lakapanjja,
machantat jaqen amparapankir chʼapir uñtasitawa.
10 Khititï jan amuytʼasir jaqeru jan ukajj uka cheq pasaskir jaqer contratki ukajja,
arcomp flechtʼir jaqer uñtasitawa, jupajj ina ukhamak flechtʼasinwa maynir* usuchji.
11 Kunjamtï mä anojj waqʼaqsutapar* mayamp kutjjataskejja,
ukhamarakiw jan amuytʼasir jaqejj kutin kutin jan amuytʼasis kuns luri.+
12 ¿Yatir yatir tukur jaqer uñjirïtati?+
Jupar yanaptʼañat sipansa jan amuytʼasir jaqer yanaptʼañaw jukʼamp facilajja.
13 Jayra jaqejj akham siwa: “¡Mä leonaw thakinkaski!
¡Mä leonaw plazankaski!”+ sasa.
14 Kunjamtï mä punkojj bisagrapan muykejja,
ukhamarakiw jayra jaqejj ikiñapan uksar aksar suntʼiski.+
15 Mä jayra jaqejja manqʼäwin utjki uka fuenter amparap loqantkchisa,
lakapar manqʼa apantasiñatakejj wali qaritawa.+
16 Sum amuytʼasis jaysapki uka paqallqo jaqenakat sipansa,
jayra jaqejj jukʼamp yatiñanïkaspas ukhamwa amuyasi.
17 Khititï sarkasin mayninakan chʼajjwapjjatapat coleraski* ukajja,
mä anur jiñchunakapat katthapir jaqer uñtasitawa.+
18 Kunjamtï mä loqhe jaqejj aqkir flechanaksa jiwayir lanzanaksa jaqtʼkejja,
19 ukhamarakiw jan wali amtampi jaqe masipar engañjir jaqejja, engañjasajj jupajj akham sisjjakiwa: “¡Ukajj mä chansakïnwa!”+ sasa.
20 Kawkjantï phäñajj jan utjki ukanjja ninajj jiwtʼjjewa,
kawkjantï kʼarintir jaqejj jan utjki ukanjja chʼajjwañajj tukusiwa.+
21 Kunjamtï kʼillimasa* phäñas nina aqtaykejja,
ukhamarakiw jiskhisir jaqejj jukʼamp chʼajjwañanak utjayi.+
22 Kʼarintir jaqen arunakapajja suma manqʼar uñtasitawa,
manqʼantatasti cheqakiw purakar manti.+
23 Jan wali chuyman jaqen lakapat mistur suma arunakajja,
kunjamtï mä jiskʼa jikʼillarojj qollqe metalampi bañaski ukar uñtasitawa.+
24 Khititï mayninakar uñiski ukajja suma arunakampiw uñisiñap imtʼi,
ukampis chuymapanjja engañonakaw utji.
25 Suma arunaksa jupajj parlkchejja, jan jupar confiyamti,
kuna laykutejj chuymapanjja paqallqo ajjtaskañ amuyunakaw utji.*
26 Mä jaqejj uñisiñap imtʼañatakejj kʼarinaksa parlkchejja,
jan wali luratanakapajj congregacionanwa qhanstani.
27 Khititï mä pʼiya allski* ukajja uka pachpa pʼiyaruw jupajj jalantani,
khititï mä qala qorumiyki* ukajja uka pachpa qalamp atjjatataw uñjasini.+
28 Kʼarinak parlir lakajja, khitinakarutï kʼarinakampi jan waltʼayki ukanakarojj uñisiwa,
jachʼañchtʼir lakajja mayninakaruw jan waltʼayi.+
27 Kuntï qharürojj lurkäta ukatjja jan jachʼañchasimti,
kuna laykutejj kunas qharürojj pasani uk janiw yatktati.+
2 Jan uñtʼat jaqenakay jumar jachʼañchpan, jan pachpa lakamajj jumar jachʼañchpanti,
extranjeronakay jumar jachʼañchpan, jan pachpa lakamajj jumar jachʼañchpanti.+
3 Qalajj wali jathiwa, chʼallas wali jathirakiwa,
ukampis kuna jan walinaktï jan amuytʼasir jaqejj utjayki ukajja qalat sipansa chʼallat sipansa jukʼamp jathiwa.+
4 Colerasiñajja jaqerojj jan sinttʼasiriruw tukuyi, colerasiñajja inundacionar uñtasitaw jan walinak utjayi,
5 Maynir qhanpach cheqañchañaw jukʼamp sumajja, munasir jaqëkasin jan munasiñ uñachtʼayañat sipansa.+
6 Mä amigon ewjjtʼapajj ustʼayaspawa, ukampis ukham ewjjtʼasajj jan jaytjasirïtapwa uñachtʼayi,+
ukampis mä enemigon jampʼattʼatapajj waljawa.*
7 Khititï sistʼasiñkam manqtʼaski ukajja chʼaqarir miskʼjja janiw munkiti,
ukampis khititï manqʼat awtjatäki ukatakejja kʼaskʼa manqʼas sumawa.
8 Utap jaytawayjjer jaqejja,
tapap jaytawayjjer* jamachʼir uñtasitawa.
9 Kunjamtï aceitesa inciensosa chuymar kusisiykejja,
ukhamarakiw mä amigon taqe chuyma ewjjtʼatapajj kusisiyi.+
10 Amigomarusa awkiman amigoparusa jan jaytanukumti,
jan waltʼäwin uñjaskäta uka urunjja dueño jilaman utaparojj jan saramti.
