Kulumbulula Mazu amuBayibolu
A B C D F G H I J K L M N P S T W Y Z
A
AFwarisi.
Hiizanvu deneni dawakwakudifukula alondeleleña ntañishilu yawaYudeya muyaaka nkulakaji yakusambila C.E. Hiyafumineña muchisaka chawupristuku, ilaña ahembeleña Nshimbi chikupu kushika tuhu nikukalushimbi kakehelamu, nawa alemesheli yaaku yahakanwa neyi chalemesheliwu nshimbi. (Mat 23:23) Akaanishileña yaaku yawaGiriki kuluwañesha antu, nawa hakwikala antu adizili kutalisha haNshimbi niyaaku, adiña nawuswa nankashi hadi antu. (Mat 23:2-6) Amu cheñi adiña ayilolu amuSanihedirini. Amutaadikishileña Yesu nankashi kutalisha hansañu yakuhemba Sabata, yaaku nikuhanjeka nawakwanshidi niakwakutambula nyisonku. Amakwawu ekalili akwaKristu, kushilahu niSawulu wakuTarusa.—Mat 9:11; 12:14; Mak 7:5; Luk 6:2; Yil 26:5.
Akadi iluñi.
Hiizu dakundama kudinkendi datuñañawu chakadi iluñi.—Kuh 16:3; Mak 14:12; 1Ko 5:8.
kaya.
MuNsona jawakwaKristu jachiGiriki, hikabeta kawaRoma kakukabeta kachidiilu kaGirisi kadiña namusumba weneni muKorinda. MuAkaya dimwadiña nikabeta kaPeloponisi niiluña dahakachi daGirisi.—Yil 18:12.
Akerubi.
Hiyañelu akweti yifulu yahewulu akalakalaña nyidimu yadimena. Ambukaku nawaserafwi.—Kut 3:24; Kwi 25:20; Isa 37:16; Heb 9:5.
AkwaEpikureya alondeleleña maana awantu.
Akwakulondela kaGiriki Epikurusi walondeleleña maana awantu (mu 341-270 B.C.E.). Kudizisha kwawu kwashindameneni hayitoñojoka yakwila nawu yuma yazañaleshaña muntu dichikonkwanyi chabadika chateleleliyi kwimika muchihandilu chindi.—Yil 17:18.
AkwaKaladeya.
Adiña antu ashakamineña hasañila kaloña Tigirisi naYufurati. Muyaaka yakunyima, musumba wadiña walema nankashi wawakwaKaladeya wadiña Uri, mukala waAbarahama.—Yil 7:4.
AkwaKristu.
Hiijina dayinkawu akwakumulondela Yesu Kristu kudi Nzambi.—Yil 11:26; 26:28.
Akwakuhemba Mwanta.
Hiizanvu damashidika aRoma elishiliwu kwikala anhembi amwanta waRoma. Izanvu denidi dadiña nañovu nankashi munsañu jamapolitiki jakuhakwilaku hela kumufumishahu mwanta.—Fwp 1:13.
Akwakumulondela Herodi.
—Talenu HERODI; AKWAKUMULONDELA.
ASamariya.
Hatachi, idi izu datalishileña kudi aIsarela amuwanta wanyichidi 10 wakukabeta kachimunswa, ilaña chelili musumba waSamariya awimiki mushindu kudi akwaAsiriya mu 740 B.C.E., mwatachikili kushakama niañiinza aleteliwu kudi akwaAsiriya. Mumafuku aYesu, idi ijina hidakundamini kumuchidi hela kujamapolitikiku, ilaña dakundamini kwizanvu dawakwakudifukula dadiña kwakwihi naShekemu niSamariya. Awa akwakudifukula akuhweleleli muyuma yimu yaambukili chikupu nayuma yakuhweleleliwu antu alondeleleña ntañishilu yawaYudeya.—Ywn 8:48.
Alefwa niOmega.
Amagedoni.
Idi izu dafuma kwizu dachiHeberu Har Meghid·dohnʹ, daya mukwila nawu “Mpidi yaMegido.” Idi izu dakundama “kunjita yefuku deneni daNzambi Wañovu Jejima” oku kwapompelañawu “anyanta ahanu hamaseki hejima” kulonda alwi njita naYehova. (Chi 16:14, 16; 19:11-21)—Talenu LUKADI LWASWEJA.
AMediya.
Hiyantu afumini muchisaka chamwana kaYafeta weyala Madayi; ashakamineña hewulu damapidi hesekana amuIrani odu dekalili ituña daMediya. AMediya adiña hohu haPentekosta mu 33 C.E. muYerusalema.—Yil 2:9.
Ameni.
“Chikali mwomwenomu,” hela “chalala.” Idi izu dafuma kwizu dachiHeberu dakwila nawu ʼa manʹ, datalisha mukwila nawu “kushinshika, kukuhwelelewa.” Izu dakwila nawu “Ameni” adihosheleña hakusanyika neyi anakutiyañana, hakulomba nihakuhosha mazu amakwawu. MuChimwekeshu adizatisha kwikala nkumbu yaYesu.—Kuh 27:26; 1Ku 16:36; Rom 1:25; Chi 3:14.
Andemoni.
Hiyileñaleña yakuspiritu yatama yabulaña kumwekana yikweti ñovu yabadika yawantu. Ayitenaña nawu “anyana kaNzambi walala” hamukanda waKutachika 6:2 nawa ayitenaña nawu “añelu” hamukanda waYuda 6, hiyayileñeli kwikala atamaku; ilaña adiña añelu adilishili aweni kwikala ayilumbu jaNzambi kuhitila mukudikaña nayena mumafuku aNowa nawa adibombeli hamu naSatana mukudikaña naYehova.—Kuh 32:17; Luk 8:30; Yil 16:16; Yak 2:19.
Añelu.
Hiizu dafuma kwizu dachiHeberu mal·ʼakhʹ nikwizu dachiGiriki agʹge·los. Awa mazu ejima ayedi atalisha mukwila nawu “ntemesha” ilaña ayibalumunaña nawu “kañelu” neyi anakutena antemesha akuspiritu. (Kut 16:7; 32:3; Yak 2:25; Chi 22:8) Añelu hiyileñaleña yakuspiritu yikweti ñovu nankashi, ayileñeli kudi Nzambi henohu kanda yaleñi antu. MuBayibolu ayitenaña cheñi nawu “mazaza ajila,” “anyana kaNzambi,” nawa “antanda akumacha.” (Kuh 33:2; Yob 1:6; 38:7; Yuda 14) Hiyayileñeli munjila yakwila nawu avwaleña akwawu añeluku, ilaña ayileñeli iwu nkawindi-iwu nkawindi. Amavulu nankashi kubadika ha 100 miliyoni. (Dan 7:10) Bayibolu yamwekeshaña nawu akweti majina awu niyilwilu yamboka-mboka, ilaña mukudizoza hiyetejaña kudifukula kudi wenaku, nawa kakavulu atondolwelaña kushimuna majina awu. (Kut 32:29; Luk 1:26; Chi 22:8, 9) Akweti yifulu yashiyashana nawa ayinka nyidimu yashiyashana, yidi neyi kukalakela kwitanda daYehova, kushimuna mazu indi, kukiña ambuña aYehova ahamaseki, kuleta wunsompeshi waNzambi nikukwasha mudimu wakushimwina nsañu yayiwahi. (2An 19:35; Ms 34:7; Mat 4:11; Luk 1:30, 31; Chi 5:11; 14:6) Kumbidi akamukwashaku Yesu kulwa njita yaAmagedoni.—Chi 19:14, 15.
Anyuuli amumusumba.
Mumatuña ayuulileñawu kudi aRoma, anyuuli amumusumba diwu adiña anlomboli anfulumendi. Nyidimu yawu yabombelelimu kuleta kuwunda, kutala nsañu jamali, kusompesha akwakufumpa nshimbi nikuhana lusesa lwakubabesha antu.—Yil 16:20.
Ariyopagasi.
Mpidi yanyanya yayilehi yamuAtenesi, yekalila hakachi kakabeta kachimunswa namujika kaAkropolisi. Dadiña cheñi ijina dachota chanyiloña mwabulakeneneñawu. Pawulu amuleteli muAriyopagasi kudi aSitoyiki niakwaEpikureya alondeleleña maana awantu kulonda yalumbululi yuma yakuhweleleliyi.—Yil 17:19.
ASadusi.—
Izanvu dawakwakudifukula daya mpuhu dalondeleleña ntañishilu yawaYudeya mwadiña antu aheta niatupristu adiña nawuswa chikupu hanyidimu yahatembeli. Akaanineña yaaku yayivulu yahakanwa yahembeleñawu aFwarisi niyuma yikwawu yakuhweleleliwu aFwarisi. Hiyakuhweleleli munsañu yakusañukaku nawa akuhweleleli wanyi nawu añelu ekala kwoku. Amukaanineña Yesu.—Mat 16:1; Yil 23:8.
Aselegeya.
—Talenu YILWILU YAWUKAPWA NSONYI.
ASitoyiki alondeleleña maana awantu.
Hishikola yachiGiriki yawakwamaana akuhweleleli nawu kwikala namuzañalu kwashindamena hakushakama kwesekeja namaana nichidi yuma. Kwesekeja nachatoñojokeleñawu, akuhweleleli nawu muntu mukwamaana hakamineña hansañu yakuyeña hela yuma yakudizañaleshaku.—Yil 17:18.
Asiya.
MuNsona jawakwaKristu jachiGiriki, Asiya hiijina dakabeta kaRoma kadiña neluña datenañawu makonu nawu chibalu chakumujika chaTeki kubombelaku niyikumu yayituutu yidi neyi Samosi niPatamosi. Musumba weneni wadiña Efwesesa.—Yil 20:16; Chi 1:4.
B
Bayali.
Hinzambi yawaKenani amweneñawu nawu diyi yomweni iwulu nawa diyi mukwakuhana nvula nilusemu. “Bayali” dadiña cheñi ijina diyazatishileña hakutena tunzambi twamwituña twabula kulema nankashi. Mwizu dachiHeberu datalisha mukwila nawu “Mwini; Nkaaka yawantu.”—1An 18:21; Rom 11:4.
Belezebuli.
C
Chawija chaJitabanaka.
Achiteneneña cheñi nawu Chawija chaYisolu, hela Chawija chaKupompesha Mbutu. Chekalileñaku kutachika ha 15 kushika ha 21 mukakweji kachiHeberu kaEtanimu. AIsarela ekalileña nanichi chidika hakumana kwachaaka chakwaañula mbutu nawa yadiña mpinji yakuzañalala nikusakilila hankisu jaYehova hakwikala nayakuda. Mumafuku achawija, antu ashakamineña muyisolu hela mutumakunka, chumichi chayanukishileña Kwidika kufuma muEjipitu. Chadiña chawija chahayawija yisatu yakeñekeleña amayala kuya kuYerusalema nakwanakana.—Lev 23:34; Ezr 3:4; Ywn 7:2.
Chawija chaKujilika Tembeli.
Hiifuku dakwanakana hachaaka kutookeshewa kwatembeli hanyima yakuyitamisha kudi Antiyokasi Epifanesi. Ichi chidika chatachikileña ha 25 mukakweji kaKisilevi nawa chasendeleña mafuku 8.—Ywn 10:22.
Chawija chaMankendi Akadi Iluñi.
Hichawija chatachi chahayawija yamaneni yisatu yekalileñawu nayu aIsarela hachaaka. Chatachikileña haNisani 15, ifuku dalondelelihu hanyima yaChipandakenu nawa chasendeleña mafuku 7. Adileña hohu mankendi akadi iluñi hakwanakana Kwidika kufuma muEjipitu.—Kwi 23:15; Mak 14:1.
ChiAramayiki.
Idi idimi dadifwana chikupu nachiHeberu, azatisha ndonda yamazu yoyimu. Hatachi adihosheleña kudi akwaAramayi, ilaña mukuhita kwampinji dekalili idimi dazatishileñawu mumatuña hakulanda-nakulandulula nikutiyañenamu muwanta waAsiriya niwaBabiloni. Cheñi adizatishileña chikupu muWanta wawaPeresi. (Ezr 4:7) Yibalu yimu yamukanda waEzera, Yeremiya niDanyeli ayisonekeli muchiAramayiki. Mazu amu amuchiAramayiki ayizatisha muNsona jawakwaKristu jachiGiriki.—Ezr 4:8–6:18; 7:12-26; Yer 10:11; Dan 2:4b–7:28; Mak 14:36; Yil 9:36.
Chifwiku hakujimina nshidi.
Hichifwiku chahachimbañu chachitiyañenu, hasampwilileñayi kapristu muneni mashi amulambu wanshidi Hefuku daKubuta haNshidi. Izu dachiHeberu dafuma kwizu daya mukwila nawu “kubuta (hanshidi)” hela hekwawu “kujima (nshidi).” Chadiña chakutuña nawuru yakola, nawa hewulu ashilihu akerubi ayedi, wumu kunsa mukwawu nawa kunsa yikwawu. Mpinji jikwawu achitenaña nawu “chifwiku.”—Kwi 25:17-22; 1Ku 28:11; Heb 9:5.
ChiGiriki.
ChiHeberu.
Hiijina dasambililiwu kumutumba Abarama (Abarahama), damwaambwileñaku kudi antuñi nindi aAmori. Mukuhita kwampinji, adizatishileña hakutena anyana kaAbarahama kuhitila mudi mwijikulu windi Yakoba nihakutena idimi dawu. Mumpinji yaYesu, mwidimi dachiHeberu mweñilili mazu amavulu achiAramayiki nawa didu idimi dahosheleña Kristu niatumbanji twindi.—Kut 14:13; Kwi 5:3; Yil 26:14.
Chilamiku.
Hichuma (chewumba hela chansela) chamwekesheleña nawu chumochu chambala, chalala hela chitiyañenu nawa chakañesheleña antu kuluwañesha yipapilu hela yuma yikwawu yalamikiliwu, chidi neyi mapitu hela majamu. Yilamiku yakushankulu ayituñileña nachuma chakola (chidi neyi ilola, izewu danzovu hela ipulanga) habazililiwu nsona hela mazu afulamikiliwu. Chilamiku achizatishaña muchifwikija kumwekesha nawu chuma chinalamikiwu chalala, hela nawu hichuma chambala hela chuma chinaswekiwu hela chakujinda.—Mat 27:66; Ywn 6:27; Efw 1:13; Chi 5:1; 9:4.
Chimbañu chachitiyañenu.
Ichi hichikasha chatuñiliwu namapulanga amutondu wamuzenzi nawa achilambwijili nawuru, achihembeleli Mwajila Chikupu mwamutabanaka nawa mukuhita kwampinji achihembeleli Mwajila Chikupu mwamutembeli yatuñiliwu kudi Solomoni. Chadiña nachifwiku chakola chawuru nawa hadiña akerubi ayedi iku anaditalishi chamesu. Yuma yayeni yadiña mukachi, mwadiña malola awubasa ayedi hasonekeliwu Nshimbi 10.—Kuh 31:26; 1An 6:19; Heb 9:4.
Chinjikijilu.
Chipandakenu.
Hichawija chahachaaka chadiña nakwanakanawu hefuku da 14 kakweji waAbibi (mukuhita kwampinji atachikili kukitena nawu Nisani) nakwanuka chayidishiliwu aIsarela muEjipitu. Hakwanakana, ajahileña nikwocha mwana kamukoku (hela mpembi), adiileñawu hamu namafu alula nimankendi akadi iluñi.—Kwi 12:27; Ywn 6:4; 1Ko 5:7.
Chipapatishu; Kupapatisha.
Idi izu datalisha mukwila nawu “kujimika,” hela kutumpika kwishina damenji. Yesu walejeli antu ejima amulondelaña nindi atela kupapatishewa. Nsona jahosha cheñi hachipapatishu chaYowanu, kupapatishewa naspiritu yajila nikupapatishewa nakesi kubombelahu tuhu niyipapatishu yikwawu.—Mat 3:11, 16; 28:19; Ywn 3:23; 1Pe 3:21.
Chipompelu.
Hiizanvu dawantu anapompi kulonda eli nkeñelu yimu hela azati chuma. MuNsona jachiHeberu, idi izu datalisha kumuza waIsarela. MuNsona jawakwaKristu jachiGiriki, idi izu datalisha kuchipompelu-hichipompelu chawakwaKristu, ilaña kakavulu datalisha kuchipompelu chejima chawakwaKristu.—1An 8:22; Yil 9:31; Rom 16:5.
Chipupu.
Himusoñu wudi wejima wamunsambu-nsambu wataandaña swayi-swayi mudi antu amavulu nawa wajahaña antu.—Luk 21:11.
Chisasa.
Hichibeli chehina chazatishileñawu hakutuña masaka hela mapakumuna, chidi neyi ana mwashileñawu mbutu. Avulileña kuyipikula namavuji eyila ampembi nawa diyakuvwala yavwalileñawu antu neyi kunafwi muntu.—Kut 37:34; Luk 10:13.
Chishimi.
Hichuma chemana zululu-u chakoleshaña itala hela chuma chikwawu chadifwanaku nachumichi. Yishimi yakukolesha nachu itala ayizatishileña hakutuña tembeli nimatala awanyanta atuñiliyi Solomoni. MuNsona jawakwaKristu jachiGiriki, chishimi achizatisha muchifwikija kwikala chinjikijilu chakukolesha (1Ti 3:15) hela kushimbula kwachifulu (Chi 3:12).—Ans 16:29; 1An 7:21.
Chishimu.
Hinhoshelu yamaana hela nsañu yayihi yakwashaña muntu kudiza hela kuhosha nsañu yalala chikupu mumazu antesha nankashi. Chishimu chamuBayibolu chinateli kwikala nhoshelu yakala kutiya hela yakunyeñumwisha woñu. Muchishimu mwekala nsañu yalala yatiyakenaña mukulumbulula, kakavulu yekalaña munhoshelu yankinji. Nhoshelu yawantu yikwawu, yekalili yakusekesha hela yakusawula antu amakwawu.—Mkw 12:9; 2Pe 2:22.
Chitembi.
Hichitembi chamukoku, mpembi, hela chamwana kañombi chaloñesheleñawu chiwahi kulonda asonekeñahu. Chadiña chakola kubadika nyilela nawa achizatishileña hakutuña nyivuñilu yaBayibolu. Yitembi yamulejeliwu Timotewu kudi Pawulu nindi yamuleteli hadaha yadiña yaNyikanda yimu yachiHeberu. Nyivuñilu yimu yakuKaluñalwiji Kafwa ayisonekeli hachitembi.—2Ti 4:13.
Chitiyañenu.
Hikuditeja hela kushiika kwadishiikañayi Nzambi nawantu hela muntu namukwawu muntu kulonda eli hela aleki kwila chuma. Mpinji yikwawu, izanvu dimu hohu didalondeleleña nshimbi (yachitiyañenu chezanvu dimu, chayuma yakaniniwu). Mpinji jikwawu, mazanvu ejima ayedi alondejeleña nshimbi (jachitiyañenu chamazanvu ejima ayedi). Kubombela hachitiyañenu chatiyañeniyi Nzambi nawantu, Bayibolu yashimuna cheñi hayitiyañenu yatuñileña antu nawakwawu antu, nyichidi, matuña hela mazanvu awantu. Hakachi kayitiyañenu yazatikili nankashi hiyitiyañenu yatiyañeniyi Nzambi naAbarahama, Davidi, muza waIsarela (chitiyañenu chaNshimbi) niIsarela waNzambi (chitiyañenu chachiha).—Kut 9:11; 15:18; 21:27; Kwi 24:7; 2Ku 21:7; Luk 22:29; Yil 3:25; 2Ko 3:6; Heb 8:6.
Chitwamu chakusompela.
Kakavulu hichinañamu chazanduka chadiña hanji yetala, chadiña najakudatahu hakukandama, hashakamineña ayilolu hakuhosha nezaza dawantu nihakubidika nsañu yafuukwileñawu. Mazu akwila nawu “chitwamu chakusompela chaNzambi” niakwila nawu “chitwamu chakusompela chaKristu” hiyinjikijilu yantanjikilu yaYehova yakusompesha antu.—Rom 14:10; 2Ko 5:10; Ywn 19:13.
Chivumbi.
Himuntu welaña wuvumbi namuntu wabula kwikala mwini kwindi, sweje-e hansañu jamali. (Izu dachiGiriki “dachivumbi,” porʹne, dafuma kwizu dakwila nawu “kulandisha.”) Idi izu kakavulu dakundama nankashi kudi muntu wamumbanda, hela chakwila ayivumbi awamayala niwena ayitena muBayibolu. Wuvumbi awukaanishili muNshimbi jaMosi nawa wufwetu wamwinkeleñawu chivumbi hiyawitejeleña kwikala chawaana chakuhana heluña dajila daYehovaku, nawa chumichi chaambukiliku nachaaku chawakwakusekesha chakuzatisha ayivumbi amutembeli kulonda awanineñamu mali. (Kuh 23:17, 18; 1An 14:24) Bayibolu niyena yazatisha idi izu muchifwikija hakutena antu, nyuza hela nyitayi yadiñijaña muyuma yakundama kukupesha henohu anakudifwikija kwikala akwakudifukula aNzambi. Chakutalilahu, izanvu dakudifukula datenañawu nawu “Babiloni Muneni” adishimuna muChimwekeshu nawu chivumbi muloña wakudikunda nawanyuuli amukanu kaayi muloña wakufwila chiyuulu nimaheta.—Chi 17:1-5; 18:3; 1Ku 5:25.
D
Dekapoli.
Hiijina danyisumba yawaGiriki, hatachi yadiña nyisumba 10 (kufuma kwizu dachiGiriki deʹka, daya mukwila nawu “10,” nawa poʹli, daya mukwila nawu “musumba”). Dadiña cheñi ijina deluña dakumusela waKaluñalwiji kaÑaliliya niKaloña Yodana, kwadiña iyi nyisumba yejima. Muniyi nyisumba dimwadizishilileñawu chisemwa chawaHeleni nikulanda nakulandulula. Yesu wahitili munidi iluña, ilaña kwosi wunsahu wamwekesha nawu wayilihu muniyi nyisumbaku.—Mat 4:25; Mak 5:20.
Denari.
Hidali dasiliva dewayawaya dawaRoma dalemeni kwakwihi na 3.85 g nawa aleñelelihu mutu waKesari kukabadi kamu. Dadiña dali dawufwetu wefuku dimu nawa dadiña dali dewayawaya “damusonku” dayilejeliwu aYudeya kudi aRoma nawu ahaneña.—Mat 22:17; Luk 20:24.
Dirakima.
MuNsona jawakwaKristu jachiGiriki, idi izu datalisha kudali dasiliva dewayawaya dachiGiriki dalemeni 3.4 g hayina mpinji.—Mat 17:24.
Diyabolu.
F
Fatomu.
Hichesekelu chakupima nachu kukunama kwamenji, yayilehi mamita 1.8.—Yil 27:28.
Fwaru.
G
Gehena.
Hiijina dachiGiriki dachinekineki chaHinomi, chadiña kukabeta kachidiilu namujika kaYerusalema wakushankulu. (Yer 7:31) Gehena ayishimwini muwuprofwetu nawu hiiluña kwakanatilañawu nyijimba yawafu. (Yer 7:32; 19:6) Kwosi wunsahu wamwekeshaña nawu anyama hela antu ayinatilileña muGehena kulonda ayochi amomi hela kuyikabishaku. Dichi idi iluña hidemenañaku iluña dabulaña kumwekana omu mwakabishilañawu mawumi awantu haya nyaaka mukesi kakeniku. Ilaña, Yesu niatumbanji twindi azatishili Gehena kumwekesha kubabeshewa kwahaya nyaaka “kwakufwa kwamuchiyedi,” dikwila nawu, kujilumuka kwahaya nyaaka hela kunoña.—Chi 20:14; Mat 5:22; 10:28.
H
Hedesi.
Hiizu dachiGiriki desekana nezu dachiHeberu “daShelu.” Adibalumuna nawu “Ijamu” (nansona wakutachikilahu weneni), kulonda dimwekeshi nawu hiijamu dawantu ejima.—Talenu IJAMU.
Heremisi.
Wadiña nzambi yawaGiriki, mwana kaZewusi. MuLisitira, Pawulu amuteneni mukuluwukila nawu Heremisi muloña wamudimu wazatileñayi owu nzambi neyi ntemesha wawanzambi ninzambi welukili kuhosha chiwahi.—Yil 14:12.
Herodi, akwakumulondela.
Ayiteneneña cheñi nawu akwaHerodi. Dadiña izanvu dawakwamapolitiki dakwashileña aHerodi hampinji yayiyuulileñawu aRoma. Chamwekana neyi aSadusi amu adiña munidi izanvu. AkwaHerodi adibombeli nawaFwarisi kulonda amukañeshi Yesu.—Mak 3:6.
Herodi.
Hiijina datumbileñawu muntu wamuchisaka chawanta wayuulileña aYudeya atondeleñawu kuRoma. Watachi wadiña Herodi Muneni, wayili mpuhu muloña wakutuñulula tembeli muYerusalema nikuhana lushimbi lwakujaha anyana muloña wakufwila kumujaha Yesu. (Mat 2:16; Luk 1:5) Herodi Akelawusi niHerodi Antipasi, anyana kaHerodi Muneni, ayitondeli kulombola yibalu yimu yamuwanta watata yawu. (Mat 2:22) Antipasi wadiña nguvulu nawa kakavulu amuteneneña nawu “mwanta,” owu wayuulili hampinji yakalakeli Kristu mudimu windi hadi yaaka yisatu ndo-o kushika nikumpinji yayuma yasonekawu muYilwilu kapetulu 12. (Mak 6:14-17; Luk 3:1, 19, 20; 13:31, 32; 23:6-15; Yil 4:27; 13:1) Kuhiñahu, Herodi Agiripa I, mwijikulu waHerodi Muneni, amujahili kudi kañelu kaNzambi hanyima yakuyuula hakapinji kantesha. (Yil 12:1-6, 18-23) Mwanindi Herodi Agiripa II, wekalili nyuuli nawa wayuulili kushika nihampinji yadikañiliwu aYudeya nachiyuulu chaRoma.—Yil 23:35; 25:13, 22-27; 26:1, 2, 19-32.
Hisopi.