Jayankir mä jilat sipansa jakʼankir vecinow jukʼamp walejja.+
11 Nayan wawaja, yatiñanïmaya, chuymajarus kusisiyam,+
ukhamat khititï nayat jan wal parlki* ukar jan cheq parlatap uñachtʼayañajataki.+
12 Amuytʼasir jaqejja mä jan waltʼäwi uñjasajj imantasjjewa,+
ukampis jan experienciani jaqenakajja jan waltʼäwirojj mantasipkakiwa ukatsti jan walinakan uñjasisajj tʼaqesipjjewa.
13 Mä jaqetï jan uñtʼat jaqen garantiapat saytʼchi ukhajja, uka jaqen isip apasjjam,
ukampis mä extranjera warmin* garantiapat saytʼchi ukhajja, mä garantía jupar mayim.+
14 Khititï wali alwat jaqe masipar jachʼat arnaqasis bendiski ukajja,
mä maldicionäkaspas ukhamwa jaqe masipajj uñjani.
15 Jiskhisir* mä esposajja jallu urun jan saytʼas uma chʼaqeri techor uñtasitawa.+
16 Khititï ukham warmir controlirjamäki ukajja thayarojj controlarakispawa,
kupi amparapampejj aceitsa katjjaruspawa.
18 Khititï higos qoqar* sum uñjki ukajja achunakapatwa manqʼani,+
khititï patronapar sum uñjki ukajja jachʼañchatäniwa.+
19 Kunjamtï umanjja maynin ajanupajj uñjaskejja,
ukhamarakiw mayninakar uñjasajj juma pachpajj uñjastajja.
21 Kunjamtï qollqesa qorisa ninar umatatayatäsin qʼomachatäkejja,+
ukhamarakiw mä jaqejj jachʼañchäwi katoqasajj yantʼat uñjasi.
22 Granojj kʼiyañanwa ñutʼjasi,
ukar uñtasitsa jan amuytʼasir jaqerojj jumajj nuwjkchïtajja,
jupajj jan amuytʼasirïskakiniwa.
23 Uywanakamajj kunjamasa uk sum uñtʼañamawa.
Ovejanakamarojj sum uñjañamawa,+
24 kuna laykutejj yänakajj* janiw wiñayatakïkiti,+
coronas janirakiw wiñayatakïkiti.
25 Chʼojjña pastonakajj chhaqtjjakiwa, ukatsti machaq pastonakaw uñstjjaraki,
chʼojjña alinakajj qollunakatwa apthapisiraki.
26 Orqo ovejanakan tʼarwapajja isinak lurasiñamatakiwa,
orqo cabranak aljatampejj oraqwa alasisma.
27 Cabra lechejja juman alimentasiñamatakejj waljaw utjani,
utamankirinakar alimentañatakisa kunanakatï wakiski ukanak sirvientanakamar churañatakis waljaw utjani.
28 Jan wali jaqenakajja jan khitin arknaqatas escapapjjewa,
ukampis cheqap sarnaqer jaqenakajja mä leonar* uñtasitaw jan ajjsarapkiti.+
2 Kunapachatï mä markan ley pʼakintañajj* utjki ukhajja, principenakajj cambiasipjjewa,+
ukampis amuytʼasiri ukhamarak yatiñani mä jaqen yanaptʼapampejja principejj* walja tiempow apnaqani.+
3 Jan khiti yanapirin jaqenakar engañjki uka pobre jaqejja,+
taqpach cosecha tukjir jallur uñtasitawa.
4 Khitinakatï ley apanukupki ukanakajja jan wali jaqerojj jachʼañchapjjewa,
ukampis khitinakatï ley phoqapki ukanakajja ley apanukupki ukanak contraw colerapjje.+
5 Jan wali jaqenakajja kunatï cheqapäki uk janiw amuyapkaspati,
ukampis khitinakatï Jehová Diosar thaqapki ukanakajja taqe kunwa amuyapjjaspa.+
6 Taqpach chuymampi servisa sarnaqer pobre jaqew jukʼamp sumajja,
jan wali thakinakan sarnaqer qamir jaqet sipansa.+
7 Mä amuytʼasir wawajja leyjja phoqewa,
ukampis jiljas manqʼerinakamp chikachasirejja awkiparojj jiskʼachiwa.+
8 Khititï walja interesanak+ mayisa utjirinakap waljaptayki ukajja,
pobrenakat khuyaptʼayaski ukatakiw utjirinakap imkati.+
10 Khititï cheqap sarnaqer jaqenakar jan wali thakir saranukuyki ukajja, jupajj uchki uka pachpa tramparuw jaltʼani,+
ukampis khitinakatï jan juchanïpki ukanakajja kunatï sumäki ukwa herenciat katoqapjjani.+
11 Qamir jaqejja yatiñanïkaspas ukhamwa amuyasi,+
ukampis amuytʼasir pobre jaqejja uka qamir jaqejj kunjamäkitejj ukwa uñji.+
12 Kunapachatï cheqap sarnaqer jaqenakajj nayrar sartapki ukhajja, jaqenakajj kusisipjjewa,
ukampis kunapachatï jan wali jaqenakajj marka apnaqañ qalltapki ukhajja, jaqenakajj imantasjjapjjewa.+
13 Khititï juchanakap imtʼki ukajja janiw nayrar sartkaniti,+
ukampis khititï juchanakap arsuski, juchanakapsa apanukjjaraki ukajja khuyaptʼayatäniwa.+
14 Khititï wali amuyumpipun sarnaqki* ukajja kusisitawa,
ukampis khititï chuymap qalarayaski ukajja jan waltʼäwiruw purtʼasini.+
15 Jan khiti yanapirini markar apnaqki uka jan wali apnaqerejja,
wali jachʼat wararir leonar uñtasitawa, nuwasiñatak wali colerat osor uñtasitarakiwa.+
16 Jan amuytʼasir mä pʼeqtʼirejja munañaparuw apnaqe,+
ukampis engañjas jikjjatat ganancianakar uñisirejja walja maranakaw jakani.+
17 Mä jaqetï maynin jiwatapat juchanïchi ukhajja,
sepulturar sarañapkamajj mä cheqat yaqha cheqar escapnaqasaw sarnaqani.+
¡Jan khitis jupar yanappanti!