Hikamutondu kekala natunyitayi twovwaha nimafu, kazatishileñawu kusampwilaku mashi hela menji hachidika chakutookesha. Hadaha kadiña kalubutu kamarijoramu (Origanum maru; Origanum syriacum). Hisopi yazatishawu haYowanu 19:29, yatela yadiña marijoramu yakasililiwu kukamutayi hela dura, muchidi wamasa amboka-mboka (Sorghum vulgare), chineli aka kamutondu kadiña nansaachi yayilehi, ashiliku siponja yadiña navinyu yabatuka nakuyisha kukanwa kaYesu.—Heb 9:19.
I
Ifuku daKubuta haNshidi.
Hiifuku dalema dajila dawaIsarela, cheñi aditenaña nawu Yom Kippur (kufuma kwizu dachiHeberu yohm hak·kip·pu·rimʹ, “ifuku dakubuta”), dekalileñaku ha 10 mukakweji kaEtanimu. MuNsona jachiHeberu, aditenaña nawu Ifuku daKubuta haNshidi. Hachaaka-nichaaka, hanidi ifuku dihu hohu heñilileñayi kapristu muneni Mwajila Chikupu mwamutabanaka nakulambula mashi anyilambu yanshidi yindi, nshidi yawaLevi amakwawu ninshidi jawantu. Iyi nyilambu yatalishili kumulambu waYesu, owu wabutili hanshidi jawantu kamu hohu kulonda antu atweshi kukundama cheñi kudi Yehova. Yadiña mpinji yajila yakudipompesha hamu nikushakama chakadi kuda nawa dekalileñaku hefuku dasabata, hefuku dabulileñawu kuzata nyidimu yazatileñawu mafuku ejima.—Lev 23:27, 28; Yil 27:9; Kol 1:20; Heb 9:12.
Ifuku daKusompesha.
Hiifuku hela mpinji yatoñolayi Nzambi yakasompeshayi mazanvu amu, nyuza hela antu. Yinateli kwikala mpinji yakayijilumunawu antu akasompeshelawu kukufwa, hela wunsompeshi wunateli kwikala mpinji yakwamwina antu amu nakwikala nawumi waha nyaaka. Yesu Kristu niapostolu indi ateneneña “Ifuku daKusompesha” dakumbidi dabombelelimu antu amomi ninowu afwili dehi kunyima.—Mat 12:36.
Ifutu danyiloña.
Hiwufwetu wafwetañawu wakukuula nachu muntu muwuduñu, abuli kumubabesha, kuyihuñu, nshidi hela mukukala kudi kwejima. Wufwetu weniwu hiwadiña hohu wamaliku. (Isa 43:3) Ifutu danyiloña dakeñekeleña muyuma yayivulu. Chakutalilahu, muIsarela anyana awamayala awedi ejima hela atunyama ayizamba adiña aYehova, dichi hakwila nawu awa anyana hela anyama ayilubuli kukukalakala chikupu mudimu waYehova, ateleleli kufweta ifutu danyiloña hela wufwetu wakukuula nachu. (Kuc 3:45, 46; 18:15, 16) Neyi chizamba chañombi anabuli kuhembawu chiwahi nawa wazuwa yajaha muntu, yomweni owu ñombi wateleleli kufweta ifutu danyiloña kulonda yasubuki kumuloña wakumujaha. (Kwi 21:29, 30) Ilaña neyi muntu najahi muntu mumushikila, ifutu danyiloña hiyaditambwileñaku. (Kuc 35:31) Sweje-e dinu, Bayibolu yahosha chikupu hefutu danyiloña daheniyi Kristu kuhitila mumulambu windi wakufwa kulonda yakuuli antu ovwahila kunshidi nikukufwa.—Ms 49:7, 8; Mat 20:28; Efw 1:7.
Ihaku.
Ihina dakujika nachu.
Hiihina dakupikula chiwahi hachiminawu yifwikija yawakerubi daambwili Mwajila naMwajila Chikupu mutabanaka nimutembeli.—Kwi 26:31; 2Ku 3:14; Mat 27:51; Heb 9:3.
Ijamu dachanukishu.
Hiiluña mwajiikañawu mujimba wamuntu wunafwi. Awa mazu azatisha izu dachiGiriki dakwila nawu mne·meiʹon, dafuma kwizu dakwila nawu “kwanukisha,” nakumwekesha nawu muntu wunafwi anakumwanuka.—Ywn 5:28, 29.
Ijamu.
Idi izu neyi adisoneka kutachika nansona wanyanya, dikwila nawu dinakwimenaku ijamu damuntu wumu; ilaña neyi adisoneka kutachika nansona weneni, dikwila nawu dinakwimenaku ijamu dawantu ejima, desekana nezu dachiHeberu “daShelu” niizu dachiGiriki “daHedesi.” MuBayibolu adilumbulula kwimenaku iluña dachifwikija hela iluña mwabulañawu antu kwila chuma chidi chejima.—Kut 47:30; Mkw 9:10; Mat 27:61; Yil 2:31.
Ijiya dakesi.
Hiiluña dachifwikija ‘dabutukaña namulañi wakesi kamalola abutukaña kesi,’ datenañawu cheñi nawu “kufwa kwamuchiyedi.” Akwakukoña nshidi abulaña kubalumuka munyichima, Diyabolu, kufwa niIjimu (hela Hedesi) dimu mwakayinatilawu. Chineli yileñaleña yakuspiritu, kufwa niHedesi akayinatilamu, yuma yinateli kukañanya kuha nakesi, chumichi chamwekeshaña nawu idi ijiya hichinjikijilu chakujilumuka haya nyaaka bayi neyi chakukabakana haya nyaakaku.—Chi 19:20; 20:14, 15; 21:8.
Ikalu.
Hichuma chatufumbu tuyedi chakokañawu atuwalu, chazatishañawu halwendu nimunjita.—Kwi 14:23; Ans 4:13; Yil 8:28; Chi 9:9.
Ikeeki daSolomoni.
Mutembeli mumafuku aYesu, dadiña hinjila mwakuhitila yakujika hewulu yadiña kumusela walubanza lwahanji, delukiliwu antu nawu ikeeki dashalahu dakutembeli yaSolomoni. Mwikeeki denidi dimwendeliyi Yesu ‘mumpinji yamashika,’ nawa dimwenjileñawu akwaKristu akusambila nakudifukula.—Ywn 10:22, 23; Yil 5:12.
Ikela.
Ikumi (yamwikumi).
Chamwikumi hela 10 pesenti yayuma yaheteliyi muntu, yahanineñayi hela kulambula sweje-e kumudimu wakudifukula. Ayitenaña cheñi nawu “chamwikumi,” nawa hakuyihana ayitenaña nawu “kuhana yamwikumi.” (Mal 3:10; Kuh 26:12; Mat 23:23; Heb 7:5) MuNshimbi jaMosi, yamwikumi yafumineña mumpata yaheteliyi muntu niyamwikumi yakuvula kwawañombi niyanyikoku jindi wayihanineña kudi aLevi hachaaka-hachaaka yakudikwasha nachu. ALevi afumishileña yamwikumi hayamwikumi yawu nakuyihana kulonda akwashi mudimu wawupristu waAroni. Kwadiña yamwikumi yikwawu yakeñekeleña cheñi. AkwaKristu hiyatela kuhana yamwikumiku.
Ilirikumi.
Hikabeta kaRoma kakuchimunswa namujika waGirisi. Pawulu wendeli nakushika kunidi iluña mumudimu windi, ilaña hiyashimunahu neyi chakwila washimwinini muIlirikumi hela wakuminini dakushikaku hohuku.—Rom 15:19.
Ilola dakuhalilaku.
Hiilola danjiñumuki dashileñawu hewulu delola dikwawu dakuhalilahu nawa adizatishileña kuhalilaku wuña walembuluka. Mutondu washileñawu hakachi kelola dakwishina wakwashileña ilola dahewulu kulonda dinyeñumukeña chiwahi. Kunyima, malola akuhalilahu azatishileñawu kudi ambanda, ayizatishileña mumatala amavulu. Chineli yakuda yachisaka yahefuku-hefuku yadiileñawu yashindameneni helola dakuhalilahu, Nshimbi jaMosi jakaanishili kuditambula hela kutambwilamu ilola dakuhalilaku dahewulu kulonda muntu yadikiñi nachu. Malola amaneni akuhalilaku adifwanini nanawa ayinyeñumwineña kudi anyama.—Kut 24:6; Mak 9:42.
Ilola damwiwombu.
Hiilola dashañawu hewombu hela hakona yetala habulakena mbañu jiyedi kulonda dinuñañeshi nikukolesha mbañu jejima. Ilola deneni damwiwombu dadiña ilola damwiwombu dachikuku; hakutuña matala mwekalaña antu amavulu nimbañu jamusumba, azatishileña ilola dakola nankashi. Idi izu adizatishaña muchifwikija hakutena nsañu yakwaala chikuku cheseki, nawa Yesu amutenaña nawu diyi “ilola damwiwombu dachikuku” dachipompelu chawakwaKristu desekejawu netala dakuspiritu.—Efw 2:20; Yob 38:6.
Iluñi.
Hiyuma yabombañawu kuchikanka hela kuyuma yamenji kulonda yivuvumuki; sweje-e kuchikanka chavuvumuka chinafumi kuchikanka chahembeliwu chazatishiliwu. MuBayibolu kakavulu iluñi adizatisha muchifwikija kwimenaku nshidi nikutoka, adizatisha cheñi kutalisha kuchuma chinakukula chakadi kuchimona.—Kwi 12:20; Mat 13:33; Ñal 5:9.
Insensi.
Hiyuma yevumba yakubombashana nabalasamu yahaña chovu-chovu nakufumisha ivumba dadiwahi. Insensi yadimena yabombeliwu nayuma yashiyashana yiwana ayizatishileña hatabanaka nihatembeli. Ayocheleña nabudidi niwufuku hakameña kainsensi kadiña mukapeka kaMwajila nawa Hefuku daKubuta haNshidi, ayocheleleña mukachi mukapeka Mwajila Chikupu. Yadiña chinjikijilu chakulomba kwetejewa kwawambuña aNzambi ashinshika. Ilaña akwaKristu hiyakeñekaña kuzatisha insensiku.—Kwi 30:34, 35; Lev 16:13; Chi 5:8.
Ipakumuna davinyu.
Hinchupa yachitembi yatuñileñawu nachitembi chakanyama chidi neyi, champembi hela chamukoku nawa dimwahembeleleñawu vinyu. Vinyu ayishileña mumapakumuna avinyu amaha muloña neyi vinyu yinayili dehi, yekalaña nampepela yakabondiyokisayidi yananishaña nchupa yayitembi. Mapakumuna avinyu amaha atukukaña; ilaña amakulu, atukukaña wanyi, abalukaña muloña vinyu yaswejaña ñovu.—Yos 9:4; Mat 9:17.
Isamu.
Hikamina kakumuhameka Nzambi. Masamu ayishili hatumina nawa ayimbileña kudi akwakudifukula, kubombelahu nihakudifukula kwawantu amavulu kudi Yehova Nzambi hatembeli yindi muYerusalema.—Luk 20:42; Yil 13:33; Yak 5:13.
Isarela.
Hiijina damutumbiliwu Yakoba kudi Nzambi. Chimwahitili mpinji, dekalili ijina dawanyanindi ejima. Anyana kanyana kaYakoba 12, kakavulu ayiteneneña nawu anyana kaIsarela, itala daIsarela, antu (amayala) aIsarela hela aIsarela. Ijina da Isarela adizatishili cheñi hakutena nyichidi 10 yawanta wakukabeta kachimunswa owu wafumini muwanta wakukabeta kachidiilu, nawa mukuhita kwampinji dekalili ijina dawakwaKristu awayishewa, “Isarela waNzambi.”—Ñal 6:16; Kut 32:28; Yil 4:10; Rom 9:6.
Ishiñu.
Hikuchinisha hela hikuleja muntu hela chuma nawu yuma yatama yakamumwekena. Kushiña hikudi neyi kusawula hela kusweja kuzuwaku. Ishiñu himazu alema akuleja hela kushimuna yuma yatama yakamwekana, nawa neyi anayihoshi kudi Nzambi hela muntu wunetejiwu, ekalaña himazu alema awuprofwetu.—Kut 12:3; Kuc 22:12; Mak 11:21; Yil 23:12; Rom 12:14; Ñal 3:10.
Iteti.
Hiizu dazatishañawu hakutena tunyitondu twanyanya twamenaña kumaluña azowa. Kakavulu aka kamutondu akitenaña nawu Arundo donax.—Mat 27:29; Chi 11:1.
J
Jakochelahu insensi.
Hiyuma yakutuña nawuru, nasiliva hela nawuneñu, yakuzatisha hatabanaka nihatembeli kwochelahu insensi nikufumisha nachu makala hakameña kakulambwila nyilambu ninyiya yinasukumi yamumanoñu kuyifumisha hakutenteka manoñu hawuru. Ajiteneneña cheñi nawu jakukwatisha nachu kesi.—Kwi 37:23; 2Ku 26:19; Heb 9:4.
K
KaEtiyopiya.
Himuntu wakuEtiyopiya, muza wakushankulu wakukabeta kachidiilu kaEjipitu mwabombeleli chibalu cheneni nankashi chakabeta kachidiilu ketuña dinakutenawu makonu nawu Ejipitu nichikunku chakabeta kachimunswa ketuña dinakutenawu makonu nawu Sudani.—Yil 8:27.
Kalama.
Himuntu weyala wukweti mudimu walema wakuhemba nikubiña chipompelu. Izu dachiGiriki dakwila nawu e·piʹsko·pos kwafuma idi izu dakalama, datalisha kumudimu wakukiña. Izu dakwila nawu “kalama” niizu dakwila nawu “mukulumpi” (pre·sbyʹte·ros) atalisha kuchifulu chochimu muchipompelu chawakwaKristu. Izu dakwila nawu “mukulumpi,” datalisha kuyilwilu yakupama yikweti muntu anatondiwu, nawa izu dakwila nawu “kalama,” dakonkomwena nankashi hanyidimu yazatañayi muntu anatondiwu.—Yil 20:28; 1Ti 3:2-7; 1Pe 5:2.
Kameña.
Chuma chakutuña hela chinañamu chakutuña namaseki, namalola, hela namapulanga chakujika nachikuñu, halambwilileñawu nyilambu hela insensi hakudifukula. Mukapeka katachi katabanaka nikatembeli, mwadiña “kameña kawuru” kanyanya kakulambwilahu insensi. Akituñili namapulanga nawa akijikili nawuru. “Kameña kawuneñu” keneni nankashi kakulambwilahu nyilambu yakushita kadiña hanji yalubanza. Tumeña atuzatishileña cheñi nimukudifukula kwakutwamba.—Kwi 39:38, 39; 1Ko 6:20; Mat 5:23, 24; Luk 1:11; Yil 17:23.
Kapostolu.
Kapristu muneni.
Kwesekeja naNshimbi jaMosi, yeniwu wadiña nlomboli yawatupristu wemeneneñaku antu kudi Nzambi nawa diyi watalileña akwawu atupristu. Yena hohu diyi etejeliwu kwiñila Mwajila Chikupu, mukapeka kamukachi mwamweni mwatabanaka nawa kuhiñahu nimwatembeli. Welileña mwenimu hohu Hefuku daKubuta haNshidi kamu hachaaka. Izu dakwila nawu “kapristu muneni” adizatisha nihakumutena Yesu Kristu.—Lev 16:2, 17; 21:10; Mat 26:3; Heb 4:14.
Kapristu.
Himuntu weyala wemeneneñaku Nzambi kudi antu akalakeleleñayi, nakuyileja hadi Nzambi ninshimbi jindi. Atupristu emeneneñaku antu kudi Nzambi, kulambula nyilambu, kuyihakwilaku nikuyilembelelaku antu. Henohu Nshimbi jaMosi kanda ajituñi, mutu wachisaka diyi wadiña kapristu wachisaka chindi. MuNshimbi jaMosi, amayala amuchisaka chaAroni akumuchidi waLevi diwu ekalileña atupristu. ALevi ejima awamayala diwu ayikwashileñaku. Hakutachika chitiyañenu chachiha, Isarela wakuspiritu wekalili muza wawatupristu, nawa Yesu Kristu diyi Kapristu Muneni.—Kwi 28:41; Heb 9:24; Chi 5:10.
Kasekesha.
Idi izu muchiGiriki (a·po·sta·siʹa) dafuma kwizu datalisha mukwila nawu “kwimena hahalehi.” Idi izu daya mukwila nawu “kudaambula, kushiya chisayikila hela kudikaña.” MuNsona jawakwaKristu jachiGiriki, izu dakwila nawu “kasekesha” adizatishaña nankashi kutalisha kudi antu afumaña kukudifukula kwalala.—Yis 11:9; Yil 21:21; 2Te 2:3.
Katepa.
Himuntu wazatishaña ñovu yelukewa nawu yafumaña kudi andemoni.—Yilwilu 13:6.
KaYudeya.
Hiizu dazatisheleñawu hakutena muntu wakumuchidi waYuda hanyima yakujiya kwawanta waIsarela wanyichidi 10. (2An 16:6) Chelili anayifumishi dehi muwunkoli muBabiloni, adizatishileña kudi aIsarela akunyichidi yashiyashana afuntili kuIsarela. (Ezr 4:12) Mukuhita kwampinji, idi izu atachikili kudizatisha mukaayi kejima hakwaambula aIsarela kudi antu akuNyuza. (Esi 3:6) Kapostolu Pawulu niyena wazatishili idi izu muchifwikija hampinji yahosheleñayi nindi chaambu chanyuza chamukunkulwayi muchipompelu chawakwaKristu.—Rom 2:28, 29; Ñal 3:28.
Kesari.
Hiijina dachisaka damuntu wamuRoma odu dabalumukili nakwikala nkumbu yawanyanta amuRoma. Agusitusi, Tiberusi niKaludusa ayitena hamajina awu muBayibolu, ilaña Nero hela chakwila amutena hejina wanyi, niyena amutenaña naniyi nkumbu. Nkumbu yakwila nawu “Kesari” ayizatisha nimuNsona jawakwaKristu jachiGiriki kwimenaku akwawuswa hela Nfulumendi.—Mak 12:17; Yil 25:12.
Koli.
Chesekelu chakupima nachu yuma yawuma niyamenji. Chesekeneña namalita 220, kushindamena hachesekelu chakuvula kwayuma yidi munsaba.—1An 5:11; Luk 16:7, tumazu twaheshina.
Kristu.
Kubalumuka mumuchima.
Kwesekeja nachadizatishawu muBayibolu, hikuhimpa yitoñojoka kushilahu nikuneña chikupu mumuchima muloña wachihandilu chakunyima, yilwilu yatama hela yuma yinakañanyiyi muntu kwila. Neyi muntu yabalumuka chikupu mumuchima mwafumaña nyikabu yayiwahi, dikwila nawu kuhimpa yilwilu yindi.—Mat 3:8; Yil 3:19; 2Pe 3:9.
Kuda kwaMwanta kwaMelela.
Hikuda mankendi akadi iluñi nivinyu jemenañaku mujimba waKristu nimashi indi; hichanukishu chakufwa kwaYesu. Chineli iku hikwanakana kwayilejawu akwaKristu muNsona nawu eleña, dichi kwatelela cheñi kutenewa nawu “Chanukishu.”—1Ko 11:20, 23-26.
Kudishona.
Hichineñi chamwekeshañayi muntu hatooka neyi kudi kufwa hela kukala kukwawu. Kunyima, kudishona kwadiña hichaaku chasendeleña mpinji yayilehi. Kubombela hakudila makumbu, akwakudishona avwalileña yakuvwala yadimena, adikwitileña mawuti kunyitu yawu, atabwileña yakuvwala yawu nikudeta hantulu jawu. Antu adiña akuluka yitembi mukudishona ayitambikileña kuyipenji.—Esi 4:3; Mat 11:17; Mak 5:38; Ywn 11:33; Chi 21:4.
Kuhula; Heluña hakuhulila.
Hinjila yakwaambwilamu mbutu kufuma kunsaachi nikumuzuñu; dadiña hiiluña hakuhulila. Mbutu ayihulileña chakweta namutondu, neyi mbutu yayivulu, azatishileña yozelu yikwawu yakuhula nachu yidi neyi, yozelu yadimena, masileji hela malolazi akokeleñawu kudi anyama. Chozelu chakuhula nachu chahitileña hewulu dambutu yashileñawu heluña dakuhulila, hesekana nawa hazanduka kulonda mpepela yileluleña muzuñu.—Lev 26:5; Isa 41:15; Mat 3:12.
Kujila.
Hichilwilu chekalayi nachu Yehova; hikwikala wutooka chikupu muyilwilu nimukujila. (Kwi 28:36; 1Sa 2:2; Ywn 17:11) Kutalisha kudi antu (Mak 6:20; Yil 3:21), kuyuma (Rom 7:12; 11:16; 2Ti 3:15), kumaluña (Mat 4:5; Yil 7:33; Heb 9:1), nikunyidimu (Kwi 36:4), izu dadeni datachi dachiHeberu niizu dachiGiriki, atalisha kuyitoñojoka yakwaambuka hela kudijilika kudi Nzambi wajila; kwikala waambukaku kulonda muntu yakalakali mudimu waYehova. MuNsona jawakwaKristu jachiGiriki, izu dakwila nawu “kujila” adizatisha cheñi kutalisha kukuditookesha kwamuntu muyilwilu yindi.—2Ko 7:1; 1Pe 1:15, 16.
Kukuma kwanshakaminu yamakonu.
Himpinji yinakutwala kukukuma kwanshakaminu yamakonu hela kwayuma yinakumwekana yinakulombolewa naSatana. Iyi mpinji yinakwendela hamu nakwikalahu kwaKristu. Yesu wakaleja añelu “akaambula atama mudi aloña” kuhiñahu akayijilumuna. (Mat 13:40-42, 49) Atumbanji twaYesu afwilileña kwiluka mpinji yakamwekana iku “kukuma.” (Mat 24:3) Henohu kanda yafunti mwiwulu, wakanini akwakumulondela indi nindi wakekalaña nawena kushika niyina mpinji.—Mat 28:20.
Kuloña.
Kuloñesha.
Hiijina defuku henohu Sabata kanda yishiki, haloñesheleñawu aYudeya yuma yejima yakeñekeleña. Idi ifuku damanineña neyi itena dinahumi dehi ditwatenaña makonu netu haChitanu, haniyi mpinji dihatachikileña Sabata. Kudi aYudeya, ifuku datachikileña namelela ndo-o nikumelela efuku dikwawu.—Mak 15:42; Luk 23:54.
Kumwakama Nzambi.
Kumwekana kwakakweji.
Hiifuku datachi dakakweji-hikakweji dakalenda yawaYudeya, dadiña nakwanakanawu neyi ifuku dakupompa hamu, nakuda chawija nikulambula nyilambu yadimena. Mukuhita kwampinji, idi ifuku dekalili hiifuku dalema dachawija chamuza nawa antu hiyazatileña mudimu wudi wejimaku.—Kuc 10:10; 2Ku 8:13; Kol 2:16.
Kunañika makasa.
Makasa ayinañikileña hadi muntu kulonda amutondi yakalakali mudimu wadimena hela amukiswili, amuuki hela amwinki chawaana chaspiritu yajila .—Kuc 27:18; Yil 19:6; 1Ti 5:22.
Kupanda.
Hikukuhwelela nawu aspiritu awafu apulukaña neyi mujimba nafwi nawa nawu anateli nawa ahoshaña nawantu amomi, sweje-e kuhitila mudi muntu (katepa) azatishañawu kudi aspiritu. Izu dachiGiriki “dakupanda” hiphar·ma·kiʹa daya mukwila nawu “yitumbu.” Idi izu adikunjikili kukupanda muloña kushankulu, yitumbu ayizatishileña kulonda atambwileñamu ñovu yawandemoni yikuyikwashaña kulonda akoñeña nyidimu yawuloji.—Ñal 5:20; Chi 21:8.
Kusañuka.
Hikuhinduka kufuma mukufwa. Izu dachiGiriki dakwila nawu a·naʹsta·sis daya mukwila nawu “kunyamuka; kwimana.” MuBayibolu ashimunamu antu 9 asañwiliwu, kushilahu nikusañuka kwaYesu kwamusañwiliwu kudi Yehova Nzambi. Hela chakwila antu amakwawu ayisañwilili kudi Elija, Elisha, Yesu, Petulu niPawulu, iyi yihayamisha yamwekesheleña chikupu nawu yadiña ñovu yaNzambi. Kusañuka “kwawantu aloña niabula kuloña” kwahamaseki kwalema nankashi munkeñelu yaNzambi. (Yil 24:15) Bayibolu yashimuna cheñi hakusañuka kwawantu akaya mwiwulu, kwatenañawu nawu kusañuka “kwatachi” hela “kwakusambila,” mudi ana kwaYesu awayishewa naspiritu.—Fwp 3:11; Chi 20:5, 6; Ywn 5:28, 29; 11:25.
Kusanyika.
Kusanyika hikuhosha mazu anakumwekesha nawu ochu chuma chalala, hela hikukana chikupu kwamuntu nindi wukwila chuma hela wukuchiila wanyi. Kakavulu hikusanyika kudi muntu wasweja kulema, sweje-e kudi Nzambi. Yehova wakolesheli chitiyañenu chatiyañeniyi naAbarahama kuhitila mukusanyika.—Kut 14:22; Heb 6:16, 17.
Kushakama chakadi kuda.
Hikuleka kuda yakuda yidi yejima hakapinji kantesha. AIsarela ashakamineña chakadi kuda Hefuku daKubuta haNshidi, mumpinji yayihuñu nimumpinji yakeñeleñawu wunlomboli waNzambi. AYudeya ashakamineña chakadi kuda mapampa kawana hachaaka nakumwekesha makabi amweniwu muchihandilu chawu kunyima. Kushakama chakadi kuda hilwekala lushimbi kudi akwaKristuku.—Ezr 8:21; Isa 58:6; Mat 4:2; 9:14; Luk 18:12; Yil 13:2, 3; 27:9.
Kutooka.
Kwesekeja nachahosha Bayibolu, idi izu hidatalisha hohu kuwunyonji wakumujimbaku, ilaña datalisha nikukudihemba hela kwikala wakadi hakukwinkela muloña, ihuji nikubula kudiñija muyuma yinateli kuluwañesha yilwilu yamuntu hela kumutamisha kuspiritu. MuNshimbi jaMosi, idi izu datalisha kukuditookesha kwesekeja nanshimbi.—Lev 10:10; Ms 51:7; Mat 8:2; 1Ko 6:11.