18 Khititï jan juchani sarnaqki ukajja salvatäniwa,+
ukampis khititï qʼewinukut thaknam sarki ukajja mä akatjamatwa tinkuni.+
19 Khititï oraqep yapuchki ukanjja manqʼañanakapajj waljäniwa,
ukampis jan kunatak servirïki ukan qhepap sarir jaqejja wali pobrëniwa.+
20 Confiykañ jaqejja walja bendicionanakwa katoqani,+
ukampis khititï ratuki qamiriptañ munki ukajja kunjamatsa juchar purtʼasikipuniniwa.+
21 Mayni favor saytʼasiñajj janiw walïkiti,+
ukampis mä jiskʼa tʼantʼa laykojja mä jaqejj jan walinakwa luraspa.
22 Envidiasir jaqejja* qamiriptañ wal muni,
ukampis pobreptañapjja janiw jupajj yatkiti.
24 Khititï awkiparus taykaparus lunthatki ukat “ukajj janiw kuna jan walïkisa”+ sasin siskaraki ukajja,
jan walinak utjayir jaqen compañeropawa.+
25 Jupatakik taqe kuns munir jaqejja chʼajjwañanakwa utjayi,
ukampis Jehová Diosar confiyir jaqejja nayraruw sartani.+
26 Chuymapar confiyasir jaqejja jan amuytʼasiriwa,+
ukampis yatiñampi sarnaqer jaqejja jan waltʼäwinakatjja escapaniwa.+
27 Khititï mä pobre jaqer churki ukarojja janiw kunas faltkaniti,+
ukampis khititï mä pobre jaqer jan churki ukajja walja maldicionanakwa katoqani.
28 Kunapachatï jan wali jaqenakajj mä marka apnaqañ qalltapki ukhajja, jaqejj imantasjjewa,
ukampis kunapachatï jan wali jaqenakajj tukusipjje ukhajja, cheqap sarnaqer jaqenakajj waljanëjjapjjewa.+
29 Khititï walja kuti cheqañchatäkasas jan istʼasir jaqer tukki ukajja,+
akatjamat qʼala tukjataw uñjasini.+
2 Kunapachatï cheqap sarnaqer jaqenakajj waljanïpjje ukhajja markajj kusisiwa,
ukampis kunapachatï jan wali jaqenakajj apnaqapki ukhajja markajj llakisiwa.+
3 Yatiñar munasir jaqejja awkiparojj kusisiyiwa,+
ukampis prostituta warminakamp sarnaqer jaqejja utjirinakapwa tukji.+
4 Cheqapar apnaqasaw mä reyejj markapar sum saytʼayi,+
ukampis qollqe chilltayasiñanak thaqer jaqejja markaparojj aynachtʼayiwa.
6 Jan wali jaqejja pachpa juchanakapamp katuntataw uñjasi,+
ukampis cheqap sarnaqer jaqejja kusisiñatwa arnaqasi, wal kusisiraki.+
7 Kunapachatï pobre jaqen derechonakapajj takichaski ukhajja, cheqap sarnaqer jaqejj llakisiwa,+
ukampis jan wali jaqerojja janiw ukajj importkiti.+
8 Jachʼa jachʼa tukur jaqenakajja, mä markarojj ninampiw nakkatayapjje,+
ukampis khitinakatï yatiñanïpki ukanakajja colerjja apartayapjjewa.+
9 Kunapachatï yatiñan jaqejj jan amuytʼasir jaqempi jiskhiski ukhajja,
toqesiñanakampi burlasiñanakampiw utjani, yatiñan jaqetakejj janiw sumankañajj utjkaniti.+
10 Jaqe jiwayirinakajja jan juchani jaqerojj uñisipjjewa,+
cheqap sarnaqer jaqen jakañ vidap apaqañwa thaqapjjaraki.*
11 Jan amuytʼasir jaqejja colerampejj atipayasiwa,+
ukampis yatiñan jaqejja colerap controlasiwa, janirakiw colerampejj atipayaskiti.+
12 Marka apnaqer jaqetï kʼarinak istʼani ukhajja,
taqpach servirinakapaw jan wali jaqer tukupjjani.+
13 Pobre jaqesa mayninakar tʼaqesiyir jaqes mä igualakïpjjewa:
Jehová Diosaw panpachanirojj jakañ vida churi.
14 Kunapachatï mä reyejj jan yaqhachasin mä pobre jaqer juzgki ukhajja,+
tronopajj suma saytʼatäskakiniwa.+
16 Kunapachatï jan wali jaqenakajj jiljjattapki ukhajja, juchajj jiljjattarakiwa,
ukampis cheqap sarnaqer jaqenakajj jupanakan aynachtʼapjjatapwa uñjapjjani.+
17 Wawamarojj cheqañcham ukatsti jupajj samartʼat jakasiñwa jumatak apanini,
wal kusisiyarakïtam.+
18 Kawkjantï visionajj jan utjki ukanjja mä markajj munañaparuw sarnaqe,+
ukampis khitinakatï ley phoqapki ukanakajja kusisitäpjjewa.+
19 Mä servirejj janiw arunakampejj cheqañchayaskaniti,
amuykchisa janiw istʼaskiti.+
20 ¿Jan amuytʼasis kuns parlir jaqerojj uñjirïtati?+
Jupar yanaptʼañat sipansa jan amuytʼasir jaqer yanaptʼañaw jukʼamp facilajja.+
21 Mä serviritï waynatpacha wali qʼaya uywatächi ukhajja,
jan yuspärasir jaqeruw tukjjani.