Kuvulumuna; Muloña.
Kuvupola.
MuNsona jawakwaKristu jachiGiriki, idi izu datalisha kukweta hela kukapola namusanjelu wadiña nansayaya hela nanyisomu kunsa.—Ywn 19:1.
Kuwayisha.
Izu dachiHeberu datalisha mukwila nawu “kukwita manji.” Manji ayiwayishileña muntu hela chuma kulonda jiikali jakuzatisha kumudimu wadimena. MuNsona jawakwaKristu jachiGiriki, idi izu adizatisha cheñi kutalisha kukuhuñunwina spiritu yajila hadi antu atondawu akweti kuchiñeja kwamwiwulu.—Kwi 28:41; 1Sa 16:13; Luk 4:18; Yil 10:38; 2Ko 1:21.
Kwalama.
Hikufumisha ikowa dakumbidi kuchiidi chalusemu chawamayala. Kwalama kwadiña hilushimbi lwamwinkeliwu Abarahama nianyanindi, ilaña kudi akwaKristu hilwekala lushimbiku. Izu dakwalama adizatishaña nimunsona muchifwikija.—Kut 17:10; 1Ko 7:19; Fwp 3:3.
Kwikalahu.
Hansona jimu jamuNsona jawakwaKristu jachiGiriki, idi izu datalisha kukwikalahu muwanta kwaYesu Kristu kufuma hampinji yamuswanyikiliwu kwikala Mwanta wawuMesiya chakadi kumonaku ndo-o nimumafuku akukuminina anshakaminu yamakonu. Kwikalahu kwaKristu bayi neyi kwatalisha kukwinza nikufunta swayi-swayiku; ilaña himpinji yayilehi.—Mat 24:3.
Kyubiti.
Hichipimu chakuleha kufuma munkokola kushika hamunu wahakachi. AIsarela apimineña mumakyubiti aleheleña masentimita 44.5, ilaña azatishileña cheñi makyubiti amaneni aleheleña kushika muwihi wachikasa, kwakwihi namasentimita 51.8.—Kut 6:15; Mat 6:27; Luk 12:25; Chi 21:17.
L
Lepitoni.
Mumpinji yaNsona jawakwaKristu jachiGiriki, dadiña iwayawaya danyanya chikupu dawaYudeya dawuneñu hela buronzi. MumaBayibolu amakwawu adibalumuna nawu “miti.”—Mak 12:42; Luk 21:2; tumazu twaheshina.
Levi; kaLevi.
Mwana kaYakoba wamuchisatu weyala avweliyi mudi ñodindi Liya; nawa cheñi muchidi awutumbili nejina dindi. Anyanindi asatu awamayala ekalili anlomboli ayibalu yisatu yalema yatenañawu nawu wupristu wawaLevi. Mpinji jikwawu, idi izu dakwila nawu “aLevi” datalisha kumuchidi wejima, kufumishaku chisaka chaAroni chawupristu. Muchidi waLevi hiwatambwili chibalu cheluña Mwituña daChikaninuku, ilaña awinkeli nyisumba 48 yadiña mujiñinza jamaluña enkeliwu nyichidi yikwawu.—Kwi 10:8; 1Ku 6:1; Heb 7:11.
Libona.
Himashina amutondu oma afumishañawu kunyitondu nikuyiputa yimu yamutondu waBoswellia. Libona neyi ayocha, yafumishaña ivumba dadiwahi. Yadiña yuma yainsensi yajila yazatishileñawu hatabanaka nihatembeli. Libona ayilambwileña hamu nanyilambu yayakuda nawa ayitentekeleña hewulu yamulumba-himulumba wamankendi akulambula adiña mukachi Mwajila.—Kwi 30:34-36; Lev 2:1; 24:7; Mat 2:11.
Lubanza.
Hiiluña danyeñumukili tabanaka dakolekeliwi, mukuhita kwampinji atuñililiku mbañu yanyeñumukili tembeli yayeni. Kameña hakulambwila nyilambu yakushita kadiña mulubanza lwatabanaka nimukachi katabanaka yatembeli. Bayibolu yahosha cheñi halubanza lwamatala nilwayipañu.—Kwi 8:13; 27:9; 1An 7:12; Mat 26:3; Mak 15:16; Chi 11:2.
Lukadi lwasweja.
Izu dachiGiriki “dalukadi” datalisha kuyihuñu hela kukabakana kwenzaña muloña wakuhita muyuma yimu yatama. Yesu wahosheli “halukadi lwasweja” lwakwila kanda lwikaleñaku dehi lwadiña nakwinza hadi Yerusalema nawa sweje-e dinu olu lukenza kumbidi nakushikena antu hampinji ‘yakenzayi nakulema’ kwindi kumbidi. (Mat 24:21, 29-31) Pawulu walumbulwili nindi ilu lukadi hinjila yaNzambi yaloña yakubabeshelamu “antu abula kumwiluka Nzambi niabulaña kwovwahila nsañu yayiwahi” yahosha hadi Yesu Kristu. Mukanda waChimwekeshu kapetulu 19 wamwekesha nawu Yesu diyi wunakulombola mazaza awakwanjita amwiwulu anakulwa njita “nakanyama wamwisaña chisumi nianyanta ahamaseki nimashidika awu” (2Te 1:6-8; Chi 19:11-21) “Izaza deneni” adimwekesha dinakupuluka ilu lukadi. (Chi 7:9, 14)—Talenu AMAGEDONI.
Luseñu.
Lwatalisha kunseñu jawanyama, oju jazatishileñawu neyi yipwepu yakunwinamu, yipwepu yakushamu manji, yindundu yakushamu wulombu nijakuwayawaya nawa ajizatishileña kwimbilaku tumina hela kusoñamisha nachu antu. (1Sa 16:1, 13; 1An 1:39; Eze 9:2) “Luseñu” aluzatishaña muchifwikija kwimenaku ñovu, kushinda nikwimika mushindu.—Kuh 33:17; Mik 4:13; Luk 1:69.
Luwi lwasweja.
Izu dachiGiriki damwekeshaña nawu ochu chuma chetejewa nawa chachiwahi. Idi izu avula kudizatisha kutalisha kuchawaana chaluwi hela njila yayiwahi yakuhaninamu. Neyi dinakundami kuluwi lwaNzambi lwasweja, idi izu daya mukwila nawu chawaana chahanañayi Nzambi chikupu, chakadi kuhana mali. Dichi, damwekeshaña chahanañayi Nzambi chikupu nikukeña kwindi kwasweja nichatiyilañayi antu luwi. Izu dachiGiriki adibalumuna cheñi namazu adi neyi “wuselewa” ‘nichawaana chaluwi.’ Hichawaana chahanañawu chamukunkulu chakadi kuzatila, mukwakuhana diyi wafuukulaña hohu nindi nihani.—2Ko 6:1; Efw 1:7.
M
Mafuku akukumina.
Iyi nhoshelu ninhoshelu yikwawu yadifwanaku, yidi neyi “hamafuku akukuminina,” ayizatisha muwuprofwetu wamuBayibolu kutalisha kumpinji yakamana chikupu yuma yinakumwekana yashimwiniwu dehi kunyima. (Eze 38:16; Dan 10:14; Yil 2:17) Kwesekeja nachidi wuprofwetu waweni, iyi mpinji yinateli kusenda yaaka yantesha hela yayivulu. Kakavulu, Bayibolu yazatishaña iyi nhoshelu yakwila nawu “mafuku akukuminina” anshakaminu yamakonu ampinji yakwikalahu kwaYesu kutunakubula kumona.—2Ti 3:1; Yak 5:3; 2Pe 3:3.
Majilu.
Idi izu dinateli kutalisha kumajilu akumujimba hela kufumpa nshimbi jajiwahi. Hela chochu, muBayibolu, idi izu dakundama kuyuma yabula kwitejewa, yamajilu kwesekeja naNshimbi jaMosi. (Lev 5:2; 13:45; Mat 10:1; Yil 10:14; Efw 5:5)—Talenu KUTOOKA.
Manina.
Diyi yakuda yadiileñawu kakavulu aIsarela hampinji yadiñawu mwisaña hadi yaaka 40. Yehova diyi wayinkeleñawu. Mpinji yejima nabudidi kufumishaku haSabata, manina amwekeneña hamaseki muchihayamisha kwishina dawuumi. AIsarela chamweniwu manina katachi, ahosheli nawu, “Indi iyi hiyumanyi?” hela muchiHeberu nawu, “man huʼ?” (Kwi 16:13-15, 35) Yesu niyena wahosheli hamanina muchifwikija.—Ywn 6:49, 50.
Mankendi akutenteka kumesu aNzambi.
Himankendi 12 atentekeleñawu hamu hamesa munyilumba yiyedi aha 6, aha 6 mukapeka Mwajila kamutabanaka nikamutembeli. Ayiteneneña cheñi nawu “mankendi akulumbika” nawa cheñi nawu “mankendi akulambula.” Iwu mulambu wakulambula kudi Nzambi adiña nakuwuhiñishahu namankendi amaha haSabata yejima. Mankendi afumishileñawu ayidiileña hohu kudi atupristu.—2Ku 2:4; Kwi 25:30; Lev 24:5-9; Mat 12:4; Heb 9:2.
Masidoniya.
Hiiluña dakukabeta kachimunswa kaGirisi dayili mpuhu hadiyuulileñawu kudi Alesanderi Muneni nawa dadimeneni kushika nimpinji yadimikiliwu mushindu kudi aRoma. Hampinji yayiliyi Pawulu katachi kuEurope, Masidoniya yadiña kabeta kaRoma. Pawulu wayili kunidi iluña mapampa kasatu.—Yil 16:9.
Mayilu.
Hichipimu chakupiminaku chintampu chawanikewaña kamu hohu munsona jajeni jatachi muNsona jawakwaKristu jachiGiriki haMatewu 5:41, hadaha yatalisha kumayilu yachiRoma yesekeni namamita 1,479.5. Hansona jikwawu jisatu hawanikewaña “mayilu,” hekala haLuka 24:13, Yowanu 6:19, nihaYowanu 11:18, yatalisha kumamayilu amunshimbi apimineñawu kwesekeja nakuleha kwamabulu akushankulu asonekeliwu munsona jajeni jatachi.
Mbumba; Mukwambumba.
Himusoñu wekowa wafwana. MuNsona, mbumba hiyatalisha hohu kumusoñu welukawu antu amakonuku, muloña hiwunateli kusambukila hohu antuku, ilaña wunateli kusambukila nikuyakuvwala nimatala. Muntu wakata mbumba amutenaña nawu mukwambumba.—Lev 14:54; Luk 5:12.
Mesiya.
Mina.
MuNsona jawakwaKristu jachiGiriki, mina yimu yesekeneña namadirakima 100. Yalemeni magiramu 340.—Luk 19:13.
Moloki.
Hinzambi yawaAmoni; hadaha diyi Malakamu, Milakomu niMoleki.—Yil 7:43.
Mora.
Himashina evumba dadiwahi afumishileñawu kuyiputa yanyiña hela kutunyitondu twanyanya twakumutondu waCommiphora. Mora yadiña hakachi kayuma yabombeleñawu kumanji ajila akuwayisha nachu. Ayishileña kuyakuvwala hela kutudidi kulonda jinunkileña chiwahi nawa ayibombeleña kumanji akukanda nachu niakuwaya hamujimba. Ayibombeleña navinyu kulonda emi walwa wayila nankashi. Mora ayizatishileña cheñi kuloñesha nachu nyijimba yawafu henohu kanda ayijiiki.—Kwi 30:23; Ms 7:17; Mak 15:23; Ywn 19:39.
Mpaanda.
Hichisenda chidi hamafwiji amuntu, ejima mafwiji ayedi, hela mutondu hela mwalachi washañawu hanshiñu jawatunyama ayedi (sweje-e añombi) hakukoka pulawu hela itemba. Chineli anduñu ayishileña mpaanda hakusenda yuma yalema, mpaanda ayizatishileña muchifwikija kwimenaku wuduñu hela kwovwahila muntu mukwawu kubombelahu kuyandishewa nikumona yihuñu. Kufumisha hela kukotola mpaanda kwatalishili mukwila nawu muntu anamufumishi muwuduñu, mumakabi nimwihuñu.—Lev 26:13; Mat 11:29, 30.
Mpompa.
Mpuña.
Hichuma chachikuñu chakupepamu mpepela, chazatishileñawu hakusoñamisha antu nihakwimba tumina. Chivumina champuña muchifwikija chendelaña hamu nambila yawunsompeshi waYehova hela yuma yikwawu yamwekanaña yalema yafumaña kudi Nzambi.—1Ko 15:52; Chi 8:7–11:15.
Mudimu wajila.
Mukulumpi wawañelu.
Awa mazu atalisha mukwila nawu “mwanta wawañelu.” Izu dakutachikilaku dakwila nawu “mukulumpi” daya mukwila nawu “mwanta” hela “nlomboli.” Iku kulumbulula, kubombelahu nichikuma chakwila nawu “mukulumpi wawañelu,” muBayibolu ayizatisha hohu kutalisha kuchuma chimu, ichi chamwekeshaña nawu kudi hohu mukulumpi wawañelu wumu. Bayibolu yashimuna ijina damukulumpi wawañelu, yamutena nawu Mikeli.—Dan 12:1; Yuda 9; Chi 12:7.
Mukulumpi wawatupristu.
Hinkumbu yikwawu “yakapristu muneni” muNsona jachiHeberu. MuNsona jawakwaKristu jachiGiriki, nkumbu jakwila nawu “akulumpi jawatupristu” jatalisha kudi antu alema azatileña mudimu wawupristu, hadaha kubombelaku ninana adiña atupristu amaneni niakulumpi atalileña mazanvu 24 awatupristu.—2Ku 26:20; Ezr 7:5; Mat 2:4; Mak 8:31.
Mukulumpi; Mukulumpi weyala.
Himuntu weyala wapama, ilaña muNsona, himuntu wukweti chifulu chawuswa nimudimu muchituñilu hela mumuza. Idi izu adizatisha cheñi mumukanda waChimwekeshu hakutena yileñaleña yamwiwulu. Izu dachiGiriki dakwila nawu pre·sbyʹte·ros adibalumuna nawu “mukulumpi” neyi dinakukundama kudi antu anakulombola muchipompelu.—Kwi 4:29; Yis 31:23; 1Ti 5:17; Chi 4:4.
Mukwakuhoña natutumbwa.
Himuntu wadizaña chendaña itena, kakweji nitutumbwa kulonda yashimuni chadimu yuma yakamwekana kumbidi.—Mat 2:1.
Mukwakumudimbulula Kristu.
Awa mazu muchiGiriki atalisha muyedi. Atalisha kuchuma chinakudimbulula hela chinakudiwula, Kristu. Anateli cheñi kutalisha kudi Kristu wakutwamba, owu wunakudifwikija kwikala Kristu. Antu ejima, nyitayi hela mazanvu aditwambilaña kwimenaku Kristu niatumbanji twindi hela aditenaña kwikala Mesiya hela adikañaña naKristu niatumbanji twindi, wenawa anateleli chikupu kuyitena nawu akwakumudimbulula Kristu.—1Yo 2:22.
Mukwakushimuna yuma yikamwekana.
Himuntu wadifwikijaña kwikala nawuswa wakushimuna yuma yikamwekana kumbidi. Atupristu ekala atutepa, akwakuhoña nandemoni, akwakuhoña natutumbwa niamakwawu ejima wawu ayishimuna muBayibolu nawu hiyakwakushimuna yuma yikamwekana kumbidi.—Lev 19:31; Kuh 18:11; Yil 16:16.
Mukwakuwumba.
Mulambu wakujima nachu nshidi.
Himulambu walambwileñawu neyi muntu nakoñi nshidi mukuyamba hamuloña wakuzeyazeya kwamujimba wabula kuwanina. Atunyama ashiyashana ayilambwileña, kutachikila hadi chizamba chañombi kushika nikukapompa, ayilambwileña kwesekeja nachifulu nichihandilu chanowu muntu wunavulumuni wunakukeña nindi nshidi ajibuti.—Lev 4:27, 29; Heb 10:8.
Mulambu wakushita.
Iwu himulambu wachimuna wadiña nakushitawu hakameña kwikala mulambu washikila wakulambula kudi Nzambi; kwosi chibalu chakanyama (chizamba chañombi, chizamba chamukoku, chizamba champembi, kateela, hela mwana kakapompa) chateleleli kuhembayi mukwakudifukulaku.—Kwi 29:18; Lev 6:9; Mak 12:33; Heb 10:6.
Mulambu.
Hikuhana chuma kudi Nzambi kulonda muntu yamwekeshi kusakilila, kwiteja munavulumuniyi nikuwahisha cheñi wubwambu windi nayena. Kutachikila naAbeli, antu alambwileña nyilambu yakudikeñela munjila jashiyashana, kushilahu ninyilambu yawanyama kushika tuhu nimpinji yetejeli chitiyañenu chaNshimbi jaMosi nawu ayilambuleña. Hanyima yakwila Yesu nalambuli dehi mulambu wawumi windi wawanina, nyilambu yawanyama hiyakeñekeleña cheñiku, hela chochu, akwaKristu atwalekahu kumulambula Nzambi nyilambu yakuspiritu.—Kut 4:4; Heb 13:15, 16; 1Yo 4:10.
Mulambu.
Mumba.
Hichuma chachilehi chikweti insa yidi nachikuñu chatwa, awuzatishaña kudi andimi kuchonkola nachu anyama. Mumba awesekeja namazu amuntu mukwamaana owu akojejaña ntiyilili kwovwahila kufumba kwamaana. Mazu akwila nawu “kusobwela mwendu kumumba” afuma kuyilwilu yamwekeshaña chizamba chañombi wachinchika wakaanaña kumuchonkola kuhitila mukusobwelaku mwendu nakudikatisha yomweni.—Yil 26:14; Ans 3:31.
Muntu wasubuka; Muntu asubulawu.
Muchiyuulu chawaRoma, “muntu wasubuka” himuntu wavwalikili wasubuka, wadiña nalusesa lwejima lwakwikala mwenimbu. Ilaña, “muntu asubulawu” wadiña muntu afumishiliwu muwuduñu. Muntu asubwiliwu kwesekeja nanshimbi, amwinkeleña lusesa lwakwikala mwenimbu wamuRoma, ilaña hiyamwitejeli kwikala hayifulu yakuyuula ituñaku. Muntu asubwiliwu kufuma muwuduñu chakadi kulondela nshimbi, hiyamwinkeleña lusesa lwejima lwakwikala mwenimbuku.—1Ko 7:22.
Muntu wunabalumuki kwikala kaYudeya.
Muntu wunabalumuki. MuNsona, idi izu datalisha kudi muntu wadifukwileña nawaYudeya chakwila neyi hiiyala amwalamishileña.—Mat 23:15; Yil 13:43.
Mutondu wakuyandishila.
Izu dakwila nawu stau·rosʹ dachiGiriki, daya mukwila nawu mutondu woloka, chishimi, wadifwana nanona hamujahililiwu Yesu. Kwosi wunsahu wamwekeshaña nawu idi izu dachiGiriki daya mukwila nawu kulusuku, neyi chadizatishileñawu asenji hadi yaaka yayivulu nawu hichinjikijilu chakuzatisha hakudifukula henohu Kristu kanda yenzi. Izu dakwila nawu “mutondu wakuyandishila” dinesekani chikupu nezu damwidimi datachi, muloña niYesu wazatishili izu stau·rosʹ hakutena kuyanda, yihuñu ninsonyi jakatiyawu atumbanji twindi. (Mat 16:24; Heb 12:2)—Talenu MUTONDU.
Mutondu walula.
Nyitondu yashiyashana yekala yalula nankashi nawa yekala nevumba chikupu. HaChimwekeshu 8:11, “mutondu walula” wemenañaku yuma yalula nawa yawulembi, ayitenaña cheñi nawu kubatuka.
Mutondu wawumi.
Mutondu wamwitempa daEdeni. Bayibolu hiyashimuna nawu iwu mutondu wahanineña wumi munyikabu yaniwu mutonduku; ilaña wemenañaku chikaninu chaNzambi chakuhana wumi wahaya nyaaka kudi antu aketejayi kuda kumukabu waniwu mutondu. Mumukanda waChimwekeshu, awufwikija kuyuma yakaloñeshayi Nzambi yakuhandisha wumi.—Kut 2:9; 3:22; Chi 2:7; 22:19.
Mutondu.
Ichi hichishimi kwakasilileñawu muntu anenkiwu muloña. Munyuza yimu awuzatishileña kujahilahu muntu hela kumwekeshelahu mujimba wamuntu wafwa kulonda asoñamishi nachu antu amakwawu hela kusawilahu muntu hamesu awantu. Ichi dichuma chelileñawu akwaAsiriya munjita, apopeleña ankoli kuhitila mukukudika nyijimba yawu hewulu dayishimi yasoñoloka kunsa yayipwikileñawu munyijimba yawu nakuhita mwivumu kushika kuntulu yamuntu. Munshimbi jawaYudeya, antu akoñeleña nyiloña yahamesu bwi-i, yidi neyi kuhosha kasawuntu hela kupesha, asambilileña kuyijaha kuhitila mukuyasa malola hela kuzatisha njila jikwawu jakuyijahilamu, kuhiñahu nyijimba yawu ayikudikileña hanyitondu kulonda antu amakwawu adiziliku. (Kuh 21:22, 23; 2Sa 21:6, 9) Mpinji jikwawu, aRoma akasileña kumutondu muntu anenkiwu muloña, kulonda yashakamiku mafuku amavulu henohu kanda yafwi nakuyeña, mpwila, nzala ninankanza. Mpinji jikwawu nawa, neyi chamujahiliwu Yesu, apopeleleña hamutondu makasa ninyendu yanowu muntu anenkiwu muloña. (Luk 24:20; Ywn 19:14-16; 20:25; Yil 2:23, 36)—Talenu MUTONDU WAKUYANDISHILA.
Muvuñilu.
Hichipabi chachilehi chachitembi hela nyilela hakusoneka nsona kabadi kamu, nawa awuvuñilileña kukamutondu. Nsona ajisonekeleña nakujituntulwila hanyivuñilu, iyi diyi nyakanda yadiñaku hampinji yasonekeleñawu Bayibolu.—Luk 4:17-20; 2Ti 4:13.
Muzuñu.
Mwajila Chikupu.
Hikapeka kamukachi mwamweni kamutabanaka nikamutembeli mwahembeleleñawu chimbañu chachitiyañenu; akitenaña cheñi nawu Mwajila mwaMwajila. Kufumishaku hohu Mosi, muntu mukwawu etejeliwu kwiñila Mwajila Chikupu wadiña kapristu muneni nawa weñilileñamu hohu Hefuku daKubuta haNshidi kamu hachaaka.—Kwi 26:33; Lev 16:2, 17; 1An 6:16; Heb 9:3.
Mwajila.
Hikapeka keneni nankashi katachi kamutabanaka hela kamutembeli, kaambukaku nakapeka kamukachi mwamweni, Mwajila Chikupu. Mwajila mwamutabanaka, mwadiña hakutenteka inoñu hawuru, kameña kainsensi kawuru, mesa yakutentekahu mankendi akulambula niyipwepu yawuru; Mwajila mwamutembeli, mwadiña kameña kawuru, jakutentekahu manoñu jawuru 10 nijimesa 10 jakutentekahu mankendi akulambula.—Kwi 26:33; Heb 9:2.
Mwana kaDavidi.
Awa mazu akundamini nankashi kudi Yesu, akonkomweneneña nawu diyi Nswana wachitiyañenu chaWanta chikashikijewa kuhitila mudi muntu wakafumina muchisaka chaDavidi.—Mat 12:23; 21:9.
Mwana kamuntu.
Himazu awanikaña mapampa 80 muNsañu Yayiwahi. Akundama kudi Yesu Kristu nawa ashimunaña nawu hamuloña wakuvwalika kwindi mumujimba wawuntu, wekalili muntu nawa bayi neyi wadiña hohu chileñaleña chakuspiritu chabalumukili nakuvwala mujimba wawuntuku. Awa mazu amwekeshaña cheñi nawu Yesu wakashikija wuprofwetu wasonekawu haDanyeli 7:13, 14. MuNsona jachiHeberu, awa mazu ayizatishili hakutena Ezekeli niDanyeli, nakumwekesha chaambu chidi hakachi kanawa akwakuhoshelaku antu naNzambi Yomweni wamazu ahosheleñawu.—Eze 3:17; Dan 8:17; Mat 19:28; 20:28.
Mwiluña dajila.
Kakavulu idi hiiluña dakudifukwila, iluña dajila. Hela chochu, kakavulu datalisha kutabanaka hela tembeli yadiña muYerusalema. Idi izu adizatishaña cheñi hakutena iluña mwashakamañayi Nzambi mwiwulu.—Kwi 25:8, 9; 2An 10:25; 1Ku 28:10; Chi 11:19.
N
Naradi.
Himanji evumba dadiwahi alema wuseya awulombu wuchinana nankashi, afumishañawu kumutondu waspikenaradi (Nardostachys jatamansi). Chineli adiña alema wuseya, kakavulu naradi ayibombeleña namanji abula kulema wuseya nawa mpinji jikwawu ayibalumwineña kwikala akulumbisha. Maku niYowanu, kakavulu ahosha nawu “naradi yayeni” diyazatishiliwu hadi Yesu.—Mak 14:3; Ywn 12:3.
Nguvulu.
Nhembi.
Himuntu wasopaña antu hela yuma kuchiina wubanji, sweje-e nawufuku nawa wasoñamishaña neyi kunenzi ambanji. Anhembi ayishileña hambañu yamusumba nihatuposhi kulonda amoneña antu adi kwakulehi henohu kanda ashiki kwakwihi. Nhembi mudi amashidika amutenaña nawu malonda hela sentili.—Mat 27:65; 28:4.
Nisani.
Chelili anayifumishi dehi muwunkoli muBabiloni, Nisani dadiña ijina dakakweji kaAbibi, kakweji katachi kakalenda yajila yawaYudeya nawa dadiña ijina dakakweji kamu 7 kakalenda yakwituña. Yatachikileña hakachi kaMarch kushika hakachi kaApril. (Ne 2:1) Chipandakenu chawaYudeya adiña nakuchanakana haNisani 14, Yesu niyena watachakili kuda kwaMwanta kwamelela hadodenidi ifuku. (Luk 22:15, 19, 20) Hadodenidi ifuku dihamujahililiwu hamutondu wakuyandishila.—Luk 23:44-46.