22 Jankʼak colerasir jaqejja chʼajjwañanakwa utjayi,+
coleratak sarnaqer jaqejja walja juchanakaruw purtʼasi.+
23 Jachʼa jachʼa tukur jaqerojja jachʼa jachʼa tukutapaw juparojj jiskʼachani,+
ukampis humilde chuymani jaqejja jachʼañchatäniwa.+
24 Mä lunthatan amigopajja jupa pachpaw problemanakan uñjasi,
testigot sarañapatak jawsasipkatapsa jupajj istʼkchejja, jupajj janiw kunsa qhanañchkiti.+
25 Jaqenakatak khatatiñajja* mä trampawa,+
ukampis khititï Jehová Diosar confiyki ukajja jarkʼaqatäniwa.+
26 Yanap katoqañatakejj waljaniw marka apnaqerimp parlañ munapjje,
ukampis Jehová Diosaw mä jaqerojj juzgui.+
27 Cheqap sarnaqer jaqejja jan cheqap sarnaqer jaqet ajjtasiwa,+
ukampis jan wali jaqejja cheqap thaknam sarir jaqet ajjtasiwa.+
30 Jaqué chachan Agur yoqapan wali wakiskir arunakapa, uka arunakjja Agur chachajj Itiel chachampiru Ucal chachampiruw yatiyäna.
2 Nayajja mayninakat sipansa jukʼamp ignorante jaqëtwa,+
janiw nayajj amuytʼasirïkti kunjamtï mä jaqejj amuytʼasiñapäki ukhamjja.
3 Janiw nayajj yatiñanïñ toqet yateqkti,
janirakiw Wali Santo Diosjam yatiñanïkti.
4 ¿Khitis alajjpachar makati, ukat saraqaniraki?+
¿Khitis amparanakapar thaya apthapejja?
¿Khitis mantopampejj umanakar llawuntejja?+
¿Khitis oraqen taqpach thiyanakap* uttʼayejja?+
Jumatï yatsta ukajj ¿kunas jupan sutipajja, kunas wawapan sutipajja?
5 Diosan taqpach arunakapajj qʼomawa.+
Diosajja jupar imantasipki ukanakatakejj mä escudowa.+
6 Jupan arunakaparojj jan kunampis yaptʼamti,+
ukhamtï luräta ukhajja jupajj cheqañchätamwa,
kʼari jaqëtamas qhanäniwa.
7 Dios Tata, nayajj aka payakwa maysma,
jakkasinjja ukanakakwa nayajj muntjja, janiw kunamps munkti.
8 Kunatï falsöki kʼarïkaraki ukanak jan parlañajatak yanaptʼita.+
Jan pobre jaqer tukuyistati, janirak qamir jaqerus tukuyistati.
Qhawqha manqʼatï nayatakejj wakiski ukhakiy churita,+
9 ukhamat sistʼasisin jan jumat jitheqtañajataki, janirak “¿khitis Jehová Diosajja?” sasin sañajataki,+
janirak pobreptasin lunthatasiñajataki, janirak Diosajan sutip jiskʼachañajataki.
10 Mä servirirojja jan patronap nayraqatan kʼarintamti,
ukhamat jupajj jumar jan maldisiñapataki, janirak jumajj juchanïñamataki.+
11 Yaqhep jaqenakajja awkiparuw maldisipjje,
taykaparus janiw bendisipkiti.+
12 Yaqhep jaqenakajja qʼomäpkaspas ukhamwa amuyasipjje,+
ukampis janiw qʼañunakapat qʼomachatäpkiti.
13 ¡Yaqhep jaqenakajja jachʼa jachʼa tukur nayranïpjjewa,
nayranakapajj jachʼa jachʼa tukusaw uñchʼukipjje!+
14 Yaqhep jaqenakan laka chʼakhanakapajj espadar uñtasitawa,
aqonakapajj cuchillor uñtasitawa,
oraqenkir jan khiti yanapirin jaqenakarojj manqʼantapjjewa,
jaqenak taypinkir pobrenakarus manqʼantapjjarakiwa.+
15 Sanguijuela sat laqʼojj pä phuchanakaniwa, uka phuchanakapajj akham sasaw arnaqasipjje: “¡Churita! ¡Churita!” sasa.
Aka kimsanejj janipuniw sistʼasipkiti,
jïsa, aka pusinejj janipuniw “¡ukhakïpan!” sasin sapkiti:
16 Sepulturampi,*+ jan ususir warmimpi,
um jan katoqer oraqempi,
ninampi, ninajj janipuniw “¡ukhakïpan!” sasin siskiti.
17 Mä awkit burlasir nayranakarusa mä taykar jan istʼañ munir nayranakarusa,+
vallenkir cuervonakaw pʼatanoqasin apsupjjani,
paka qallunakaw manqʼantapjjarakini.+
18 Aka kimsa toqenakatjja janiw amuykti,*
jïsa, aka pusi toqenakatjja janiw amuykti:
19 alajjpachanakan tuynaqer mä pakan thakipa,
qarqa* patjjan qatatnaqtir mä asirun* thakipa,
lamar qota taypi sarir barcon thakipa,
mä warmimpïki uka chachan thakipa.
20 Adulterio jucha luriri warmin thakipajj akhamawa:
jupajj manqtʼasisajj lakapwa pichartʼasi,
akham sarakiwa: “Janiw nayajj kuna jan walsa lurkti”+ sasa.