Njila.
Hinhoshelu yazatishawu munkinji muNsona hakutena yilwilu yetejayi hela yakaanayi Yehova. Antu amulondeleleña Yesu Kristu ayiteneneña nawu akundama ‘kuNjila,’ dikwila nawu, ahembeleña njila yawumi yashindamena hadi Yesu Kristu, elileña yuma yelileñayi.—Yil 19:9.
Nkishi; Kupesha.
Nkishi hichifwikija, hichuma chemenañaku chuma chidi chejima, chalala hela chakufwikija chinateli kuzatishawu antu mukudifukula. Kupesha hikulemesha, kukeña, kudifukula hela kukomoka nkishi.—Ms 115:4; Yil 17:16; 1Ko 10:14.
Nkoñi wakuzatila.
Himazu abalumunawu kufuma kwizu dachiGiriki dakwila nawu di·aʹko·nos, dabalumunañawu kakavulu nawu “nkoñi” hela “mukwakuzatila.” Mazu akwila nawu “Nkoña wakuzatila” atalisha kumuntu wakalakalaña neyi nkwashi kwizanvu dawakulumpi muchipompelu. Hakwila nawu yakalakali iwu mudimu, watela kuwanisha nshimbi jakeñekaña jamuBayibolu.—1Ti 3:8-10, 12.
Nkuunyi.
Hikachikunku kamutondu hela mbwechi yasendeleñawu anyuuli yakumwekesha nachu ñovu yawanta.—Kut 49:10; Heb 1:8.
Nsañu yayiwahi.
Nseñu jakameña.
Nshakaminu yamakonu.
Awa mazu atalisha kwizu dachiGiriki dakwila nawu ai·onʹ neyi dinakundami kuyuma yinakumwekana hela yuma yaambulaña kuleha kwampinji yimu hela yaaka. Bayibolu yatena “nshakaminu yamakonu,” hakutena yuma yinakumwekana mukaayi nichihandilu chamukaayi. (2Ti 4:10) Kuhitila muchitiyañenu chaNshimbi, Nzambi watachikili nshakaminu yayiha yinateli kutenawu amu nawu Isarela hela mpinji yawaYudeya. Kuhitila mwifutu dindi danyiloña, Yesu Kristu amuzatishili kudi Nzambi kutachika nshakaminu yayiha yacheñi, yatachi mwadiña chipompelu chawakwaKristu awayishewa. Iyi diyi yadiña ntachikilu yampinji yayiha yayuma yashimwininiwu chadimu muchitiyañenu chaNshimbi. Iyi nhoshelu neyi ayivulisha, dikwila nawu yinakutalisha kunshakaminu yamakonu yashiyashana hela kuvula kwayuma yinakumwekana, yatachikili dehi kumwekana hela yikamwekana kumbidi.—Mat 24:3; Mak 4:19; Rom 12:2; 1Ko 10:11.
Nshimbi jaMosi.
Nshimbi.
Idi izu neyi adisoneka nansona weneni, dikwila nawu dinakutalisha kuNshimbi jaMosi hela kunyikanda yamuBayibolu yitanu yakutachikilahu. Neyi adisoneka nansona wanyanya, dikwila nawu idi izu dinakutalisha kulushimbi-hilushimbi lwamuNshimbi jaMosi hela chishina chanshimbi.—Kuc 15:16; Kuh 4:8; Mat 7:12; Ñal 3:24.
Nsona hela JiNsona.
Himazu ajila aMazu aNzambi. Iyi nhoshelu yekala hohu muNsona jawakwaKristu jachiGiriki.—Luk 24:27; 2Ti 3:16.
Nsoneki.
Himukwakusoneka Nsona jachiHeberu. Hampinji yenjiliyi Yesu hamaseki, idi izu dakundamini kudi amayala amu elukili Nshimbi. Amukaanineña Yesu.—Ezr 7:6, tumazu twaheshina.; Mak 12:38, 39; 14:1.
Ntalenta.
Hichesekelu cheneni chachiHeberu nawa adiña mali alema wuseya. Yalemeni makilogiramu 34.2. Ntalenta yachiGiriki yadiña yanyanya, yalemeni kwakwihi namakilogiramu 20.4.—1Ku 22:14; Mat 18:24.
Ntanda wakumacha.
Hikatumbwa kakumishañaku kusela kumusela henohu itena kanda dimwekani nakumwekesha nawu hikukucha.—Chi 22:16; 2Pe 1:19.
Ntuñu.
Himuntu weyala atuñunawu. Amayala amuchidiwu kakavulu ayitondeleña muyota yawanyanta kwikala anhembi hela akwakuhemba mwadi niantombu. Idi izu hidatalishili hohu kumuntu weyala atuñunawuku, ilaña nikudi chilolu akunjikiliwu mudimu muchota chamwanta. Adizatishaña muchifwikija kutena ‘ntuñu waWanta,’ wadihembaña kulonda yatweshi kudikita chikupu mumudimu waNzambi.—Mat 19:12; Esi 2:15; Yil 8:27.
Ntwamina Muneni.
Nyikabu yatachi.
Hinyikabu yasambilañahu muchilaaka chakwaañula; hiyuma yatachi yafumaña muchuma chidi chejima. Yehova wakeñeleña muza waIsarela kumwinka nyikabu yawu yatachi, chili muntu, chimuna hela nyikabu yadimineñawu. Hamu neyi muza, aIsarela alambwileña kudi Nzambi nyikabu yatachi haChawija chaMankendi Akadi Iluñi nihaPentekosta. Mazu akwila nawu “nyikabu yatachi” ayizatishili muchifwikija kwimenaku Kristu niakwakumulondela indi awayishewa.—1Ko 15:23; Kuc 15:21; Yis 3:9; Chi 14:4.
P
Paradisa.
Iluña dadiwahi, hela itempa dadiwahi. Iluña datachi kwikala paradisa dadiña Edeni, daleñeliwu kudi Yehova nidi antu ayedi atachi adisumbula ashakameñamu. Hakuhosha nakapondu wumu wadiña kwakwihi nayena hamutondu wakuyandishila, Yesu wahosheli nindi iseki dakekala paradisa. Ha 2 Akorinda 12:4, idi izu datalisha kuparadisa yachifwikija, haChimwekeshu 2:7, datalisha kuparadisa yamwiwulu.—Kam 4:13; Luk 23:43.
Pentakosta.
Hichawiji chamuchiyedi chahayawija yamaneni yisatu yakeñekeleña aYudeya awamayala ejima kwanakana muYerusalema. Izu dakwila nawu Pentekosta, daya mukwila nawu “(Ifuku) damu 50,” hiijina dazatishawu muNsona jawakwaKristu jachiGiriki hakutena Chawija Chakwaañula hela Chawija chaNyilungu neyi chayitenawu muNsona jachiHeberu. Adiña nakwanakana Pentekosta hefuku damu 50 kutachika kuchinda kufuma haNisani 16.—Kwi 23:16; 34:22; Yil 2:1.
Poneya.
—Talenu WUVUMBI.
S
Sabata.
Hiizu dafuma kwizu dachiHeberu daya mukwila nawu “kunooka; kuleka.” Hiifuku damu 7 damulungu wawaYudeya (datachikileña hakuhuma kwetena haChitanu kushika hakuhuma kwetena haMposu). Hamafuku amu ayawija ekalileñaku muchaaka, kushilahu nichaaka chanaambala 7 ni 50, niwena ayiteneneña nawu masabata. Hefuku daSabata, kwosi nyidimu yazatileñawuku chiña hohu mudimu wawupristu wazatilileñawu mwiluña dajila. Muyaaka yaSabata, iseki hiyadidimineñaku nawa kwosi kaHeberu wakakejeleña mukwawu nindi chiña tuhu yamufuntishili mukudiku. MuNshimbi jaMosi, nshimbi jatuñiliwu kutalisha kuSabata jadiña jajiwahi, ilaña mukuhita kwampinji, akulumpi amukudifukula atachikili kubombelaku nshimbi jikwawu chakwila hampinji yenjiliyi Yesu, nshimbi jeniji jayikalilileña antu nankashi kujihemba.—Kwi 20:8; Lev 25:4; Luk 13:14-16; Kol 2:16.
Samariya.
Himusumba weneni wawanta waIsarela wanyichidi 10 wakukabeta kachimunswa washakamini yaaka 200, nawa dadiña ijina deluña daniwu musumba wejima. Iwu musumba awutuñilili hampidi yaSamariya. Mumpinji yaYesu, Samariya dadiña ijina dankambi yaRoma yadiña hakachi kaÑaliliya kukabeta kachimunswa naYudeya kukabeta kachidiilu. Mulwendu lwindi, Yesu havulileña kushimwina munidi iluñaku, mpinji jikwawu wahitileñamu nawa wahosheleña nawantu ashakamineñamu. Hampinji yatambwiliwu aSamariya spiritu yajila, Petulu wazatishili nsapi yaWanta yachifwikija yamuchiyedi.—1An 16:24; Ywn 4:7; Yil 8:14.
Sanihedirini.
Hichota cheneni chanyiloña chawaYudeya muYerusalema. Mumafuku aYesu, munichi chota mwadiña amamembala 71, kushilahu nikapristu muneni niantu amakwawu adiñahu dehi hachifulu chakapristu muneni, antu amuyisaka yawatupristu amaneni, akulumpi, akulumpi janyichidi ninyutu yayisaka kushilahu niansoneki.—Mak 15:1; Yil 5:34; 23:1, 6.
Satana.
Sinagogi.
Hiizu daya mukwila nawu “kuleta hamu; kupompa,” ilaña munsona jajivulu, idi izu datalisha kwitala hela iluña hapompeleleñawu aYudeya nakutaña Nsona, kuhana nshimbi, kushimwina nikulomba. Mumafuku aYesu, mbaka-nimbaka yanyanya muIsarela yadiña nasinagogi yimu nawa nyisumba yamaneni yadiña namasinagogi akubadika hayimu.—Luk 4:16; Yil 13:14, 15.
Siritisi.
Hinyiiji yiyedi yabula kukunama yekala kuchikuma chakaluñalwiji kuLibya, kuNorth Africa, yachinineñawu akwakwenda nambopolu muloña wawusekulula waswejeli kuvula nankashi kuchikumu wenjileñaku muloña watukundukundu twahamenji.—Yil 27:17.
Siriya; AkwaSiriya.
MuNsona jawakwaKristu jachiGiriki, Siriya yadiña hikabeta kaRoma yadiña namusumba weneni waAntiyoki. Wasendeli mpata yeneni neyi yaSiriya (yatenañawu cheñi nawu Aramu) muNsona jachiHeberu. Nguvulu waSiriya walombweleña cheñi nimpata yejima yaPalesitini.—Luk 2:2; Yil 18:18; Ñal 1:21.
Spiritu yajila.
Spiritu.
Izu dachiHeberu dakwila nawu ruʹach nidachiGiriki dakwila nawu nyuuma, abalumunañawu nawu “spiritu,” atalisha mwamuvulu. Ejima ayedi atalisha kuchuma chabulaña kumonawu antu nawa amwekeshaña ñovu yazatikaña. Idi izu dachiHeberu niizu dachiGiriki ayizatisha kutalisha (1) kumpepela, (2) ñovu yahanaña wumi muyileñaleña yahamaseki, (3) ñovu yasañumunaña muchima wamuntu wachifwikija kuhosha hela kwila yuma munjila yimu, (4) mazu onenawu afumaña kunsulu yabulaña kumwekana, (5) antu akuspiritu nawa (6) ñovu yaNzambi yazataña hela spiritu yajila.—Kwi 35:21; Ms 104:29; Mat 12:43; Luk 11:13.
T
Tatarusi.
MuNsona jawakwaKristu jachiGiriki, hiiluña dachifwikija didi neyi kaleya mwombililiwu añelu adikañili mumafuku aNowa. Ha 2 Petulu 2:4, izu dakwila nawu tar·ta·roʹo (“kuumbila muTatarusi”) hidatalisha mukwila nawu “añelu avulumwini” ayuumbilili muTatarusi oyu yakuhwelelawu mukudifukula kwakutwambaku (dikwila nawu mukaleya kakwishina deseki nawa iluña damwidima dawanzambi anyanya). Ilaña, datalisha mukwila nawu Nzambi wayihañili hayifulu yawu yamwiwulu nikuyitambula kukooleka kwadiñawu naku nawa wayishili mumwidima waweni kulonda abuleña kutoñojoka hankeñelu yaNzambi yayiwahi. Mwidima wamwekeshaña cheñi chuma chikayimwekena, ochu chashimuna Nsona nawu kujilumuka kwahaya nyaaka hamu nanyuuli yawu, Satana Diyabolu. Dichi, izu dakwila nawu Tatarusi datalisha kwiluña dachifwikija daheshina chikupu dawañelu adikañili. Idi izu daambuka nezu dakwila nawu “ikela” dashimunawu haChimwekeshu 20:1-3.
Tembeli.