21 Aka kimsaniw oraqerojj khatatiyi,
jïsa, aka pusinirojj janiw jaqenakajj aguantapkaspati:
22 mä esclavojj reyit apnaqki ukha,+
jan amuytʼasir jaqejj manqʼampi amjayaski ukha,
23 uñisit mä warmejj casaraski ukha,
mä sirvientajj patrona señorapan lugarap apaqki ukha.+
25 kʼisimiranakajj janiw wali chʼamanïpkiti,*
ukampis cosecha tiemponjja manqʼañanakapwa wakichapjje.+
29 Aka kimsa jakirinakan sarnaqatapajj wali musparkañawa,
jïsa, aka pusi jakirinakajj wali musparkañaw sarnaqapjje:
30 leonajja mayni animalanakat sipansa jukʼampi chʼamaniwa,
janiw khitin nayraqatapatsa qhepar jittʼkaspati.+
31 Galgo sat anumpi, orqo cabrampi,
ejercitopampïki uka reyimpi.
32 Jumatï jan amuytʼasir jaqjam juma pachpa jachʼañchassta+
jan ukajj jachʼañchasiñ amtsta ukhajja,
amparamamp lakam taptʼasim.+
33 Kunjamtï leche jirusin mantequillajj luraskejja,
kunjamtï nasa qʼaptʼasisajj nasa wil apaqaskejja,
ukhamarakiw coleratäñajj chʼajjwañanak utjayi.+
31 Lemuel reyin arunakapa, wali wakiskiri uka arunakjja mamapaw jupar yatichañatakejj churäna:+
2 nayan wawaja, ¿kamsarakirismasti?
Purakajat nasir wawaja, ¿kamsarakirismasti?
Promesa luratanakajat utjir wawa,+ ¿kamsarakirismasti?
4 Lemuel, janiw reyinakankkiti,
janiw vino umañajj reyinakankkiti,
janirakiw “¿kawkinkis copajajja?” sasin sañajj marka apnaqerinakankkiti.+
5 Kuna laykutejj vino umasajj leyitjja armasipjjaspawa,
jan khiti yanapirin jaqenakan derechonakapsa takichasipjjarakispawa.
7 Umtʼapjjpan, ukhamat pobrëpjjatap armasipjjañapataki,
problemanakapatsa jan jukʼamp amtasjjapjjañapataki.
8 Jupanak pachpa jan arjjatasiñ puedipki ukanakar arjjatañatak parlam,
niya jiwañampïsipki taqe ukanakan derechonakap arjjatam.+
9 Cheqapar parlam, cheqapar juzgarakim,
jan khiti yanapirin jaqenakan derechonakapsa pobre jaqenakan derechonakapsa arjjatarakim.+
א [álef]
10 ¿Khitirak mä suma esposa jikjjataspasti?+
Coralanakat* sipansa jupajj jukʼamp valoraniwa.
ב [bet]
11 Esposopajja taqe chuymaw juparojj confiyi,
esposoparojj janiw kunas faltkiti.
ג [guímel]
12 Taqe jakañ urunakapanjja,
kunatï walïki ukwa jupajj esposopar churi, janiw kunatï jan walïki ukjja churkiti.
ד [dálet]
13 Esposajja tʼarwampi lino alimpwa jikjjati,
amparanakapampi kun lurañas wal gusti.+
ה [he]
14 Jupasti comerciante jaqen barconakapar uñtasitawa,+
manqʼañanakap wali jayatwa apani.
ו [waw]
15 Chʼamak chʼamakäski ukhaw jupajj sartasjje,
utapankirinakarojj manqʼwa churi,
sirvientanakaparojj manqʼwa churaraki.+
ז [zayin]
16 Mä oraq alañatak amuytʼasajja uka oraqwa jupajj ali,
ganancianakapampiw uvas alinak ayruraki.*
ח [jet]
ט [tet]
18 Kunjamsa negocionakapajj ganancianak churaski ukwa jupajj uñji,
arumajja michachuwapajj* janiw jiwtʼkiti.
י [yod]
19 Amparanakapajj qapuñ lawa katjjarupjje,
amparanakapajj qapwa katjjarupjjaraki.+
כ [kaf]
20 Jan khiti yanapirin jaqerojja jupajj yanaptʼiwa,
pobre jaqerojja taqe chuymaw wajjtʼaraki.+
ל [lámed]
21 Khununtki ukhajja janiw utapankirinakat jupajj llakiskiti,
kuna laykutejj utapankirinakajj taqeniw juntʼuchir isinakanïpjje.*
מ [mem]
22 Ikiñ patjjar janjjatañ ikiñanaksa jupa pachpaw lurasi,
isipas lino hilompita morado chʼankhampit luratawa.
נ [nun]
23 Esposopajja marka punkunakan wali uñtʼatawa,+
ukanwa esposopajj markankir ancianonak taypin qontʼasi.
ס [sámekh]
24 Esposajja lino hilotwa isinak luri* ukatsti aljarakiwa,
comerciantenakarojj cinturonanakwa aljaraki.
ע [ayin]
25 Jupajj jan ajjsarir warmiwa, mayninakansa respetatarakiwa,
jutir urunaksa confianzampiw suytʼaraki.
פ [pe]
26 Kunapachatï jupajj lakap jistʼarki ukhajja yatiñampiw parli,+
kunapachatï jupajj parlki ukhajja suma chuymampiw parli.*
צ [sadé]
27 Kunanaktï utapankirinakajj lurapki ukanakwa jupajj uñji,
janipuniw kunäkipansa jayraskiti.+
ק [qof]
28 Wawanakapajj saytʼasisaw jupar felicittʼapjje,
esposopajj saytʼasisaw juparojj jachʼañcharaki.
ר [resh]
29 Suma warminakajj waljaw utji,
ukampis jumaw taqe warminakat sipansa jilanktajja.
ש [shin]
30 Maynejj suma jaqëkaspas ukhamäspawa, ukampis ukajj kʼarikïspawa, suma uñnaqtʼanïñas tukusirikïspawa,+
ukampis Jehová Diosar ajjsarir warmejja jachʼañchatäniwa.+
ת [taw]
31 Taqe kun luratanakapat recompensa jupar churapjjam,+
marka punkunakan luratanakapat jupar jachʼañchapjjam.+
Jan ukajja, “jan khitir yaqhachas uñjañapatak”.
Jan ukajja, “parabolanaka”.
Jan ukajja, “wali respetomp uñjañajja”. “Diosar ajjsaraña” siski uk glosarion liytʼäta.
Jan ukajja, “leyip”.
Jan ukajja, “Seolajj”. “Seol” siski uk glosarion liytʼäta.
Jan ukajja, “Jumajj nanakamp chik suerte willtam”.
Jan ukajja, “mä bolsatak compartiñäni”.
Jan ukajja, “Nayajj cheqañchkta ukhajj kuttʼanipjjam”.
Hebreo arunjja, “achunakapat manqʼapjjani”.
Jan ukajja, “cosasanakjam”.
Jan ukajja, “cosasanakarjam”.
“Alma” siski uk glosarion liytʼäta.
Hebreo arunjja, “jan uñtʼat warmitwa”. Amuyatajja, Diosajj qʼañu juchan sarnaqañ toqet kamsisa uka leyinakat saranukut warmitwa parlaski.
Hebreo arunjja, “extranjera warmin”. Amuyatajja, Diosajj qʼañu juchan sarnaqañ toqet kamsisa uka leyinakat saranukut warmitwa parlaski.
Jan ukajja, “taqpach chuymampi servir jaqenakakiw”.
Jan ukajja, “leyijat”.
Jan ukajja, “kunatï cheqäki ukasa”.
Jan ukajja, “cosasanakamampi”.
Jan ukajja, “nayrïr achunakamamp”.
“Coral” siski uk glosarion liytʼäta.
Jan ukajja, “arbolaruw”.
Amuyatajja, Diosan yatiñapata ukhamarak amuytʼasirïtapatwa parlaski. Ukanak toqetjja akat nayra versiculonakanwa parlaski.
Jan ukajja, “kayunakamajj janiw kunampis usuchjasipkaniti”.
“Llampʼu chuymanïña” siski uk glosarion liytʼäta.
Jan ukajja, “leyij”.
Hebreo arunjja, “arunakajar istʼañatak jiñchum altʼayanim”.
Hebreo arunjja, “jiñchum altʼayanim”.
Hebreo arunjja, “jan uñtʼat warmin”. Proverbios 2:16 texton notap liytʼäta.
Jan ukajja, “Seolar”. “Seol” siski uk glosarion liytʼäta.
Hebreo arunjja, “asamblea taypina ukat congregación taypina”.
Jan ukajja, “mojjsa um”.
Jan ukajja, “mä tarujar”. Ukajja, qachu venadotwa parlaski.
Jan ukajja, “Ñuñunakapajj”.
Jan ukajja, “machjaypan”.
Hebreo arunjja, “jan uñtʼat warmimp”. Proverbios 2:16 texton notap liytʼäta.
Hebreo arunjja, “extranjera warmir”. Proverbios 2:16 texton notap liytʼäta.
Variante: “kawuyanakapampi”.
Mä compromiso phoqañatakiw ampar churasipjjerïna.
Jan ukajja, “jupan almapajj”.
Jan ukajja, “leyip”.
Jan ukajja, “yatichapjjätam”.
Hebreo arunjja, “extranjera warmin”. Proverbios 2:16 texton notap liytʼäta.
Jan ukajja, “leyijarojj”.
Hebreo arunjja, “jan uñtʼat warmit”. Proverbios 2:16 texton notap liytʼäta.
Hebreo arunjja, “extranjera warmita”. Proverbios 2:16 texton notap liytʼäta.
Hebreo arunjja, “Janipuniw kayunakapajj utapankkiti”.
“Cepo” siski uk glosarion liytʼäta.
Jan ukajja, “Seolar”. “Seol” siski uk glosarion liytʼäta.
Hebreo arunjja, “jaqenakan wawanakaparuw”.
“Coral” siski uk glosarion liytʼäta.
Jan ukajja, “thakipat”.
Hebreo arunjja, “qenayanak sum saytʼaykäna”.
Hebreo arunjja, “jaqenakan wawanakaparojj”.
Jan ukajja, “Yatiñajj mä animal jiwayi”.
Jan ukajja, “Jan experiencianinakarojj”.
“Nayïpanwa” sasajja, yatiñatwa parlaski.
Jan ukajja, “Seol”. “Seol” siski uk glosarion liytʼäta.
Jan ukajja, “cosasanakajja”.
Hebreo arunjja, “mandamientonakjja”.
Jan ukajja, “wali valoran cosasanakapajja”.
Ukajja, “jakañar apir thakinkiwa” sasaw jaqokipasirakispa.
Jan ukajja, “kuna jan waltʼäwsa”.
Jan ukajja, “qalat lurat phoqat pesajja”.
Jan ukajja, “modestia”.
Jan ukajja, “cosasanakajj”.
“Apóstata” siski uk glosarion liytʼäta.
Jan ukajja, “yatiñani mä jaqen jan irpatäki”.
Jan ukajja, “salvacionaw utji”.
Jan ukajja, “Suma chuyman mä warmejja”.
Jan ukajja, “Munasiñat jan jaytjasir jaqejja”.
Jan ukajja, “jupa pachpaw jiskʼachasi”.
Hebreo arunjja, “walja umampi reguir jaqejja”.