Hiitala damuYerusalema dasinsili hatabanaka yasendeleñawu yadiña iluña dakudifukwila aIsarela. Tembeli yatachi ayituñili kudi Solomoni nawa ayikisañeni kudi akwaBabiloni. Yamuchiyedi ayituñili kudi Zerubabeli hafuntiliwu muwunkoli wamuBabiloni nawa mukuhita kwampinji ayituñulwili kudi Herodi Muneni. Mpinji yikwawu, ayitenaña nawu “itala.”—Mat 21:13; Luk 11:51; 1Ku 29:1; 2Ku 2:4; Mat 24:1.
Tubola.
Himateti atuukaña mumazanvu amaneni amboka-mboka. MuNshimbi jaMosi ayitejeli kuyiida. Mazanvu amaneni atubola adiileña yuma yejima yadiña mwayileñawu nakukisañana yuma chikupu, ayiteneneña nawu chipupu.—Kwi 10:14; Mat 3:4.
Tuyinjikijilu.
Hitumalola twasenena twanjiñumuki hela tunyitondu twanyanya hela ilola jazatishileñawu hakufuukula. Iji ajivuñilileña muwusweku wachakuvwala hela muchipwepu kuhiñahu dinu ajinyikumuna. Kachinjikijilu kafumineñamu hela kafumishileñawu dikatondeleñawu. Hakwila mwenimu kakavulu antu alombeleña.—Mat 27:35; Yil 1:26.
W
WakuNazareta.
Hiijina daYesu, damwekeshaña nawu wafumini kumbaka yaNazareta. Hadaha desekana nezu dachiHeberu dakwila nawu “mutombu” dazatishawu haIsaya 11:1. Mukuhita kwampinji, akwakumulondela Yesu niwena atachikili kuyitena nanidi ijina.—Mat 2:23; Yil 24:5.
Wanta waNzambi.
Himazu azatishawu sweje-e kutalisha kuchiyuulu chaNzambi chemenewañaku nanfulumendi yawanta waMwanindi, Kristu Yesu.—Mat 12:28; Luk 4:43; 1Ko 15:50.
Watama.
Wedi.
Himwana wamukulumpi weyala watata yawantu. Kunyima, mwana weyala wawedi amwinkeleña chifulu chalema muchisaka nawa amwinkeleña wumutu wakulombola chisaka neyi tata yawu nafwi. Kubombela hakwikala wedi waYehova, Yesu wadiña wedi wayileñaleña yejima nawa wedi wakusañuka kufuma mudi afu.—Kut 25:33; Kwi 11:5; Kol 1:15; Chi 1:5.
Wujila.
Talenu WUVUMBI.
Wukamwinu wavinyu.
Himabuku ayedi apokweleñawu mwilola dalayimu, dimu hewulu dikwawu mwishina, hakachi hahitili kamufolu. Chachikileñawu nyivinyu mwibuku dahewulu, vinyu yahuñunukilileña mwibuku damwishina. Idi izu adizatisha muchifwikija kwimenaku wunsompeshi waNzambi.—Chi 19:15.
Wumi.
Hikubalumuna kwezu datachi dezu dachiHeberu dakwila nawu neʹphesh niizu dachiGiriki dakwila nawu psy·kheʹ. Neyi mushinshika chayizatishawu awa mazu muBayibolu, mukuwana kwila nenu akundama kuyuma yidi neyi (1) antu, (2) atunyama, hela (3) wumi wukwetiyi muntu hela kanyama. (Kut 1:20; 2:7; Kuc 31:28; 1Pe 3:20; nimutumazu twaheshina cheñi.) Kwaambukaku nanochu chadizatishawu idi izu dakwila nawu “wumi” mumazu awakwakudifukula amavulu, Bayibolu yashimunaña nawu izu dakwila nawu neʹphesh niizu dakwila nawu psy·kheʹ, kutalisha hayileñaleña yaheseki, awa mazu atalisha kuchuma chamwekanaña, chakwatañawu nichafwaña. Muyinu Bayibolu, awa mazu amwidimi dadeni datachi anayibalumuni kwesekeja namwatalishawu munsona-hinsona, kuzatisha mazu adi neyi “wumi,” “chileñaleña,” “muntu,” “wuntu wejima,” hela mazu anakundami kudi muntu (chidi neyi, “ami” kwimenaku “wumi wami”). Neyi muwana hanazatishiwu izu dakwila nawu “wumi,” mwatela kutiya kwesekeja nachinalumbululiwu dehi hewulu. Neyi idi izu dinakutalisha kukwila chuma nawumi wejima, mwatela kwiluka nenu anakutena kwila chuma nawuntu wejima, namuchima wejima, hela nawumi wejima. (Kuh 6:5; Mat 22:37) Mumavasi amu, awa mazu amwidimi dadeni datachi anateli kuyizatisha kutalisha kukufwila hela chipepa chachileñaleña chachumi. Anateli kutalisha cheñi kudi muntu wafwa hela mujimba wafwa.—Kuc 6:6; Yis 23:2; Isa 56:11; Hag 2:13.
Wuprofwetu.
Hinsañu yonenawu kuhitila muchimwekeshu chankeñelu yaNzambi hela mukushimuna iyi nsañu. Wuprofwetu wunateli kwikala ntañishilu yayuma yayiwahi yonenewa, njila yakutiyakeshelamu wunlomboli hela wunsompeshi waNzambi hela kushimuna kwachuma chikenza.—Mat 13:14; 2Pe 1:20, 21.
Wuvumbi.
Mazu akwila nawu wujila niwuvumbi anateli kuyizatisha munjila yoyimu. Muyinu Bayibolu, izu dakwila nawu wujila dinakwimenaku muntu wasumbula hela wasumbuka wunakudikaama namuntu wabula kwikala mwini kwindi. Neyi munakukeña kwilukilahu nsañu jajivulu, mwani talenu tumazu twaheshina tudi hezu dakwila nawu “wuvumbi.” MuChimwekeshu, izu dakwila nawu “wuvumbi” adizatisha muchifwikija kutalisha kukudifukula kwawayivumbi kwatenañawu nawu ‘Babiloni Muneni’ kunakulumbulula yilwilu yindi yakudikunda nawanyuuli amukanu kaayi kulonda yekali nañovu nimaheta. (Chi 14:8; 17:2; 18:3; Mat 5:32; Yil 15:29; Ñal 5:19)—Talenu CHIVUMBI.
Y
Yakoba.
Mwana kaIsaka naRabeka. Mukuhita kwampinji Nzambi wamutumbili nindi Isarela nawa wekalili nkakulula yawantu amuIsarela (ateneneñawu cheñi nawu aIsarela nawa mukuhita kwampinji nawu aYudeya). Wadiña tata yawanyana 12, owu hamu nawanyanawu ekalili nyichidi 12 yamuza waIsarela. Ijina dakwila nawu Yakoba atwalekelihu kudizatisha hakutena muza hela antu amuIsarela.—Kut 32:28; Mat 22:32.
Yawaana yaluwi.
Hiyawaana yahanineñawu kukwasha nachu muntu wakaankilili. Iyi yawaana yaluwi hiyayishimuna jiika muNsona jachiHeberuku, ilaña Nshimbi yayilejeli aIsarela mudimu wadiñawu nawu wakwakamena atuzweñi.—Mat 6:2.
Yehova.
Bayibolu yaNew World Translation of the Holy Scriptures, yazatisha ijina dakwila nawu “Yehova” mapampa 237 muNsona jawakwaKristu jachiGiriki. Kufuukula kwakusoneka ijina daNzambi muBayibolu kwashindamena haniwu wunsahu walala wunalondelihu:
1. Makopi aNsona jachiHeberu azatishileñawu mumafuku aYesu niapostolu indi adiña nansona jaTetragiramatoni (dikwila nawu, ijina daNzambi dadiña nakwimenewaku naniji nsona jiwana jachiHeberu יהוה) munsona jejima.
2. Mumafuku aYesu niapostolu indi, nsona jaTetragiramatoni jamwekeni nimuNsona jachiGiriki jabalumwiniwu kufuma muNsona jachiHeberu.
3. Nsona jawakwaKristu jachiGiriki jashimuna jajeni naju Yesu kakavulu wahosheleña hejina daNzambi nawa wadileñeleli adiluki kudi antu amakwawu.—Ywn 17:6, 11, 12, 26.
4. Chineli Nsona jawakwaKristu jachiGiriki ajoneneni kubombela kuNsona jachiHeberu jajila, kushikena kufumisha ijina daYehova munsona chikumwekesha kubula kwoloka.
5. MuNsona jawakwaKristu jachiGiriki, ijina daNzambi dawanikewañamu muwihi wadu.—Chimwekeshu 19:1, 3, 4, 6.
6. Nsona jatachi jawaYudeya jamwekeshaña nawu aYudeya akwaKristu azatishileña ijina daNzambi munsona jawu.
7. Antu amu adiza hansañu jaBayibolu eteja nawu chamwekana neyi ijina daNzambi damwekeni muNsona jachiHeberu dawanikili muNsona jawakwaKristu jachiGiriki.
8. MumaBayibolu abalumunawu mumadimi ashiyashana akubadika ha 100, muNsona jawakwaKristu jachiGiriki mwawanikewaña ijina daNzambi.
Chakadi nikujina, kudi wunsahu wawuvulu wakojejaña kufuntisha ijina daNzambi, Yehova muNsona jawakwaKristu jachiGiriki. Ichi dichuma chineliwu akwakubalumuna Bayibolu yaNew World Translation. Alemesha chikupu ijina daNzambi nawa akweti woma wakutondolwela kufumisha chuma chejima chadiña munsona jajeni jatachi.—Chimwekeshu 22:18, 19.
Yihayamisha; Nyidimu yañovu.
Nyidimu hela yuma yabadika yazatawu kudi owu abadika ñovu jawantu. Izu dakwila nawu “chinjikijilu,” niizu dakwila nawu “chihayamisha,” mpinji jikwawu ayizatisha kwimenaku chuma chochimu muBayibolu.—Mat 11:20; Yil 4:22; Heb 2:4.
Yilwilu yawukapwa nsonyi.
Kufuma kwizu dachiGiriki, aselegeya, awa mazu atalisha kuyilwilu yafumpaña chikupu nshimbi jaNzambi nawa yamwekeshaña wukapwa nsonyi hela yilwilu yansonyi; hispiritu yamwekeshaña kubula kavumbi hela yakudikaña nawuswa ninshimbi. Iyi yilwilu bayi neyi hiyilwilu yatama yamuloña wanyanyaku.—Ñal 5:19; 2Pe 2:7.
Yitwa yanjita.
Hiyakuvwala yakudikiña nachu yadimanyekañawu mashidika, chidi neyi itepa dachikuñu, kahuma kanjita, mushipi, yikuñu yakukiña nyendu ninkebu.—1Sa 31:9; Efw 6:13-17.
Yuda.
Mwana kaYakoba wamuchiwana weyala avweliyi mudi ñodindi Liya. Muwuprofwetu windi waprofweteliyi iku wudi kwakwihi nakufwa, Yakoba washimwini chadimu nindi nyuuli wabadika nawa wukatwalekahu wakafuma muchisaka chaYuda. Yesu chenjiliyi mumujimba wawuntu, wenjilili muchisaka chaYuda. Ijina dakwila nawu Yuda adizatishili hakutena muchidi nawa mukuhita kwampinji adizatishili hakutena wanta watumbiliwu nejina daYuda.—Kwi 29:35; 49:10; Heb 7:14.
Yufurati.
Hikaloña kakalehi nawa kalema chikupu kukabeta kachidiilu namujika kaAsiya nawa hikaloña keneni hakachi katuloña tuyedi tweneni twamuMasidoniya. Akitena katachi haKutachika 2:14 kwikala hakachi katuloña tuwana twamuEdeni. Kakavulu akitenaña nawu “Kaloña.” (Kut 31:21) Hiñinza yakukabeta kachimunswa yeluña dayinkeliwu aIsarela.—Kut 15:18; Chi 9:14; 16:12.
Yuma yajila yakujinda.
Z
Zewusi.
Hinzambi muneni wawaGiriki. MuLisitira, Baranaba amuteneni mukuluwukila nawu Zewusi. Mazu akushankulu awaniniwu muLisitira atalisha kudi “atupristu aZewusi” ‘niZewusi nzambi wetena.’ Hambopolu yakandaminiyi Pawulu kufuma hachituutu chaMelita hadiña chinjikijilu nawu “Anyana kaZewusi awamayala,” dikwila nawu ampamba Kasitilo niPolukisi.—Yil 14:12; 28:11.
Ziyona; Mpidi yaZiyona.
Hiijina damusumba wadiña nampwembu yakola yawaYebusi wadiña kukabeta kachidiilu namusela kakapidi-pidi kaYerusalema. Chelili Davidi nawutambuli dehi, dikwatuñililiyi ñanda yindi, nawa atachikili kuyitena nawu “Musumba waDavidi.” (2Sa 5:7, 9) Ziyona yekalili mpidi yajila kudi Yehova helili Davidi yatwali Chimbañu kweniku. Mukuhita kwampinji, idi ijina adizatishileña hakutena iluña datembeli yaHampidi yaMoriya, mpinji yikwawu ateneneña musumba waYerusalema wejima. Adizatishaña muchifwikija muNsona jawakwaKristu jachiGiriki.—Ms 2:6; 1Pe 2:6; Chi 14:1.