Jan ukajja, “jaqenakampi suma uñjatäñwa thaqe”.
Jan ukajja, “arbolar”.
Jan ukajja, “arbolar”.
Hebreo arunjja, “almanakar”. “Alma” siski uk glosarion liytʼäta.
Jan ukajja, “arbolar”.
Hebreo arunjja, “tʼantʼanïsin”.
Jan ukajja, “cosasanakan”.
Jan ukajja, “arbolar”.
Jan ukajja, “ukürpachaw”.
Hebreo arunjja, “kunatï cheqapäki ukwa parli”.
Hebreo arunjja, “ewjjtʼapki”.
Jan ukajja, “arsutap”.
Jan ukajja, “ina chʼusat jikjjatat yänakajja (cosasanakajja)”.
Hebreo arunjja, “amparampi apthapiski uka yänakajja”.
Jan ukajja, “arbolar”.
Jan ukajja, “leyipajja”.
Jan ukajja, “jupajj”.
Jan ukajja, “jan castigki”.
Ukajja, “jankʼakiw cheqanchi” sasaw jaqokipasirakispa.
Ukajja, “jan amuytʼasir jaqenakajja jan amuytʼasirïtapampiw yaqhanakar engañjapjje” sasaw jaqokipasirakispa.
Jan ukajja, “colerasiriwa”.
Variante: “Phiru”.
Jan ukajja, “Jan ratuk colerasiri”.
Jan ukajja, “Yatiñan jaqejja yatiñampiw kunatï walïki ukjja luri”.
Jan ukajja, “Qolltʼir arunakajja”.
Jan ukajja, “arbolar”.
Jan ukajja, “cosasanakajj”.
Jan ukajja, “Seolankirinakarusa”. “Seol” siski uk glosarion liytʼäta.
Jan ukajja, “Abadón sat lugarankirinakarus”. “Abadón” siski uk glosarion liytʼäta.
Jan ukajja, “suma”.
Hebreo arunjja, “uywa liwañan manqʼayat”.
Jan ukajja, “jan ratuk colerasirïki”.
Jan ukajja, “jisktʼasiñajj”.
Jan ukajja, “Seolar”. “Seol” siski uk glosarion liytʼäta.
Jan ukajja, “kunjamsa jaysani ukjja wali sum amuytʼi; janïr arskasajj amuytʼiwa”.
Hebreo arunjja, “Kʼajkir nayranakajja”.
Hebreo arunjja, “qʼomäkaspas”.
“Llampʼu chuymanïña” siski uk glosarion liytʼäta.
Jan ukajja, “munkañ arunakampi”. Hebreo arunjja, “mojjsa arunakampi”.
Hebreo arunjja, “almatakejj”. “Alma” siski uk glosarion liytʼäta.
Jan ukajja, “malltʼañatakejj mojjsawa”.
Jan ukajja, “Jan ratuk colerasiri”.
Hebreo arunjja, “jarphipanwa suertenak willtaspa”.
Hebreo arunjja, “sacrificionak”.
Jan ukajja, “yoqall wawanakasti”.
Jan ukajja, “awkinakaparojj”.
Jan ukajja, “kunatï sumäki”.
Hebreo arunjja, “imjjatki”.
Hebreo arunjja, “janiw kunatï sumäki uk jikjjatkaniti”.
Jan ukajja, “qollañatakejj sumawa”.
Jan ukajja, “chʼakhanakwa wañtʼayi”.
Jan ukajja, “mä kun chilltatajj”.
Variante: “qawayanakapkam”.
Jan ukajja, “multa apsuñajj”.
Jan ukajja, “jiskʼacharakiwa”.
Hebreo arunjja, “alto lugarar uskutajja”. Ukajja, jan khitin alcanzkayäñatwa, salvatäñatwa parlaski.
Variante: “phiru”.
Jan ukajja, “wajjtʼasir jaqen”.
Hebreo arunjja, “kunatï sumäki ukwa jikjjatani”.
Jan ukajja, “waynpach mä leonan”.
Jan ukajja, “kʼumisiri; quejasiri”.
Jan ukajja, “pagjjaniwa”.
Jan ukajja, “ewjjtʼapaw”.
Jan ukajja, “mayninakat burlasiñapatakiw kawsi”.
Jan ukajja, “waynpach leonan”.
Ukajja, “cosecha tiemponjja thaqaniwa, ukampis janiw kunsa jikjjatkaniti” sasaw jaqokipasirakispa.
Jan ukajja, “amtanakapajja”.
Jan ukajja, “pä kasta mediñ qalanakatsa pä kasta mediñanakatsa”.
Jan ukajja, “Mä yoqall wawasa”.
“Coral” siski uk glosarion liytʼäta.
Jan ukajja, “mä extranjeron”.
Jan ukajja, “jisktʼasiñajj”.
Jan ukajja, “pä kasta pesañ qalanakatjja”.
Jan ukajja, “kawkïr thaknamas sarani uk amuyaspasti”.
Hebreo arunjja, “Jaqen samanapajja”.
Jan ukajja, “cosasanakajja”.
Ukajja, “jiwañ thaqapki ukanakatakiwa” sasaw jaqokipasirakispa.
Jan ukajja, “Uta patjja”.
Jan ukajja, “kʼumisiri; quejasiri”.
Jan ukajja, “kʼumisiri; quejasiri”.
Jan ukajja, “cosasanakampi”.
Hebreo arunjja, “utjirinakap manqʼantjjaniwa”.
Jan ukajja, “piensaski”.
Jan ukajja, “Jan phenqʼani jan walinak lurasin”.
Hebreo arunjja, “jaqejja wiñayatakiw parlani”.
Jan ukajja, “Suma sutinïñaw”. Hebreo arunjja, “Mä sutinïñaw”.
Hebreo arunjja, “qamirïniwa”.
Jan ukajja, “Wayniturojj; Waynarojj”.
Jan ukajja, “quejasiñanakasa”.
Hebreo arunjja, “Jan uñtʼat warmin”. Proverbios 2:16 texton notap liytʼäta.
Jan ukajja, “mä wawan; mä waynan”.
Jan ukajja, “controlasim”.
Jan ukajja, “Cosasanak”.
Jan ukajja, “cosasanakar”.
Hebreo arunjja, “janiw chuymapajj jumampïkiti”.
Jan ukajja, “jan awkin wajchan (iñun)”.
Hebreo arunjja, “Salviripajj”.
Jan ukajja, “Wawarojj; Waynarojj”.
Jan ukajja, “Seolat”. “Seol” siski uk glosarion liytʼäta.
Hebreo arunjja, “riñonanakajajj”.
Jan ukajja, “jikjjatam”.
Hebreo arunjja, “extranjera warmejja”. Proverbios 2:16 texton notap liytʼäta.
Variante: “chharphu”.
Jan ukajja, “malltʼañatak juntasipki ukanakawa”.
Jan ukajja, “katarir”.
Jan ukajja, “janiw uskitänti”.
Jan ukajja, “piensasipki”.
Jan ukajja, “Yatiñampiw utankirinakarojj chʼamachtʼasi”.
Jan ukajja, “cosasanakampi”.
Jan ukajja, “salvacionajj utji”.
Jan ukajja, “jan wali tiemponakan”.
Jan ukajja, “Cambionak utjañap munir jaqenakampejj”.
Ukajja, Jehová Diosampita reyimpitwa parlaski.
Hebreo arunjja, “lakapat jampʼattʼapjjaniwa”. Ukajja, “Cheqaki jaysañajja jampʼattʼañamp sasiwa” sasaw jaqokipasirakispa.
Jan ukajja, “familiam uttʼayam”.
Jan ukajja, “kuntï jupajj lurki ukatwa vengasëjja”.
Jan ukajja, “piensayäta”.
Jan ukajja, “mayaruk apthapipjjäna”.
Ukajja, “traicionero jaqer” sasaw jaqokipasirakispa.
Hebreo arunjja, “Uñisirimatï”.
Variante: “wañjatächi”.
Ukajja, sumaptayañata, colerapsa apaqañatwa parlaski.
Jan ukajja, “Norte toqet”.
Jan ukajja, “Uta patjja”.
Jan ukajja, “kʼumisiri; quejasiri”.
Hebreo arunjja, “almar”. “Alma” siski uk glosarion liytʼäta.
Hebreo arunjja, “Jan wali jaqen nayraqatapan khatatir”.
Ukajja, “maynejj ina chʼusat yaqhar maldiski ukajj jan phoqaskiti” sasaw jaqokipasirakispa.
Jan ukajja, “taqenir”.
Jan ukajja, “vomitjasitapar”.
Ukajja, “chʼajjwanakapar mitiski” sasaw jaqokipasirakispa.
Jan ukajja, “carbonasa”.
Jan ukajja, “chuymapajj wali ajjtaskañawa”.
Variante: “jatʼski”.
Variante: “qolumiyki”.
Jan ukajja, “celasiñanak”.
Ukajja, “janiw taqe chuymäkiti; obligatarakiwa” sasaw jaqokipasirakispa.
Jan ukajja, “tapapat escapir”.
Jan ukajja, “naya contra parlki”.
Jan ukajja, “mä extranjeron”.
Jan ukajja, “Kʼumisiri; Quejasiri”.
Hebreo arunjja, “amigopan ajanup afiltʼi”.
Jan ukajja, “arbolar”.
Jan ukajja, “Abadón sat lugarasa”. “Abadón” siski uk glosarion liytʼäta.
Jan ukajja, “cosasanakajj”.
Jan ukajja, “waynpach mä leonar”.
Jan ukajja, “apnaqerinak contra saytʼañajj”.
Hebreo arunjja, “jupajj”.
Jan ukajja, “Diosar ajjsarki”.
Jan ukajja, “Jupatakik taqe kuns munir jaqejja”.
Hebreo arunjja, “mä qänwa (mä redwa)”.
Ukajja, “ukampis cheqap sarnaqer jaqejja jakañ vidapwa jarkʼaqasi” sasaw jaqokipasirakispa.
Jan ukajja, “Cheqañchäwisa; Castigosa”.
Jan ukajja, “Jaqenakar ajjsarañajja”.
Variante: “qawayanakap”.
Jan ukajja, “Seolampi”. “Seol” siski uk glosarion liytʼäta.
Jan ukajja, “Aka kimsajja nayatakejj wali musparkañawa”.
Variante: “jaqhe”.
Jan ukajja, “katarin”.
Hebreo arunjja, “jan chʼaman markäpjjewa”.
Uka animalajj damán sasin uñtʼatarakiwa. Mä jachʼa wankʼur uñtasitawa, janiw wichʼinkanïkiti, qala qal lugaranakanwa jakaraki.
Hebreo arunjja, “jan chʼaman markäpjjewa”.
Variante, “jaqhenakanwa”.
“Langosta” siski uk glosarion liytʼäta.
Jan ukajja, “grup grupow”.
“Coral” siski uk glosarion liytʼäta.
Variante: “mallkiraki”.
Hebreo arunjja, “taqe chʼamampiw caderap wakʼantasi”.
Variante: “mecheropajj”.
Hebreo arunjja, “pä isinïpjje”.
Jan ukajja, “manqha isinak luri”.
Jan ukajja, “munasiñampiw yatichi; munasiñat jan jaytjasiñ leyirjamaw parli”.